CEVAP: Esasen içinde bulunduğumuz modern dönemde din çevresindeki gelişmelerin iki boyutu vardır: Sırf dinsel tarafı ve din görüntülü de olsa ideolojik yönü. Sırf dinî gelişmelerin çıkış noktası tabii ki dindir, dinin özel olarak anlaşılması, yorumu, yaşanması ve savunulması hedeflerini taşır. Bu çıkış, bazen geleneğin sürdürülmesini bazen de modern kültür açısından yeniden yorumlanmasını ifade eder. Mesela Fundamental olarak nitelenen hareketler genelde bazen siyasal talepler taşısalar bile din çıkışlı gelişmelerdir. Hristiyan fundamentalizmi, Yahudi Tevratçılığı, İslamcı hareketler bu tür gelişmelerdir. İkinci eğilimler ise fiili bir duruma göre dinî hareketlerdir. Genelde ideolojik bir nitelik taşırlar, yine ulus-devlet projeleriyle paralel işleyen, dolayısıyla da din alanında seyretse de çıkış noktası siyaset olan gelişmelerdir. Bunların tipik örnekleri resmî din anlayışlarıdır. Dinlerin ulus yapısına uydurulması, bir resmî ideoloji oluşturma kaygılarının taşır. Mesela Türkiye’de zaman zaman tartışmaya açılan Türk Müslümanlığı, Yahudi dünyasında Judaizm günümüzde bu tür dinî çıkışlardır.