AFET EKONOMİSİ VE SİGORTACILIĞI Dersi Mikroekonominin Genel İlkeleri soru detayı:

CEVAP:

Gerçek hayatta bir örneğini bulmanın çok zor olduğu bir piyasa türü de monopol piyasasıdır. Monopol bir ürünün tek satıcısı veya üreticisi olmak demektir. Ürettiği malın ikamesi yoksa monopolcü firma büyük bir güce sahip olur. Bir monopol ya fiilen kendiliğinden oluşur ya da devlet müdahalesiyle oluşturulur. Bazen bir doğal kaynağa sahip olmak monopolü otomatik olarak doğurur. Örneğin arazisinde çok nadir bulunan bir maden çıkan bir üretici o maddenin üretiminde monopol hâline gelir. Dolayısıyla bu piyasa türünde piyasaya giriş hemen hemen olanaksızdır. Bazen bir firma o kadar büyür ve ölçek ekonomilerinden yararlanmaya başlar ki düşük maliyetleri nedeniyle rakipleri onunla rekabet edemez ve onu piyasada tek başına bırakacak şekilde piyasadan birer birer çekilir. Dolayısıyla monopollerin piyasa ve fiyatı kontrol gücü en üst düzeydedir. Monopolcü firmanın rekabetten yoksun olma özelliği onun ekonomik kârının uzun dönemde de devam etmesine neden olur. Monopoller, piyasa üzerinde büyük kontrol gücüne sahip olduğu ve rekabeti ortadan kaldırdığı için devlet müdahalesine maruz kalır. Birçok ülkede monopoller ile mücadele etmeye dönük katı kurallar ve yasal düzenlemeler ve cezai yaptırımlar bulunmaktadır. Fakat ne gariptir ki bazen devletin kendisi de monopollerin oluşmasına katkıda bulunur. Bazen stratejik ürünlerin üretiminde devlet tek başına üretici olarak piyasaya girer. Kimi zaman da özel sektörün altından kalkamayacağı ve sermayesinin yetmeyeceği büyük yatırımları devlet tek başına üstlenince bizzat kendisi bir monopol hâline gelir. Öte yandan devlet patent yasalarıyla bir ürünün üretiminde bir süreliğine şahıs veya firmalara yasal monopol gücü sağlayabilir. Elbette burada asıl amaç toplumdaki buluş ve icatların üretimini teşvik etmektir. Aynı patentlerde olduğu gibi devlet telif hakları mevzuatı ile bir eseri hukuki korumaya alarak fikir ve sanat eserlerinin üretimini teşvik etmeye çalışır. Devlet bazen de verdiği imtiyazlar ile bir malın üretim iznini sadece bir özel veya kamusal firmaya verebilir. Buna benzer şekilde devlet bazı meslekleri (doktorluk, avukatlık, eczacılık vb. gibi) icra edebilmeyi de lisansa bağlayabilir. Bütün bunlar devletin kamu yararı gördüğü alanlarda monopollere izin verdiğini göstermektedir. Monopoller bazen piyasadaki bazı firmaların birleşmesiyle oluşabilir. Firmalar rekabet etmek yerine fiili veya yasal olarak birleşerek sanki bir monopolmüş gibi birlikte hareket edip aşırı kârlar elde edebilir. Eğer firmalar birleşerek tek bir firma ve yeni bir tüzel kişilik kazanıyorsa bu duruma “tröst”, firmalar tüzel kişiliklerini koruyarak birleşiyorlarsa bu duruma “kartel” adı verilir. Rekabeti ortadan kaldırarak tüketici aleyhine durum oluşturdukları için dünyanın birçok ülkesinde kartel ve tröstler yasaklanmış ve çok ağır maddi yaptırımlara tabi olmuştur.