SORU: Thomas Aquinas’ın Tanrı kanıtlamasına düşünce tarihinde “Kozmolojik Tanrı Kanıtlaması” denmektedir. Buna göre Aquinas Tanrı Kanıtlamasını nasıl açıklamaktadır?
CEVAP: Thomas Aquinas bazıları tarafından beş yol olarak da adlandırılan ünlü Tanrı Kanıtlamasını şu şekilde açıklamaktadır: 1. Yol: Thomas Aquinas, bizzat nedenin kendisinden hareket ederek Tanrı’nın bilgisine ulaşmanın olanaksız olduğunu düşünür. Thomas Aquinas’a göre, bizim için birinci ve en açık kanıtlama biçimi hareketle ilgili olanıdır. Thomas Aquinas’a göre bir şey aynı bakımdan hem hareket ettirilen (moveri) hem de hareket ettiren (movere) olamaz. Zaman içinde ortaya çıkan hareket ve hareketli cisimler için de durum aynıdır. Hareket halinde olan her şey bir başka şey tarafından hareket ettirilir (Omne quod movetur ab alio movetur). Ancak bu durum mantıkça sonsuza kadar geri götürülemez. Dolayısıyla bir ilk hareket ettirici (primum movens) vardır ve bunun kendisi harekete tabi değildir. Harekete tabi olmamasının nedeni O’nun salt aktüel bir varoluşunun olmasından kaynaklanmaktadır. 2. Yol: Thomas Aquinas doğal formların maddede aktüel olarak değil; fakat potansiyel olarak varoldukları ve aktüel duruma da doğrudan İlk Etkileyici tarafından değil; fakat dolaysız neden (causa proxima) tarafından getirildikleri düşüncesini benimsemektedir. Thomas Aquinas’a göre, eğer nedenler arasındaki ilişkiyi sonsuza kadar geri götürecek olursak, yani bir ilk neden belirleyemezsek, o takdirde ilk nedenden dolayı işlevi olan nedenlerden de söz edemeyiz. Böylece “herkesin Tanrı dediği bir ilk etkileyici nedeni (causa ultima) kabul etmek zorundayız.” 3. Yol: Thomas Aquinas’a göre doğadaki şeyler, oluş (generatio) ve bozuluşa (corruptio) tabi olarak yaratılmışlardır. Bundan dolayı, olmaları veya olmamaları türünden bir olasılığı kendilerinde taşımaktadırlar. Varoluş içinde sadece olasılık taşıyan şeyler değil, aynı zamanda varoluşu zorunlu olan ve olasılıkların gerçekleşmesi için etkide bulunan bir şeyin olması da gereklidir. Bununla birlikte, bütün zorunlu şeylerin -varoluşsal- nedenleri kendilerinde değildir. Kendileri dışındaki bir nedenden dolayı zorunlulukları bulunan şeylerin birbirleri ile olan ilgiyi kurmak için sonsuza kadar geri gidemeyiz. Bu yüzden, kendinde kendi zorunluluğuna sahip olan, zorunluluğunu kendi dışından almayan, fakat her şeye zorunluluğunu veren bir varoluş postulatını sergilemek zorunda kalırız. Thomas Aquinas’a göre bu varoluşa da herkes Tanrı demektedir. 4. Yol: Varolanların düzeninde çeşitli türden niteliklerin her bir varolanda aynı derecede ortaya çıkmadığı açıktır. Bütün cinslerin zirvesindeki en yüksek varolanların da nedeni, varolanların bütün yetkinliklerinin nedeni olan Tanrı’dır. 5. Yol: Bu sonuncu kanıtlamaya “teleolojik” (ereksel) kanıtlama adını da verebiliriz. Thomas Aquinas’a göre, akıldan yoksun olan bütün doğal nesneleri izlediğimizde, onların kendileri için en iyiyi amaçlayan bir eylem gerçekleştirdiklerini görürüz. Bu nesneler, bir hedefe doğru programlanmış gibi davranmaktadırlar. Ona göre, akıldan yoksun canlılar, bilgi ve akıl sahibi bir şey tarafından yönlendirilmedikleri sürece bir amaca yönelik olarak hareket etmezler. Bütün yaratılmış olan varlıkların kendisine bir şekilde yöneldikleri bir nihai neden vardır ve bu da Tanrı’nın kendisidir.
