Öğretim tasarımı beş temel aşamadan oluşur. Bunlar; analiz, tasarım, geliştirme, uygulama ve değerlendirme aşamalarıdır. Her bir aşama da kendi içinde belirli adımlardan oluşmaktadır.

Analiz aşamasında eğitsel sorunlar ve öncelikler belirlenerek bu sorunları yaşayan hedef kitle tanınmaya çalışılır. İyi bir öğretim tasarımı süreci, ancak ve ancak sorun eksiksiz belirlenip tanımlandığında ve hedef kitle çok iyi tanındığında gerçekleşecektir. Hastalandığımızı ve doktora gittiğimizi düşünelim. Doktorun sorunu, yani hastalığımızın ne olduğunu doğru teşhis etmesi ve bizim hakkımızda gerekli bilgileri edinmesi, önereceği tedavinin işe yaraması açısından son derece önemlidir. Analiz aşamasının çıktısı eğitim sorunu ve sorunu yaşayanlara yönelik verilerdir. Bu veriler, ihtiyaç analizi raporunu oluşturmaktadır. Bu verilerden yola çıkarak, bir sonraki tasarım aşamasında öğretim sürecine yönelik çeşitli kararlar alınacaktır.

Tasarım aşaması, sorun ve sorunu yaşayanların tanınmasından sonra, soruna yönelik çözümlere yönelik kararların alınmaya başladığı aşamadır. Bu aşamada, eğitimin sonunda hedef kitlenin kazanacağı bilgi, beceri ve tutumlara yönelik davranışlar (performanslar) belirlenir. Bu performanslar öğretim amaçları olarak da isimlendirilebilir. Daha sonra öğretim amaçlarında ifade edilen performansların hangi ölçütlere göre değerlendirileceği belirlenir. Tasarım aşamasında ayrıca öğretilecek içerik belirlenir ve düzenlenir, öğretim stratejilerine ve yöntemlerine karar verilir ve son olarak içeriğin hangi ortam veya teknolojilerle hedef kitleye aktarılacağı kararlaştırılır. Tasarım aşamasının çıktısı alınan ve uygulamaya geçmek üzere olan kararlardır. Bu kararlar; hedef ve amaçlar, ölçme değerlendirme araçları, içeriğin düzenlenmesi ve öğretim stratejilerine yöneliktir. Alınan bu kararlar doğrultusunda bir takım eğitsel ürün ve materyaller geliştirilecektir.

Geliştirme aşamasında, bir önceki aşamada alınan kararlara uygun olarak öğretim sürecinde kullanılacak ürünler geliştirilir. Bu ürünler ders (oturum) planları, öğrenen ve öğretenlere yönelik rehber materyaller ile görsel-işitsel yardımcı materyallerdir. Bu aşamanın çıktısı eğitsel ürünler, bir sonraki uygulama aşamasında kullanılacaktır.

Uygulama aşamasında, bir önceki aşamada geliştirilen ürünlere ve bu ürünlerin eğitim sırasında kullanılmasına yönelik çeşitli planlar geliştirilir. Bu planlar; eğitim etkinliklerine yönelik zaman çizelgesi, eğitim ortamının düzenlenmesi, eğiticilerin eğitimi ve bütçe konularında hazırlanır. Bu aşamanın çıktısı olarak ortaya konan bu planlar aynı zamanda eğitime yönelik sınırlılıkların da belirlenmesini sağlayacaktır. Bu sınırlılıklar bir sonraki değerlendirme aşaması için oldukça önemlidir.

Değerlendirme aşamasında, hazırlanan planlar ve belirlenen sınırlılıklar çerçevesinde geliştirilen eğitim gerçekleştirilir, değerlendirilir ve hata veya eksiklikler gözlenerek gerekli düzeltmeler yapılır. Ara ve son değerlendirme olmak üzere ikiye ayrılan değerlendirme aşamasında hem öğrenilenler hem de genel olarak öğretim süreci değerlendirilir. Öğrenilenlerin değerlendirilmesinde, hedef kitlenin başta belirlenen amaçlar dahilindeki yeterlikleri kazanıp kazanmadıkları ölçülür ve yapılan değerlendirmeler sonucunda başarılı veya başarısız bulunurlar. Öğretim sürecinin değerlendirilmesi ise analiz aşamasından değerlendirme aşamasına kadar sürekli ölçme, gözlem, denetim ve düzeltmelerle gerçekleşen bir süreçtir.

Eğitim; öğretim, yetiştirme, öğretme gibi süreçleri de kapsayan en genel öğrenme havuzu olarak değerlendirilebilir. Buradan yola çıkarak; her öğretim, yetiştirme ve öğretme etkinliğinin (sürecinin) aynı zamanda bir eğitim süreci olduğunu söyleyebiliriz.

Eğitimin özel bir türüdür. Belirli bir kurumda, belirli programlara bağlı olarak yürütülür. Önceden belirlenen bir hedef kitleye, belirli bir süre içinde bir takım bilgi, beceri ve/ya tutumların kazandırılmasını amaçlar.

Her yetiştirme faaliyeti, aslında bir öğretim sürecini ifade eder. Eğitim ve öğretim arasındaki ilişki ve kapsayıcılık, öğretim ve yetiştirme arasında da bulunur. Yetiştirme faaliyetleri, yeterlik boyutu ağır basan ve kısa bir süre içinde kullanılacak becerilerin kazandırıldığı öğretim süreçleridir. Yetiştirme faaliyetleri genel olarak “kurs” diye de isimlendirilebilmektedir.

Öğretme ve öğretim kavramları sıkça karıştırılır. Bu bölümde öğretme kavramı, alanında bir uzman kişi veya kişilerin yürüttüğü, desteklediği veya rehberlik ettiği öğrenme süreçlerini ifade eder. Başka bir deyişle öğretme işi, bir insan tarafından yürütülür. Öğretim sürecinde ise, insanın yanı sıra her türlü ortam ya da teknoloji de öğretme işini yapıyor olabilir. Bu bazen bir bilgisayar, bazen bir kitap, bazen bir web uygulaması ve bazen de bir öğretmen olabilir. Yukarıda öğretim ve yetiştirme kavramlarındaki örnek eğitimleri düşündüğümüzde, bu süreçlerde bize bilgi aktaran, becerileri kazandıran ve rehberlik eden uzmanların yürüttüğü süreçler öğretme süreçleri olacaktır. Bu uzman veya eğiticiler yeri geldiğinde anlatıyor, açıklıyor olacak, yeri geldiğinde süreçleri ve işlemleri gösteriyor ve rehberlik ediyor olacaktır. Yani öğretme süreçleri sonunda; eğitim, öğretim ve yetiştirme faaliyetleri gerçekleştirilir ve katılımcılar çeşitli bilgi ve beceriler kazanır, diyebiliriz.

Bireylerin, duyu organları yoluyla çevreleri ile girdikleri etkileşim sonucu davranışlarında meydana gelen uzun süreli değişikliklerdir. Kişilerin herhangi bir bilgiyi, beceriyi veya tutumu öğrenebilmesi için onu davranışlarına yansıtması ve benzer durumlarda yeniden kullanması gerekir.

Bir takım bilgi, beceri ve/ya tutum kazanarak belirli bir sorununu gidermeye çalışan kişi veya kişilerdir. Hedef kitle bazen bir kurumdaki takım çalışması hizmet-içi eğitimine katılan yetişkinler, bazen üniversitede öğretim tasarımı dersini alan gençler, bazen de ilk okulda diş sağlığının önemini öğrenen çocuklar olabilir. Her bir grubun özellikleri ve öğretim sürecindeki ihtiyaçları birbirinden farklı olacaktır.

Bireylerin bilgi, beceri veya tutumlarındaki yetersizlik sonucu yaşadıkları sorunlardır. Eğitsel sorunlar, bireylerin kapasitelerindeki yetersizlikler sonucu ortaya çıkar ve performanslarına olumsuz olarak yansır. Bireylerin kapasitelerindeki eksiklikler giderilerek performansları iyileştirilmeye, istenilen düzeye çıkarılmaya çalışılır.

Öğretim amaçları, herhangi bir öğretim programında hedefe götüren yeterlik ifadeleri olarak değerlendirilebilir. Öğretim amaçları; ölçülebilir, gözlenebilir ve yeterliğe dayalı ifadelerden oluşmaktadır. Bu ifadelerde öğrenenlerin; öğrenme süreci sonunda neler biliyor, yapıyor veya hangi davranışı gösteriyor olacakları belirtilir. Bu anlamda, öğretim amaçları hedefin aksine, öğrenen merkezlidir. Yani, öğrenenlerin eğitim sonunda ne yapıyor olacaklarını ifade etmektedir.

Bu öğretim programı sonunda öğrenenler;

• İlk yardımın temel özelliklerini belirleyebilecekler,
• Kalp masajının adımlarını eksiksiz olarak sıralayabilecekler,
• Verilen cansız manken üzerinde suni solunumu hatasız gerçekleştirebileceklerdir.

Gereksinimler farklı türlerde hayatımıza girebilir. Bunların önde gelenleri aşağıda sıralanmıştır:

• Ölçüte Dayalı Gereksinimler
• Karşılaştırmalı Gereksinimler
• Hissedilen Gereksinimler
• Açıklanmış Gereksinimler
• Geleceğe Dönük Gereksinimler
• Yaşamsal Olay Gereksinimleri

Aslında gereksinimler belirlenirken temelde yapılan iş veri toplamaktır. İster bilimsel araştırma sürecinde olsun isterse gereksinimlerin belirlenmesi sürecinde, veriler toplanırken benzer yöntem ve araçlardan yararlanılır. Veri toplarken kullanılan yöntemler; belge tarama, anket, görüşme, gözlem, tartışma ve olay incelemesi olarak sıralanabilir.

Hedef kitleye bilgi, beceri ve tutum kazandırarak çözebildiğimiz sorunlar eğitim sorunlarıdır. Ayrıca, bireylerin performans sorunları kapasitelerinin yetersizliğinden kaynaklanıyorsa, bu tür sorunlar yine eğitim sorunudur.

Hedef kitlenin özellikleri genel ve eğitsel olmak üzere iki farklı şekilde incelenebilir. Genel özellikler; öğrenim durumları, yaş, cinsiyet, toplumsal nitelik ve eğitime yönelik beklenti ve tutumları olarak sıralanabilir. Bu genel özellikler bize hedef kitleyi genel hatlarıyla tanıma fırsatı vermektedir. Eğitsel özellikler ise; ilgi alanları, motivasyon düzeyleri, yetenekleri ve hazır bulunuşlukları ile öğrenme stratejilerinden oluşan özelliklerdir. Bu özelliklerden yola çıkarak hedef kitlenin ne tür ilgi alanlarına sahip olduğu, eğitime kendi istekleri ile mi yoksa başkalarının isteği üzerine mi katıldıkları, bu eğitimden neler bekledikleri ve nelerin kendileri için öncelikli olduğu, eğitimin konusu ile ilgili önceden bilgi sahibi olup olmadıkları ve nasıl daha iyi öğrendikleri konularında bilgi sahibi oluruz.

Öğretim amaçlarının belirli özellikleri bulunmaktadır. Bu özellikler aşağıda sıralanmıştır:

1. Öğretim amaçları öğrenen merkezli olmalıdır,
2. Öğretim amaçları ölçülebilir ve gözlenebilir olmalıdır,
3. Öğretim amaçları ulaşılabilir olmalıdır.

Öğretim amaçlarının yapılarına baktığımızda üç temel nokta görüyoruz. Bunlar aynı zamanda bir amacın bölümleri olarak da söylenebilir: Performans, koşul ve standart. Performans bir öğretim amacında yeterlikleri ifade eden eylem sözcükleridir. Her amaç mutlaka ölçülebilir ve gözlenebilir bir performans içermelidir. Koşullar, amaçta belirtilen performansın hangi koşullar altında gerçekleştirileceğini ifade eder. Koşullar bazı kaynaklarda verili durum olarak da geçmektedir. Standart ise amaçlarda belirtilen performansın herhangi bir ölçütü karşılayıp karşılamayacağını gösterir. Her amaç ifadesinde koşul veya standart olmak zorunda değildir. Ancak her amaçta mutlaka ölçülüp gözlenebilen bir performans yer almalıdır.

Öğretim tasarımı sürecinin ikinci aşaması olan Tasarım aşaması, eğitim sorunun ve hedef kitlenin analizinden sonra artık yavaş yavaş öğretim sürecinde kazandırılacak içeriği, ortamları, yöntem ve stratejileri belirlediğimiz bir aşamadır. Bu aşamada atılacak adımlar; hedefin ve öğretim amaçlarının geliştirilmesi, amaçlara ilişkin değerlendirme ölçütlerinin belirlenmesi, içeriğin belirlenerek düzenlenmesi, öğretim strateji ve yöntemlerinin belirlenmesi ile öğretim ortamlarının belirlenmesi olarak sıralanabilir.

Öğrendiklerimiz genel olarak bilişsel, duyuşşal ve devinsel olmak üzere üç ana grupta toplanır. Bu sınıflama Benjamin Bloom tarafından geliştirilmiştir. Bloom’a göre ne öğrenirsek öğrenelim, bunlar tutumlar, koordine kas-motor becerilerimizin kullanılmasını gerektiren devinsel beceriler ya da bilişsel beceriler kategorilerinden birine denk düşer. Bloom bilişsel becerileri de kendi içinde ayrıca 6 adımda ele almıştır. Bu adımlar yeniden düzenlenmiş şekliyle şöyle sıralanır: Hatırlama, anlama, uygulama, çözümleme, değerlendirme ve yaratma.

Gagne’nin Öğrenme Durumları Modeli 9 adımdan oluşmaktadır ve temelde giriş-gelişme-sonuç yapısını yansıtmaktadır:

1. Öğrenenlerin dikkatini çekme
2. Öğrenenleri amaçlardan haberdar etme
3. Önceki öğrenilenleri hatırlatma, geri çağırma
4. Öğrenme içeriğini sunma
5. Öğrenme sürecinde rehberlik sağlama
6. Performansı göstermelerini sağlayacak etkinlikler yapma
7. Geribildirim sağlama
8. Performansı değerlendirme
9. Öğrenmenin kalıcılığını ve transferini sağlama

Öğrenme içeriğinin sunulmasında birtakım ilkelerden yararlanabiliriz. Uzmanlar, ilgili ana başlıklar altında bilgiyi verirken şu düzenleme ilkelerinin işe koşulmasının etkili olduğunu ifade etmektedir: Yakından uzağa, Bilinenden bilinmeyene, Somuttan soyuta, Yalından karmaşığa, Bütünden ayrıntıya, Benzerliklerden farklılıklara.