Hastane Afet ve Acil Durum Planı (HAP), ülke genelindeki tüm hastanelerin, afetlere ilişkin önlem almalarını, yurt içinde meydana gelen afet ve acil durumlarda sunulacak sağlık hizmetleri konusunda gerekli hazırlıkları önceden yapmalarını ve ilk 72 saat boyunca hastane dışından hiçbir yardım
almaksızın kendi kendine yeterli olmalarını sağlamak üzere yapılan planlama ve hazırlık çalışmasıdır.

Hastane Afet ve Acil Durum Planı (HAP) ile amaçlanan; hastanelerin yapı, donanım ve fonksiyon vd. yatırım ve faaliyetleri dikkate alınarak afet
ve acil durum risklerinin önlenmesi ve azaltılması, afet ve acil durumlara karşı hazırlıklı olmasıdır. HAP Hazırlama Kılavuzu’nda bu amaç doğrultusundaki temel hedefler şu şekilde belirlenmiştir:

• Afet risk azaltma
• Afete hazırlık
• Afete müdahale
• Genel sağlık müdahalesine ve halk sağlığını
  korumaya yönelik temel çalışmalara katkıda bulunmak.

Hastanelerin afet yönetimi bakımından taşıdıkları çok farklı özellikler ve işlevler (örneğin, hastane faaliyetinin doğrudan hayatı koruma ve kurtarma ile ilgili olması, kullanıcı yelpazesinin – hasta, hasta yakını, çalışan- genişliği, kesintisiz hizmet verme zorunluluğu, karmaşık yapısal ve fonksiyonel özellikleri, yüksek maliyetli medikal donanım kullanımı, altyapı hizmetlerine yaşamsal bağımlılığı, afet halinde hayatın yeni koşullarda normalleşmesine fiziksel ve sosyal etkisi vd.) nedeniyle diğer işyeri ve işletmelerden çok daha farklı nitelikte afet ve acil durum planlaması ve uygulamasına ihtiyaç duyması söz konusudur.

Afet ve acil durumlarda bir ildeki hastanelerin ayakta ve çalışabilir, hatta kapasitesini artırabilir olması söz konusu il düzeyinde sağlık afet yönetiminin başarılı yürütülmesinin en önemli göstergelerinden birisidir. Dolayısıyla il düzeyi sağlık afet ve acil durum planlamasının işlevli, gerçekçi, uygulanabilir şekilde hazırlanması ve uygulanabilmesi bakımından il kapsamındaki hastanelerin HAP
hazırlıkları belirleyici bir öneme sahiptir.

• Sağlık Bakanlığı ve bağlı kuruluşlarına, üniversitelere, özel hukuk tüzel kişilerine ve gerçek kişilere ait yataklı tedavi hizmeti sunan tüm hastaneler Bakanlık tarafından belirlenen Kılavuz çerçevesinde Hastane Afet ve Acil
  Durum Planı (HAP) hazırlamakla görevlidir.
• HAP Uygulama Yönetmeliği’nde yataklı tedavi hizmeti sunmayan sağlık tesisleri kapsam dışı bırakılmıştır ve yataklı tedavi hizmeti sunmayan sağlık tesisleri Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığınca yayınlanan
  İşyerlerinde Acil Durumlar Hakkında Yönetmelik (R.G. 18.06.2013/ 28681) kapsamında acil durum planları hazırlamakla yükümlüdür. Bununla birlikte, yataklı tedavi hizmeti sunmayan sağlık tesislerinin acil durum planlarını hazırlarken HAP Hazırlama Kılavuzu’nun ilgili bölümlerinden (afet
  risk azaltma, afete müdahaleye hazırlık, müdahale aşamaları, Olay Yönetim Sistemi, Olaya Özel Planlar ve diğer ilgili bölümlerinden) yararlanmaları tavsiye edilmektedir.
• Hastane Afet ve Acil Durum Planı (HAP) hazırlanırken hastanenin tüm faaliyetleri ve kurulu bulunduğu yerleşimin/ilin fiziksel ve nüfus özellikleri, sağlık hizmetleriyle ilgili talep ve karşılama kapasitesi, karşı karşıya olduğu
  afet risklerinin ve afete müdahaleye hazırlık ihtiyaçlarının göz önüne alınması; İl Sağlık yöneticileri başta olmak üzere sağlık sektörünün diğer paydaşları ile koordine (eşgüdümlü) bir şekilde çalışılması esastır. 
• Hastane Afet ve Acil Durum Planı, HAP Hazırlama Komisyonu tarafından hazırlanır. Komisyon, hastanenin en yetkili kişisi (hastane yöneticisi veya başhekimi) başkanlığında (HAP Başkanı), HAP Uygulama Yönetmeliği’nde belirtilen personelin görevlendirilmesiyle oluşturulur; görevlendirme, personele tebliğ ve tebellüğ (resmi bildirim yapma/bildirimi alma) edilir. Tüm Komisyon üyelerinin görev, uzmanlık alanı, yetki ve sorumlulukları çerçevesinde aktif katkısı ve katılımıyla hazırlanan Hastane Afet ve Acil Durum Planı’nın (HAP) uygulaması süreklidir, yılda bir kez Komisyon
  tarafından güncellenir.
• HAP’ın hazırlanması, güncellenmesi, uygulanması süreçlerinde HAP Başkanı’na bağlı olarak çalışacak, yardımcı olacak, sekreterya ve temas noktası görevini üstlenecek birim oluşturulur (büyük ölçekli hastanede HAP
  Ofisi, orta ölçekli hastanede HAP Birimi, küçük ölçekli hastanede HAP Temsilciliği). Sözkonusu HAP ofisi/birimi/temsilciliği çalışmalarını kalite denetim ofis/birim/temsilciliği ile işbirliği içerisinde yürütür. Hastanelerin personel işleriyle ilgili birimleri her türlü personel değişikliğini hastanenin HAP ofisi/ birimi/ temsilciliğine bildirmek zorundadır.
• HAP ve HAP çerçevesinde ilgili yıl içerisinde gerçekleştirilmesi planlanan yapısal ve yapısal olmayan iyileştirme, güncelleme, eğitim ve tatbikatları kapsayan yıllık HAP eylem planı, hastanede HAP Başkanı tarafından
  onaylandıktan sonra, Yönetmelik uyarınca hastanenin bağlı bulunduğu ve HAP ve yıllık HAP eylem planının incelenmesinden sorumlu kuruma/ makama gönderilir. HAP incelemesinden sorumlu makam, inceleme
  sonucunda uygun gördüğü planları onaylanmak üzere her yıl 1 Şubat tarihine kadar İl Sağlık Müdürlüğüne gönderir.
• HAP’ın Bakanlık tarafından belirlenen standart denetleme formuna uygunluğu İl Sağlık Müdürlüğünde afetlerde sağlık hizmetlerini yürütmekle görevli şube (ya da ilgili birim) tarafından kontrol edilir, uygunluğu halinde İl Sağlık Müdürü tarafından onaylanır. Onaylanan HAP ve yıllık HAP
  eylem planı, hastane ölçeğine göre hastanede bulunan HAP ofisi/birimi/temsilciliğinde dijital ortamda ve basılı olarak bulundurulur, Acil Servis ve hastanenin ilgili diğer birimleri ile paylaşılır (iç paylaşım).
• Planlama hazırlıklarına yol gösterici HAP eğitimleri esas olarak Eğitici Eğitimi ve Uygulayıcı Eğitimi olarak düzenlenir. HAP Eğitici Eğitimleri merkezi olarak, illerden belirli ölçütlere göre seçilen sağlık temsilcilerinin katılımıyla düzenlenir. HAP Eğitici Eğitimleri Sağlık Bakanlığı Acil Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü tarafından verilir ve eğitimde Genel Müdürlük tarafından hazırlanan standart eğitim içeriği kullanılır. HAP Eğitici Eğitimi alacak sağlık personeli sayısı ilin ihtiyacına, afet ve acil durumlarla
  ilgili görevlendirme ve hizmet içi eğitim durumuna göre belirlenir.
• HAP eğiticileri bulundukları illerde; hastanelerde plan hazırlığının HAP Hazırlama Komisyonları tarafından yapılması, güncellenmesi ve incelenmesinde görev alacak uygulayıcı personelin eğitim ihtiyacının
  belirlenmesi, il düzeyinde HAP Uygulayıcı Eğitimi içeriğinin ve eğitici ekibin oluşturulması konularında Bakanlık Acil Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü ile koordinasyonu sağlar. Eğitim programları dışında hastanelerden HAP Hazırlama Kılavuzu çerçevesinde gelebilecek soru ve açıklama isteklerini karşılamakla görevlidir.
• HAP Uygulayıcı Eğitimleri yerel olarak, İl Sağlık Müdürlüğünün afetlerde sağlık hizmetlerini yürütmekle görevli şubesi/birimi tarafından düzenlenir. Eğitimde Bakanlık Acil Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü tarafından hazırlanan standart eğitim içeriği esas alınır. HAP Uygulayıcı Eğitimlerine
  ildeki hastanelerin HAP Hazırlama Komisyonu üyeleri ve incelemeden sorumlu kişiler ile hastanelerin ek olarak belirlediği kişiler katılabilir.
• HAP’ın uygulanabilirliği yılda en az bir kez masa başı tatbikatı, bir kez de saha tatbikatı ile gözden geçirilir. Tatbikatlarda her yıl farklı bir senaryo uygulanır. İlk tatbikatlarda basit ve tek konu içeren senaryo uygulanması, daha sonra karmaşık ve birden çok konu içeren karmaşık senaryolarla devam edilmesi öngörülmektedir. Her tatbikat önceden belirlenen kurallara uygun olarak rapor ile kayıt altına alınır.

HAP Hazırlama Kılavuzu’nda öngörülen Hastane Afet ve Acil Durum Planı yaklaşımı hastanenin ve kurulu bulunduğu yerleşimin öncelikle fiziksel, sosyal ve sağlık hizmeti bakımından özelliklerini, tüm afet tehlike ve risklerini, küçük büyük her ölçekteki afeti, afet yönetiminin afet öncesi, sırası ve sonrası tüm
aşama ve süreçlerini, hastanenin tüm birimlerini, çalışanlarını ve kurum dışı işbirliklerini dikkate alan kapsayıcı bir nitelik, bir çatı plan özelliği taşımaktadır.

Afet yönetimi bakımından hastanelerin başka kurumlarla karşılaştırılamayacak konumu özet olarak şu şekilde açıklanabilir:
• Doğa ya da teknoloji kaynaklı olsun afet ve acil durumların insan sağlığı üzerine doğrudan ve dolaylı etkisi vardır. Bu bakımdan, sağlık hizmetinin afet ve acil durumda etkili biçimde ve kesintisiz sürmesi afet/acil durumdan etkilenen nüfus bakımından yaşamsal önemdedir.
• Hastanelerde olağan zamanda zaten çok sayıda zarar görebilir durumda insan bulunmaktadır. Sağlık sistemleri afet/acil durumdan nasıl etkilenirse etkilensin, hastaneler tedavi altındaki hastalar başta olmak üzere rutin (olağan) sağlık hizmetlerini de sürdürmek zorundadır.
• Hastaneler; düzenli korunması gereken yüksek maliyetli sistemler, tesisatlar, tıbbi cihazlar ve diğer donanımla hizmet vermektedir. Afet/acil durumda donanımın zarar görmesi can kaybının artmasına, sağlık hizmetinin kesintiye uğramasına ve büyük ekonomik kayıplara yol açabilmektedir.
• Afet sırasında hastanenin ayakta kalması, faaliyetini sürdürebilir olması toplum hayatının afet sonrası koşullarda normalleşmesine önemli fiziksel ve sosyal etki ve katkıda bulunmaktadır.

Hastanelerde, afet ve acil durum güvenliği bakımından temel hedefler
öncelik sırasıyla şu şekilde belirtilebilir:

1. Hayatın korunması: Çalışanların, hastaların ve ziyaretçilerin can güvenliğini korumak.
2. Yatırımın korunması: Yapı, tesis, donanım, ekipman ve malzemenin zarar görmesini önlemek, dolayısıyla ekonomik kayıpların ve faaliyette aksamaların önüne geçmek.
3. Fonksiyonun (işlevin) ve işleyişin korunması: Sağlık hizmet ve faaliyetlerinin her durumda kesintisiz sürdürülebilmesini sağlamak.                                                    

Bu hedefler, farklı çalışmalarda “insanın, mal varlığının, işin/faaliyetin korunması” olarak da ifade edilebilmektedir.

HAP Hazırlama Kılavuzu üç Ana Bölüm ve Ekler kısmından oluşmaktadır. Kılavuzda yer alan çerçeve (ana başlık ve alt başlıkları) HAP hazırlığında göz önünde bulundurulmalıdır. HAP Hazırlama Kılavuzu (2016) bölüm başlıkları şöyledir:

• Birinci Bölüm: Hastane Afet ve Acil Durum Planı (HAP)
• İkinci Bölüm: Hastane Afet ve Acil Durum Müdahale Yönetimi
• Üçüncü Bölüm: Olaya Özel Planlar
• Ekler Bölümü: Olay Yönetim Araçları ve Değerlendirmeyi Destekleyici Araçlar

• Bulunduğu coğrafi, fiziksel, çevresel, sosyal ortamda hastanenin güvenliğini, afet ve acil durum yönetimindeki rolünü etkileyebilecek tehlikelerin belirlenmesi,
• Hastane binası/binalarını ve çevresini oluşturan yapısal elemanların güvenliği bakımından yapım ve kullanım sırasında dikkat edilmesi gereken koşulların uygulanması ve denetimi,
• Hastanede yapısal olmayan elemanların güvenliğinin, bu elemanların istenmeyen hareketlenmelerine, zarar görmelerine/vermelerine yol açabilecek tüm etkenler -doğa, iklim değişikliği, teknoloji kaynaklı ve diğer- dikkate alınarak sağlanması,
• Hastanenin afet ve acil durum yönetimi bakımından fonksiyonel (işlevsel/operasyonel) kapasitesinin, faaliyet sürekliliğinin güvence altına alınması; gerekli planlama ve organizasyonun yapılması ve güncellenmesi.

• “Tüm Tehlikeler” temelinde müdahale için hazırlık: Tehlike kaynağının değişebilirliğine (doğal, teknolojik, diğer) rağmen sağlık sistemlerinin benzer yollarla etkilendiği durumlar için genel yaklaşım, müdahaleye hazırlık bakımından öncelikle şu konuları kapsamaktadır: Afetlerde kullanılacak yönetim ve denetim (komuta ve kontrol)
  mekanizmalarının, standart işleyiş ve uygulama kurallarının açık ve anlaşılır
  biçimde oluşturulması; hastane içinde ve dışında tüm paydaş kişi ve kurumların afet ve acil durum görev ve sorumluluklarının tanımlanması, kendilerine bildirilmesi ve teyidi (doğrulanması); afet durumlarında hastanenin ilk 72 saat için kendine yeterli kaynaklara sahip olması için gerekli düzenlemelerin yapılması; eğitim ve tatbikatlar ile afete müdahaleye hazırlık düzeyinin sürekli artırılması.
• “Olaya Özel” müdahaleye hazırlık: Olaya Özel Planlar, özellikle yüksek
  risk grubundaki olaylara karşı ve afet türüne göre spesifik (özellikli) müdahalenin geliştirilmesi ihtiyacına dayanmaktadır. Olaya özel müdahaleye konu olan acil durumlar özel prosedür, sistem, özel eğitilmiş ekip, ekipman ve beceri gerektiren durumlardır. Hastaneler bulundukları bölge, mevcut imkanlar, verdikleri hizmet ve tespit ettikleri
  riskler doğrultusunda HAP Hazırlama Kılavuzu’nda belirlenen olaya özel
  örnek yaklaşımları kendi kurumlarına uyarlamaktan, geliştirmekten, acil durum ve afete etkin müdahale için her türlü hazırlık, plan, eğitim ve tatbikatı yapmaktan sorumludur.

Afet halinde afete müdahaleye yönelik olarak önceden yapılan hazırlıklar çerçevesinde gerçekleştirilecek başlıca adımlar şöyledir:

• Önceden belirlenen işleyiş, prosedür ve mekanizmaları uygulamaya koyarak, zamanında, hızlı, uygun ve etkili müdahalenin gerçekleştirilmesi,
• Kritik hizmetlerin kesintisiz sürdürülmesi, rutin (olağan) hizmetlerin aksamaması,
• Tüm kaynakların en iyi ve etkin şekilde seferber edilmesi ve kullanılması,
• Gerektiğinde tıbbi kapasitenin artırılması,
• Genel sağlık müdahalesine ve halk sağlığını korumaya yönelik temel
  çalışmalara katkı sağlanması.

Hastanenin tedavi kapasitesinin eski haline ya da eskisinden daha iyi hâle getirilmesi; afet ve acil durumla baş edebilme kapasitesinin iyileştirilmesi, rehabilitasyon ve yeniden yapılanmaya geçiş aşamasıdır. Afet/acil durum sonrası hastanenin olağan işleyişe geçiş sürecinde, öncelikle personelin durumu ve hastanenin fiziksel ve fonksiyonel bakımdan gözden geçirilmesi söz konusudur.

Hastanelerde afet güvenliği bakımından öncelik sırasıyla hayatın korunması, yatırımın (tesis ve donanımın) korunması, fonksiyonun (işlevin) korunması hedeflenmektedir. Bu hedeflerin sağlanması ise hastanenin tüm faaliyetleri ve kurulu bulunduğu yerleşim, nüfus ve bölgenin özellikleri dikkate alınarak, afet risklerinin sürekli ve kapsamlı biçimde değerlendirilmesi, yapısal, yapısal olmayan ve fonksiyonlarla ilgili afet risk önleme ve azaltma adımlarının etkili ve sürekli biçimde atılması ile mümkündür.

1. Bulunduğu coğrafi, fiziksel, çevresel, sosyal ortamda hastanenin güvenliğini, afet ve acil durum yönetimindeki rolünü etkileyebilecek tehlikelerin belirlenmesi,
2. Hastane binası ve çevresini oluşturan yapısal elemanların güvenliği,
3. Hastanenin yapısal olmayan elemanlarının güvenliği,
4. Hastanenin afet ve acil durum yönetimi bakımından fonksiyonel kapasitesinin ve iş sürekliliğinin güvence altına alınması

• Yapısal Risklerin Azaltılması

        1. Hastanenin yapısal güvenliğini etkileyen geçmiş olaylar,
        2. Binanın yapısal özellikleri, taşıyıcı sistemi ve kullanılan malzeme bakımından güvenlik

• Yapısal Olmayan Risklerin Azaltılması                                                        1. Mimari elemanların güvenliği,
  2. Hastanedeki kritik servis ve alanların, ulaşım, acil çıkış ve tahliye güzergahlarının güvenliği,
  3. Kritik sistemlerin durumu (bilişim sistemleri, elektrik, telekomünikasyon, su tedariki, yangın söndürme, kanalizasyon, yakıt depolama, medikal gazlar, ısıtma, havalandırma, iklimlendirme sistemleri vb),
  4. Ekipman ve malzeme güvenliği (ofis ve depo ekipman ve donanımı; teşhis ve tedavi için gerekli medikal ve laboratuvar ekipman ve malzemeleri vb). 
• Fonksiyon Engelleyici Risklerin Azaltılması

• Olay, Plan ve Müdahale ile ilgili Aşamalar
• Acil Müdahale Planı (AMP)
• Olay Yönetim Sistemi ve Organizasyon Şeması
• Olay Yönetim Merkezi
• Olay Eylem Planı
• Olaya Özel Planlar

Bu fonksiyonlar; Yönetim, Operasyon, Planlama, Lojistik, Finanstır. Hastane afet ve acil duruma müdahale yönetimi kapsamında Yönetim dışındaki dört temel pozisyondan Operasyon olaya doğrudan müdahale faaliyetlerini, Planlama, Lojistik ve Finans ise operasyona destek faaliyetlerini gerçekleştirmekle görevlidir.

Hastanede Olay Yönetim Merkezinin (OYM) yeri HAP kapsamında önceden belirlenir. OYM başta haberleşme olmak üzere destekleyici lojistik ekipmanla donatılır ve kullanıma hazır bulundurulur. OYM olağan durumlarda tatbikatlar için, afet ve acil durumlarda ise görevli temel pozisyonların (Olay Yönetim Ekibi-OYE) toplanma ve yönetim merkezi olarak kullanılır. OYM olarak belirlenen
yerin zarar görme olasılığına karşı alternatif bir alan da belirlenir.

Acil Müdahale Planı’nın etkinleştirilmesiyle olay süresince tanımlanan zaman dilimlerinde müdahale hedef ve stratejilerinin belirlenmesi, gerçekleştirilen eylemlerin değerlendirilmesi, uygulamaların her aşamada gidişata göre geliştirilmesi için yapılan plan(lar) Olay Eylem Planı (OEP) olarak adlandırılır.

Olay Yönetim Araçları, esas olarak afet ve acil duruma hazırlık ve müdahaleye yönelik olarak hazırlanan döküman ve materyallerdir. HAP Hazırlama Kılavuzu’nda Olay Yönetim Araçlarına örnek olarak Standart Operasyon Prosedürü (SOP), İş Akış Talimatı (İşAT), Departman/Servis/Birim
Müdahale Prosedürü ve Formlar tanıtılmaktadır.

Kılavuz’da yer verilen formlar başlıca beş kısımda incelenebilir:
1. Planlama aşamasında kullanılan formlar
2. Operasyon anında kullanılan formlar
3. Raporlama amacıyla kullanılan formlar
4. Diğer formlar
5. Özel kullanım amaçlı formlar