Gelişen savaş sanayi ve silah teknolojileri sonrasında savaşlar cephe savaşı olmaktan çıkarak topyekûn savaşlar hâlini aldığında II. Dünya savaşından sonra sivil ölümleri, asker ölümlerinden daha fazla olmaya başlamıştır. Bunun sonucu olarak sivil halkın can ve mal kaybını en aza indirmek amacıyla “Silahsız, Koruyucu ve Kurtarıcı” özellikleri olan sivil savunma kavramı gündeme gelmiştir.

Günümüzde en çok toplu can ve mal kaybına sebep olan veya olma ihtimali yüksek olan afet tehlikeleri aşağıdaki gibidir:

• Savaş ve düşman saldırıları
• Deprem
• Sel ve taşkınlar
• KBRN saldırı veya kazaları
• Tsunami
• Orman Yangınları
• Yoğun Kar Yağışı
• Buzlanma
• Hava Kirliliği
• Çığ
• Heyelan
• Kaya Düşmesi
• Bulaşıcı Hastalıklar
• Kuraklık
• Terör olayları
• Endüstriyel kazalar
• Diğerleri

Tehlike haberi kavramı 4 aşamada incelenebilir:

1. Tehlikenin tespiti ve tehlike haberinin oluşturulması (erken uyarı)
2. Tehlike haberinin yayılması
3. Tehlike haberinin halka duyurulması
4. Tehlikenin savuşturulması ve tehlike geçti haberinin yayımlanması

Sırasıyla bu işlemlerin yapılması gerekmektedir:

1)Öncelikle tehlikenin varlığının tespit edilmesi gerekir.

2)Tehlikenin yeri veya konumunun belirlenmesi, boyutunun, büyüklüğünün hesaplanması veya tahmin edilmesi gereklidir.

3)Ham veriler ilgili otoritelerce değerlendirilir.

4)Tehlike haberi olarak tehdit altında yaşayan insanlara bildirilir. Bunun için uygun formatlarda Tehlike Haberi formları oluşturulur. Bu tehlike haberleri ses, görüntü, işaret, data olarak oluşturulur.

Oluşturulan tehlike haberlerinin tehdit altındaki halka, yerel ve merkezi otoriteye hızlı ve güvenli bir şekilde yayılması ikinci aşamadır. Bunun için ülkenin tüm haberleşme kaynakları kullanılır. Olağan haberleşme kaynaklarını kesintiye uğratacak büyüklükte felaket riskine karşı önceden afet ve acil durum haberleşme sistemleri oluşturulur. Ülkemizde bu amaçla “Kesintisiz ve Güvenli Haberleşme Sistemi” ve bu sistem üzerinde çalışan “Haber Alma ve Yayma Sistemi” oluşturulmuştur.

Tehdit altındaki yerleşim birimlerine kadar ulaştırılan tehlike haberlerinin can ve mal güvenliğinin sağlanması ve gerekli tedbirleri alması için halka ve ilgili görevlilere duyurulur. Tehlike haberlerinin halka duyurulmasında İkaz ve Alarm Sistemleri kullanılır.

Tehlikeyi haber alan insanlar kendilerini, diğer canlıları ve mallarını korumak için çeşitli tedbirler alırlar. Alınacak tedbirler tehlikenin tipine göre çeşitlilik gösterir. Örneğin düşman hava saldırıları için sığınaklara girilir, tahliye ve seyrekleştirme yapılır. Sel ve tsunami tehlikesine karşı dere yatakları ve deniz kıyıları boşaltılıp yüksek yerlere çıkılır. Tehdidin ortadan kalkmasıyla birlikte tehlike geçti haberi ile normal yaşama dönülür.

Erken uyarı ve erken uyarı sisteminin tanımı şöyledir:

• Erken uyarı (early warning): “Gelmekte olan tehlike veya tehdidin, kaynağı, yeri, zamanı, şiddeti veya büyüklüğü, olasılığı, muhtemel etkileri belirlenerek, resmî kurum ve kuruluşlar tarafından yapılan duyurular.”
• Erken uyarı sistemi (early warning system): Belirli bir tehlike veya tehdidin algılanması, değerlendirilmesi, ilgililere ulaştırılarak halka zamanında bilgi verilmesi amacıyla kurulmuş olan sistemdir.

Erken uyarının amaçları şöyle sıralanabilir:

1. Zararın ya da kayıpların önlenmesi ya da azaltılması
2. İnsan yaşamının, ekonomik gelişmenin, kültürel mirasın, sağlık ve çevrenin korunması
3. Yaşam kalitesinin sürdürülebilirliğinin sağlanması

Erken uyarı tahmin ile başlar. Tahmin şu şekilde tanımlanabilir: Gelecekte olması muhtemel bir olayın ortaya çıkışının kesin olarak ifade edilmesi ya da istatistiksel olarak bildirilmesidir. Diğer bir deyişle,sadece “Kaynak, Yer, Zaman, Miktar ve Olasılık” gibi net ve nicel büyüklükler belirten kestirimlere tahmin denilir. Bir andaki hava durumundan faydalanarak, atmosferin ilerideki nicel durumunu belirlemeye de kısaca hava tahmini denir.

Meteorolojide erken uyarı üç adımda yapılır.

1) Birinci adım kısa vadeli hava tahminidir. Bu tahmin, 12-24 saat öncesinde şehir ölçeğinde yapılır. Tahminlerde kaynak, yer, zaman, miktar ve olasılık verilir.

2)İkinci adım, takip, gözetleme veya izlemedir. 2 ila 6 saat önce kasaba/köy ölçeğinde, yani noktasal yapılır. Tahminde verilen bilgilere ilave olarak gözetlenen meteorolojik afetin olası şiddeti ve ona karşı halkın alması gereken önlemleri içerir.

3)Üçüncü adım ise meteorolojik uyarı ve ihbarlar, gözetlenen meteorolojik afetin birkaç dakika öncesinde 30-60 dakika için mahalle veya sokak ölçeğinde yapılır. İhbarların içeriği gözetleme ile aynıdır fakat hemen eyleme geçilmesi istenir.

Yerine getirilmesi gereken aşamalar aşağıdaki gibidir:

1. Risk Tespiti
2. İzleme ve Erken Uyarı
3. Uyarı Yayma ve İletişim
4. Müdahale Kapasitesi

Erken uyarı sisteminin başarılı olabilmesi için aşağıdaki 4 kural yerine getirilmelidir:

1)Kullanışlı – Verilen bilgi insanların öğrenmek istediği ve ihtiyacı olan bilgi olmalı.

2)Anlaşılır – Verilen bilgileri toplumun her kesimi doğru ve aynı şekilde algılayabilmeli

3)Dakik – Bilgi hedef kitleye olması gereken zamanda ulaştırılabilmeli.

4)İnandırıcı – Yapılan tavsiye ve uyarılar toplumun her kesimi tarafından        ciddiye alınmalı.

Tehlike haberinin tespiti ve halka duyurulması sürecinde tehlike tipine göre farklılıklar bulunmaktadır. Günümüzde deprem tehlikesi için bu süreler saniyeler, düşman saldırıları için dakikalar, bazı meteorolojik tehlikeler için saatlere çıkabilmektedir. Hatta meteor düşmesi, kuraklık gibi tehlikeler için günler, haftalar, aylar öncesinden uyarı verilebilmektedir.

Belli başlı meteorolojik afetler şöyle sıralanabilir: Sel ve su baskını, fırtınalar, orman yangınları, heyelanlar,don olayı,hava kirliliği, kuraklık,sıcak ve soğuk hava dalgaları, küresel ısınma ve ikim değişikliği, kar yağışı, çığ olayı, dolu yağışı, hortum.

Günümüzde yürürlükteki mevzuata göre nükleer ve radyolojik kaza ve tehlikeleri için Türkiye Atom Enerjisi Kurumu (TAEK), Baraj taşkın ve su baskını tehlikeleri için Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü (DSİ), orman yangını tehlikeleri için Orman Genel Müdürlüğü, çevre kirliliği ve endüstriyel kaza tehlikeleri için Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, bulaşıcı hastalıklar ve biyolojik saldırı tehlikeleri için Sağlık Bakanlığı sorumlu kurumlardır.

KGHS, AFAD tarafından oluşturulan ve  ülke çapında yaygınlaştırılan “Kesintisiz ve Güvenli Haberleşme Sistemi”dir. Bu sistem çeşitli haberleşme ortamlarının (fiber kablo, GSM, Uydu) otomatik anahtarlanması esasına dayanır ve AFAD merkez ve taşra teşkilatı ile erken uyarı sistemine sahip kurumların afet ve acil durum yönetim merkezlerini kapsamaktadır. Bu sistem üzerinde çeşitli haberleşme ve bilgi sistemlerinin yanı sıra yine AFAD tarafından tehlike haberlerinin yayılması için tesis edilmiş olan “Haber Alma ve Yayma Sistemi” de çalıştırılmaktadır.

Hedef haberin doğru kişiye doğru zamanda ulaştırılmasını sağlamaktır. Bu nedenle ülkemizde afet ve acil durumlarda kullanılmak amacıyla çeşitli kurumlarca çeşitli haberleşme sistemleri kurdurularak faaliyete geçirilmiştir.

Afet ve acil durum haberleşmesini genel olarak iki kategoride değerlendirmek mümkündür: Stratejik Haberleşme ve Taktik Haberleşme :

• Stratejik Haberleşme: Ülke çapında orta ve uzun mesafelerde yapılabilen ses ve veri haberleşmelerini kapsar. Bunu da ancak HF (Yüksek Frekans) telsiz haberleşmesi ve uydu haberleşmesiyle sağlayabiliriz. İletişim ortamları yer küre üzerinde meydana gelen felaketlerden etkilenmediği için bu iki haberleşme şekli afet ve acil durum haberleşmesi için son derece önemlidir.
• Taktik Haberleşme: Afet sırasında, felaket bölgesinde idari birimlerle operasyonel birimlerin kendi aralarında veya birbirleriyle aralarındaki orta ve kısa mesafede yapılan bölgesel haberleşmeyi kapsamaktadır. Genellikle VHF (çok yüksek frekans) ve UHF ( ultra yüksek frekans) bantlarındaki çeşitli teknolojilerde üretilmiş telsiz haberleşmesini kapsamaktadır.

Geçmişte zamanın teknolojisine göre ülkemizde hava saldırıları ve radyoaktif serpinti tehlikesine karşı bir haber alma ve yayma sistemi ile çeşitli şehirlerimizde kurulan siren sistemlerin yenilenmesi ihtiyacı ortaya çıkmıştır. Bu nedenle AFAD tarafından Bütünleşik İkaz ve Alarm Sistemi (İKAS) olarak adlandırılan yeni bir sistem kurdurulmuştur. İKAS, hava saldırıları, KBRN tehlikeleri ile diğer afet ve acil durum tehlike haberlerinin ilgili kurumların erken uyarı sistemlerinden alındıktan sonra, Haber Alma ve Yayma Sistemi ile ülke çapında veya bölgesel olarak hızlı, doğru ve güvenli bir şekilde yayılmasını ve daha sonra İkaz ve Alarm Sistemleri ile tehdit altındaki halka duyurulmasını sağlayan entegre bir sistemdir.

Bütünleşik İkaz ve Alarm Sistemi 2 kısımdan oluşmaktadır:

1)Haber Alma ve Yayma (HAY) Sistemi: Düşman saldırıları ile afet ve acil durum tehlike haberlerinin tehdit altındaki yerleşim merkezlerinde yaşayan halka ulaştırılması amacıyla Türkiye çapında AFAD tarafından kurdurulan sistemdir.İlgili kurumların erken uyarı sistemlerince tehlikenin gözlenmesi, tespit edilmesi, değerlendirilip tehdit altındaki yerleşim birimlerinin Afet ve Acil Durum Yönetim Merkezlerine yayılması sağlanır. Haber Alma ve Yayma Sistemi yazılımı, Kesintisiz ve Güvenli Haberleşme Sistemi üzerinde çalıştırılmaktadır.

2)İkaz ve Alarm Sistemleri: Yerleşim birimlerinin Afet ve Acil Durum Yönetim Merkezlerine gelen tehlike haberlerinin; otomatik ya da manuel olarak; siren sistemleri, radyo- televizyon, telefon, telsiz, internet gibi araçlarla halka ve görevlilere duyurulmasını sağlayan bütünleşik sistemdir. Tehlike bölgesindeki halkın cep telefonlarına SMS ve hücresel mesaj gönderilmesi, sosyal medya ve mobil uygulamaları aracılığıyla tehlikenin duyurulması sistemin özellikleri arasındadır. İkaz ve alarm sistemi bileşenleri Haber Alma ve Yayma Sitemi tarafından uzaktan kontrol edilebileceği gibi yerel olarak da çalıştırılabilmektedir. İkaz ve alarm sisteminin en önemli bileşeni Siren Sistemleridir.

İkaz ve Alarm Sistemi kapsamında aşağıdaki araçlar kullanılmaktadır:

• Siren Sistemleri
• Ulusal/Yerel Haberleşme Sistemleri
• Ses Sistemleri
• Basın Yayın Araçları

Siren sistemleri; Haber Alma ve Yayma Sistemine entegrasyonu sağlanmış, bir adet Yerel Komuta Merkezi (YKM), yeteri kadar Tali Komuta Merkezi (TKM) ve şehri ses olarak kapsayacak sayıda siren biriminden oluşmaktadır.

Yerel Komuta Merkezi; yerleşim birimindeki tüm siren sistemini yönetir ve kontrol eder. Sirenleri tek tek, grup veya toplu olarak çaldırabilir ve aynı şekilde test edebilir. Ana Komuta Merkezi veya erken uyarı sistemine bağlı kurumlarda bulunan Haber İhbar Merkezlerinden (HİM) gelen siren çalma ve test etme isteklerini yerine getirir. Sirenlerde oluşan arıza ve problemleri kaydeder ve raporlar.

Tali Komuta Merkezi; Yerel Komuta Merkezinin herhangi bir sebeple devre dışı olması ihtimaline karşı yedek olarak kullanılır. Yerel komuta merkezinin bütün görevlerini yerine getirir. Bir yerleşim biriminde ihtiyaca göre bir veya birden fazla olabilir.

Siren birimi; Yerel komuta merkezinden gelen istekle veya yerel olarak kendi biriminden ikaz ve alarm işareti verir, anons yapar. Test yapar, problemleri yerel komuta merkezine raporlar.

Siren sistemi yerel/tali komuta merkezleri temel ekipmanı aşağıdaki gibidir:

• Bilgisayar (Siren Sistemi Yazılımı)
• Kontrol Konsolu ve monitörü
• Anahtarlama Birimi
• İletişim Altyapısı (Telsiz, GSM, Kablo sistemi ve bileşenleri)
• Yazıcı
• Enerji Altyapısı (Elektrik şebekesi, Kesintisiz Güç Kaynağı Topraklama)

Bir siren biriminin ekipmanı aşağıdaki gibidir:

• Siren Kontrol Ünitesi
• Siren Sistemi Yazılımı
• Amplifikatör Grubu
• Hoparlör Grubu
• İletişim Altyapısı (Telsiz, GSM, Kablo sistemi ve bileşenleri)
• Yıldırım Savar
• Uçak İkaz Lambası
• Siren Direği (Sadece-Direk Tipinde)
• Enerji Altyapısı (Şehir şebekesi, akü, güneş enerjisi, topraklama ).

Siren birimleri bina tipi ve direk tipi olarak ikiye ayrılır:

1. Bina tipi siren birimleri yerleşim birimindeki özellikle kamuya ait binaların çatılarına ve teraslarına monte edilir. Ayrıca ülkemizde minarelerinden yararlanıldığı için camiler de siren birimi kurmak için ideal yerlerdir.
2. Uygun bina bulunmayan mahallelerde ise bina tipi yerine direk tipi siren birimleri kurulur. Genellikle kamuya ait arsalarda veya bina bahçelerinde duruma göre 15-20-25 metrelik direkler üzerine monte edilmektedir. Direk tipi siren birimleri yerleşim biriminin estetiğini bozduğu için tercih edilmemektedir.

Günümüz sirenlerinde hem anons yapılabilmekte hem de anlamları önceden bilinen ikaz ve alarm işaretleri verilebilmektedir. Ülkemizde kullanılmakta olan İkaz ve Alarm işaretleri 4’e ayrılır:

• Sarı İkaz
• Kırmızı Alarm
• Siyah Alarm (KBRN Alarmı)
• Beyaz (Tehlike Geçti) İkaz

Hava saldırısı ihtimali olduğunu işaret eden sarı ikaz, 3 dakika süreli düz siren sesi ile duyurulur. Bu ikaz duyulunca yapılması gerekenler şunlardır:

Kapalı alanda bulunanlar; bina içindeki gaz, elektrik, su ana anahtarları kapatılmalıdır. Yanan ocak, soba gibi şeyler söndürülmelidir. Açık kapı ve pencereler kapatılıp, perdeler çekilmelidir. Sığınak veya sığınma yeri hazır bulundurulmalıdır. Kapalı kaplar içindeki yiyecek ve içecekler sığınağa/sığınma yerine götürülmelidir. İlk yardım malzemesi, pilli veya transistorlu radyo, el feneri, gemici feneri, gaz ocağı, giyecek, tabak, bardak, çatal, kaşık, içme ve kullanma suyu ve diğer ihtiyaçlar daha önceden sığınak yerinde hazırlanmamışsa sığınağa taşınmalıdır. Bu hazırlıklar bir kaç gün sığınakta kalınacağı varsayarak yapılmalıdır.

Dışarıda açıkta bulunanlar; yakındaysa evine veya iş yerine gitmelidirler. Evine veya işyerine yakın olmayanlar; gerektiğinde saklanmak için yakındaki genel sığınaklara, sığınma yerlerine veya yeraltı geçitleri, dehlizler, sağlam pasajlar, bodrumlar, duvar dipleri, çukurlar gibi sığınılmaya elverişli yerlerin yakınlarına gitmelidirler.

Araçta bulunanlar; yakındaysa evine veya iş yerine gitmelidirler. Evine veya işyerine yakın olmayanlar, şehir dışına çıkmalıdırlar veya aracı terk ederek açıktaki gibi davranmalıdırlar.

Hava saldırısı tehlikesi olduğunu işaret eden kırmızı alarm, 3 dakika süren yükselip alçalan dalgalı siren sesi ile duyurulur. Bu alarm duyulunca yapılması gerekenler şunlardır;

Kapalı alanda bulunanlar; Sarı alarm sırasında eksik kalanları tamamlamalı ve gerekli olan malzemeleri de yanınıza alarak derhal sığınak yerine gitmelidirler. Tehlike geçti ikazı verilinceye kadar sakin bir şekilde sığınakta beklemelidirler. Sığınakta gaz, radyasyon, yangın tehlikesi oluşursa; maske takılarak sığınak amiri gözetiminde yeni sığınağa gidilmelidir.

Dışarıda açıkta bulunanlar; hemen en yakın genel sığınaklara, sığınma yerlerine veya yeraltı geçitleri, dehlizler, sağlam pasajlar, bodrumlar, duvar dipleri, çukurlar gibi sığınılmaya elverişli yerlere girmeli ve tehlike geçti ikazına kadar beklemelidirler.

Araçta bulunanlar; en elverişli yerde aracı terk etmeli ve açıktaki gibi hareket etmelidirler.

Kimyasal, Biyolojik, Radyolojik, Nükleer (KBRN)saldırı tehlikesini işaret eden bu alarm ise 3 dakika süreli kesikli siren sesi ile duyurulur.Bu alarm duyulunca yapılması gerekenler şunlardır;

Kapalı alanda bulunanlar; Anonslar ve/veya basın yayın araçları ile tehlikenin türü öğrenilmelidir. Radyoaktif tehlike varsa derhal sığınağa girilir. Kimyasal tehlike varsa, hemen üst katlardaki sığınma yerine girilir. İçeriye gaz sızmasını önlemek için kapı ve pencere gibi yerlerin çevresi ve aralıklarını bant macun veya çamaşır suyuna batırılmış bezlerle kapatılmalıdır. Ağız ve burun ıslatılmış bez arasına konulmuş ıslak pamukla maskelenmelidir. İlk yardım malzemeleri, depolanmış su ve temiz bezler alınarak sığınma yerinde tehlike geçti haberine kadar sükûnetle beklenmelidir.

Dışarıda açıkta bulunanlar; En yakın kapalı yere girilmelidir. Öncesinde, gaz bulaşmış olabileceği ihtimaline karşı, elbiseler yıkanmalı veya değiştirilmeli ve bir naylon torbaya konulmalıdır. Vücudun açıkta kalan yerleri bol su ile yıkanmalıdır ya da temiz bir bezle bulaşan yerler sürtmeden emdirilerek temizlenmelidir. Kimyasal gaza maruz kalmış kişide nefes alma zorluğu, baş dönmesi, kusma, kızarıklık ve gözlerde yanma, şişme görüldüğünde, yine bol su ile bu bölgeler yıkanmalıdır. Kişi sıcak tutulmalı, fazla hareket ettirilmemelidir. En kısa zamanda tedavi merkezlerine ulaştırmaya çalışmalıdır. Kirlenmiş araç ve gereçler deterjanlı su veya çamaşır suyu ile temizlenmeli mümkünse kullanılmamalıdır.

Araçta bulunanlar; En elverişli yerde durularak “açıkta bulunanlar” gibi hareket edilir. Dışarıda emin bir yer yoksa aracın kapı ve pencereleri ile havalandırması kapatılmalı, vücudun açıkta kalan yerleri örtülmeli ve araçta kalınmalıdır. Zaman varsa ve mümkünse eve veya iş yerine gidilmelidir. Mümkün değilse rüzgarın aksi yönde şehir dışına çıkılmalıdır.

Beyaz ikaz tehlike geçti anlamına gelir ve radyo, televizyon, hoparlör, megafon gibi araçlarla duyurulur. Bu haber duyulunca sığınılan yerden çıkarak normal yaşanılan yerlerinize dönülmeli, yardıma muhtaç olanlar varsa yardım edilmelidir.