fiziksel, ekonomik ve sosyal kayıplar olmak üzere farklı sektörlerde ve alanlarda kayıplara yol açan, insanoğlunun günlük yaşamında ve bu yaşamı sürdürdüğü çevrede zarara neden olan, sosyal hayatı kesintiye uğratan ve ani olarak gelişen olaylar olarak tanımlamak mümkündür.

“Zarar Azaltma” kavramı tanımlanırken genel olarak afetin oluşturduğu tehlikenin önlenmesi veya bu tehlikenin oluşturduğu risklerin azaltılması ve ortaya büyük kayıpların çıkmasının önüne geçilmesi için yapılması gereken çalışmaların bütününe verilen isimdir.

“Zarar Azaltma”nın tanımı şu şekilde yapılabilir; tehlikelerin ve bunlara bağlı afetlerin olumsuz etkilerini önleyecek, azaltacak veya sınırlandıracak her türlü yapısal ve yapısal olmayan önlemleri içeren faaliyetler bütünüdür.

Toplumların afetler karşısında daha dirençli olabilmesi için zayıf noktalarının onarılması ile afet tehlike ve riskleri karşısında önlemler alınması çalışmalarının bütününü içeren zarar azaltma aşamasında, ülke ve bölge ölçeğinden kent, mahalle ve tek yapı ölçeğine kadar farklı bir çok ölçekte çalışmalar yürütülmesi gerekmektedir.

Bu durumda, afetin etkilediği bölge veya bölgelere ülkenin hem kendi kaynakları hem de dışarıdan alınan yardımlar ile müdahale edilmesine çalışılmaktadır.

Zaten afet öncesi koşullar toplulukların afete dirençli olmasını ve afetten etkilenmemesini sağlayamadıkları için başarısız olmuşlar ve meydana gelen doğa ya da insan kaynaklı olay afete dönüşmüştür. Bu sebeple afet sonrası atılacak adımlar ve yapılacak yatırımlar afet öncesi koşulların da iyileştirilmesi ve gelecekte olabilecek benzer ya da farklı başka olaylar karşısında toplulukların daha dirençli olabilmelerini sağlamaktır.

Afet olgusunu “döngüsel bir” şema içinde değerlendirerek hem afet öncesinde hem de afet sonrasında yapılacaklar ile afet zararlarını azaltma yönünde çalışmalar yapılması gerektiğidir.

1509
1766
1894
1912
1999

Zarar azaltma yaklaşımı için de geçerli olup, afet olmadan önce ya da söz konusu bir olayın afete dönüşmesini engellemek amacı ile toplulukların afet dirençlilikleri arttırılmalıdır. Bu da ancak zarar azaltma çalışmaları ile gerçekleştirilebilir.

Kaynak Kullanımında Kısıtların Az Olması
Daha Esnek Kaynak Kullanımı
Kaynak Çeşitliliğinin Fazla Olması
Kaynak Kullanım Planlamasının Önündeki Kısıtların Azlığı

Afet öncesinde geçmiş afet deneyimlerinden, bilgi ve teknolojik gelişmelerden yararlanarak toplumun dirençliliğini arttıracak, toplumun ve fiziksel çevrenin zayıflıklarını azaltacak ya da bütünü ile ortadan kaldıracak zarar azaltma çalışmaları yürütülmelidir. 

Kaynak Kullanımında Kısıtların Fazla Olması
Daha Sınırlı Kaynak Kullanımı
Kaynak Çeşitliliğinin Az Olması
Kaynak Kullanım Planlamasının Önündeki Kısıtların Fazlalığı

Afet olduktan sonra ise afet öncesinde var olan ve meydana gelen olayın afete dönüşmesine neden olan dirençsizlik yaratmış noktaların tespit edilmesinden sonra bu noktaları ortadan kaldıracak ve gelecekte olabilecek benzer afetler karşısında toplulukların dirençliliğini arttıracak zarar azaltma çalışmaları sürdürülmelidir.

Doğa ya da insan kaynaklı bir çok olayın afete dönüşmesinde özellikle hızla artan nüfus yoğunlukları, bu nüfusların riskli alanlarda kümelenmesi, kentsel alanların kontrolsüz olarak büyümesi ve hızla nüfusu artan kentsel alanların sahip olduğu alt ve üst yapı kapasitelerinin sağlıklı bir büyüme için yeterli olmaması önemli etkenlerdir.

Afetlerin yavaş yavaş geliştiği, etkilerinin ise yine yavaş yavaş görüldüğü durumlar da oluşmaktadır. Küresel iklim değişimi ve buna bağlı olarak ortaya çıkabilecek kuraklık afeti bu türden bir afet olarak belirtilebilir.

Zarar Azaltma çalışmalarının başarısını etkileyen temel faktör ise; toplumun dirençlilik yapısıdır.

Afete dirençli bir toplum oluşturulması için farklı alanlarda ve sektörlerde kapasite oluşturulması gereklidir. Bu kapasitenin oluşmasında etkili yaklaşımlar ise afet kültürü oluşturulması, afet güvenli yapı üretimi, etkili ve sürdürülebilir yasal ve yönetsel sistem, sürekli eğitim ve güvenilir politik yapılar olarak özetlenebilir.

Dirençsizlik, bir toplumun sahip olduğu fiziksel, sosyal, ekonomik ve çevresel faktörlerin durumundan ortaya çıkmakta ve tehlikelerin etkileri karşısında toplumun kırılganlığını arttıran süreç olarak görülmektedir.

Kırılgan fiziksel çevre, istikrarsız yerel ekonomi, etkilenebilir gruplar, kamu ya da özel sektörün yetersiz önlemleri gibi ekonomik, demografik ve siyasi alanların altında yatan farklı sebepler eksik yerel kurumsal yapılar, gelişmemiş ya da gelişmekte olan piyasalar, nüfus artışı ve kentleşme gibi bir takım dinamik süreçler ile de birleşince ortaya afetler karşısında dirençsiz sistemler ve toplumlar çıkmaktadır.

Bu kavram daha çok afet olayı meydana geldikten sonra afetten etkilenen bölgeye yapılan müdahale ve yardımları anlatmak amacı ile kullanılmaktadır. Olay olmuş, hasar meydana gelmiş ve acil yardım ihtiyacı ortaya çıkmıştır. Hasarın onarılması ve acil yardıma ihtiyaç duyan topluluklara sağlık, barınma, giysi ve diğer ihtiyaçları için yardım çalışmaları başlamıştır. Artık, ilgili kamu kaynakları ve görevliler tarafından afetten etkilenen toplulukların yaraları sarılmaktadır.

Arama kurtarma işlerinin yürütülmesi, sağlık hizmetleri, öncelikli yardımların yerine getirilmesi, uluslararası yardımların hızla doğru tarafların eline geçmesinin sağlanması, hasar tespitleri, hak sahiplerinin belirlenmesi, güvenli yapılaşmanın yeniden inşaa edileceği uygun alanların belirlenmesi (yer seçimi) gibi etkinlikler afet sonrası fazlaca tecrübe kazanılmış faaliyetler olarak görülmektedir.

Afet olayları sonrası ortaya çıkan kayıp ve hasarlar için farklı istatistikler tutulabilmektedir. Bu istatistiki bilgiler (can kaybı, etkilenen nüfus yoğunluğu, hasar durumu, hasarlı yapı sayıları, altyapı hasarları, çevresel etkiler, topoğrafya ile ilgili değişimler vb.) afetten etkilenen toplulukların kırılgan ya da dirençsiz olduğu noktalar ve alanlar ile ilgili bilgiler verebilmektedir.

Herhangi bir afetin etkilediği bölgede yapılar, altyapılar, insan hayatı ve çevre üzerinde doğrudan gözlemlenebilen ve hesaplanabilen kayıpların tümüdür. Birincil etkiler içerisinde, yapıların yıkılması veya hasar görmesi, altyapı sistemlerinin (enerji hatları, doğalgaz-petrol boru hatları, yollar, köprüler vb.) hasar görmesi, topoğrafyanın değişmesi, ekolojik yapının hasar görmesi, can kayıpları ve yaralanmalar sayılabilir.

Herhangi bir afetin etkilediği bölgede afetin hemen ardından gözlenmesi mümkün olmayan ancak etkileri zaman içerisinde ortaya çıkan ve toplumun fiziksel, ekonomik, sosyal ve kültürel yapısını etkileyen durumların tümünü kapsamaktadır. İkincil etkiler, radyoaktif veya kimyasal sızıntıların ve yangınların uzun vadede çevre, ekoloji ve insan yaşamı üzerinde etkileri (kanser vb. çeşitli hastalıkların artışı, bazı canlı türlerinin yok olması gibi), üretim ve işgücü kaybına bağlı olarak ekonomik kayıpların ortaya çıkması, ortaya çıkan büyük konut ihtiyacının kısa vadede karşılanamamasına bağlı olarak sağlıksız kentsel alanların-illegal yaşam alanlarının ortaya çıkışı, sosyal ve politik huzursuzluklar, artan çeşitli suç olayları, çatışmalar, kitlesel göç olayları vb. olarak örneklenebilir.

Bir ülkede belirlenmiş herhangi bir tehlike (özellikle doğa kaynaklı tehlikeler; deprem, sel, çığ düşmesi, toprak kayması vb.) için farklı ölçeklerde haritalar hazırlanması beklenmektedir. Bu haritaların büyük ölçekli (makro ölçekte) olanları ülke, bölge ve kent haritalarıdır. Küçük ölçekli (mikro ölçekli) olanları ise mahalle ve parsel ya da yapı adası ölçeğinde olanlardır.

Afetlerin etkisi sonucunda yapılar ve tesisler hasar görebilmekte ve bu hasarların boyutuna bağlı olarak can ve mal kayıpları oluşabilmektedir. sağlık yapıları (hastaneler vd.), itfaiye teşkilatına ait yapılar, eğitim yapıları, barajlar, enerji altyapıları (elektrik, gaz, su vb.) ve ulaşım yapıları (köprü, viyadük, demiryolları, hava limanları vd.) verilebilir. Bu yapılar, afet sırasında çok sayıda insanı barındırıyor olmaları ve afet olduktan sonra da müdahale ve iyileştirme aşamalarında önemli roller üstlenebilecek olmaları sebepleri ile kritik tesisler olarak sayılmaktadırlar. Kimi tesis ve yapılar afetlerin etkileri ile hasar görmeleri durumunda başka afetlere ya da ikincil afetlere neden olabilme tehlikesi taşımaları sebebi ile de kritik tesis olarak adlandırılabilmektedir. Bu tip yapılara örnek olarak, nükleer tesisler, kimyasal ve zehirli gaz üreten tesisler, yanıcı ve patlayıcı malzeme üreten tesisler vd. sayılabilir.