Esasında genelci sosyal hizmet uzmanının yalnızca tek bir kurama bağlı olarak bir aileye müdahale etmesini beklemeyiz. Bunun yerine, sosyal hizmet kuramı derslerinde sıklıkla söz ettiğimiz gibi, sosyal hizmet bilgi ve becerisinin ‘eklektik’ olduğunu hatırlarız. Eklektik bilgi-beceri temelinden kasıt, soruna uygun olan kuramın ya da kuramların çeşitli bileşenlerinin seçilmesidir. Dolayısıyla kuram bir sosyal hizmet uzmanı için meslek yaşamı boyunca giyeceği ‘tektip’ bir kıyafet değildir. Sorunun niteliğine ve koşullara göre seçtiği araçlardır. Şu halde hiçbir kuramsal yaklaşım tüm so- runlar için kullanışlı değildir. Tek bir kurama bağlı kalmak ise sınırlı bakış açısı ve mesleki gelişimi geriletme sonucu doğurur.

Aileye yönelik müdahale becerilerinizi geliştirmeyi hedeflediğimiz bu bölümde aile sistemi kuramları çatısı altında, dört kuramsal yaklaşımın temel becerileri üzerinde örneklerle duracağız. Nichols (2013), Murdock (2013) ile Dallos ve Draper’dan (2012) derleyerek mesleki beceri boyutlarını ele alacağımız kuramsal yaklaşımlar aşağıdadır:

• Yaşantısal aile danışmanlığı (Virginia Satir)
• Yapısal aile danışmanlığı (Salvador Minuchin)
• Bowen aile danışmanlığı (Murray Bowen)
• Stratejik aile danışmanlığı (Jay Haley)

Aile sistemleri kuramlarının odak noktası, aile bireylerinin aynı anda ailenin bir parçası olma ve sistemden ayrı bir birey olma çabaları ile ilgilenmesidir. Birey kendisini baskıladığında ve ailesi ile ilgili olumsuz durumlara düştüğünde ya da ailesi ile olan bağlantısını reddettiğinde sorunlar ortaya çıkar. Bu yaklaşım ailelerin kendilerinden önceki kuşakların yaptıklarını tekrarlama eğiliminde olduklarını kabul eder (örneğin, işlev bozukluğunun kuşaklararası aktarımı). Ayrıca bu yaklaşımlar, aile yaşam döngüsünün çeşitli evrelerinde ortaya çıkan sorunları çözmekle ilgilidir.

Yaşantısal aile terapisi yaklaşımı danışmanlığın insancıl kanadını temsil eder. Temel vur- gu ise burada ve şimdi deneyimidir. Kişilerarası etkileşimsel dinamiklerden daha çok duygusal deneyimlere odaklanan bir yaklaşım olduğunu söyleyebiliriz. Sistemleri ve eylemi ele alan yaklaşımlarla karşılaştırıldığında, bireyin duygularını ön plana çıkartan bir model sunar. Yaşantısal yaklaşımda duygusal ifadelerin ön plana çıkarılması, günümüzde ege- men olan sorun çözme odaklı ve indirgemeci davranışçı yaklaşımların karşısında yararlı bir denge unsuru olarak durur. Bu yaklaşımın temel önermesi, aile sorunlarının kökenin- de yatan nedenin duygusal bastırma olmasıdır.

Yaşantısal yaklaşımın temelindeki düşünceye göre, bireyin gelişimini ve ailenin bütünleşmişliğini desteklemek için duyguların ve itkilerin özgür bırakılması gerekir. Savunmacılığın azaltılması ve deneyimin derin düzeyle- rinin özgürleştirilmesi, insan doğasını özünde iyi olduğu varsayımına dayanır. İnsanların tümü özünde iyidir, sorun iletişim örüntülerindedir. Satir’in dünya görüşünü meşhur in- sancıl psikoloji kuramcısı ve danışan merkezli terapinin kurucusu Carl Rogers da paylaşır.

Satir’in yaklaşımının temel taşı, benlik saygısı veya kendilik değeridir. Kendilik değeri, kişinin -başkalarının görüşü ne olursa olsun- kendisine verdiği değerin derecesi olarak tanımlanmaktadır. Başkalarını sevmenin ön koşulu insanın kendisini sevmesidir. Düşük kendilik değerine sahip olanlar kaygılıdırlar ve kendilerine güvenmezler. Başkalarının on- ları nasıl değerlendirdiği konusunda çok fazla odaklaşırlar. Düşük kendilik değeri bula- şıcıdır ve aile içerisinde üyeler arasında yayılır. Ayrıca düşük kendilik değerine sahip bir kimsenin evlenmek için genellikle düşük kendilik değerine sahip başka bir kimseyi seçtiği düşünülmektedir. Bu insanlar ilişkilerinde duygularını göz ardı etmekte ve bir stres du- rumunda da düşük benlik saygılarını daha da yoğunlaştırmaktadırlar. Böyle bir ortamda yetişen çocuklar da genellikle düşük benlik saygısına sahiptirler.

Bu yaklaşıma göre iletişim süreci ve iletişimin sonucu çok önemlidir. İşlevsel bir ile- tişim açıktır tanımlanmıştır ve taraflar kendilerini olduğu gibi ortaya koymuşlardır. Ay- rıca tutarlı bir iletişimde sözel ve sözel olmayan mesajlar birbiriyle uyumludur. Uyumsuz iletişimde ise bunun tersi bir durum söz konusudur. İki kişinin birbirleriyle iletişim kurması en temel düzeyde bireylerin, karşılarındaki kişi tarafından doğrulanmayı talep etmesi anlamına gelir. 

Bireyler stresli olduklarında iletişimlerinde genellikle dört problemli örüntüden birine başvururlar: Bunlar yatıştırma, suçlama, hesap yapma ve dağıtma olarak gruplandırılmıştır. Bunların hepsi de, düşük kendilik değerinin ürünüdür ve kırılganlığı örtmeye çalışmaktadır. Hepimiz iletişimlerimizde bu örüntüleri kullanabiliriz ancak genellikle bunlardan birini tercih ederiz.

Yatıştırıcılar daima başkalarının onayını almaya çalışan “evet efendim”cilerdir. Karşı- sındakini memnun etmeye çalışırlar ve özür dilerler. Virginia Satir bu pozisyonu anlaya- bilmek için şu beden duruşunu denemeyi önerir. Dizinizin birisini yere değdirirken bir elinizi yalvarırcasına uzatın, ensenizi dik tutun ve başınızı yukarı doğru uzatın.

Bir psikiyatrist olan Minuchin’in aile alanına girmesinde, ailelerde gördüğü iki örüntü belirleyici olmuştur: Bazı aileler düğümlenmiştir. Birbirlerine aşırı biçimde bağlanmıştır. Bazı aileler ise kopuktur. Adeta ilişkisiz gibidir. Her iki örüntüde de otorite yoksunluğu, sınır belirsizliği vardır. Çocuklarıyla iç içe geçmiş anne-babalar bu aşırı yakınlık yüzünden etki gücünü yitirmiştir. Kopuk anne-babalar ise çocuklarına etki edemeyecek kadar mesafelidir. Bu ‘uygunsuz’ yapılar ailenin sağlıklı işlemesini ve üyelerin gelişmesini engellemektedir.

Aile danışmanlığını güçleştiren nedenlerden biri, ailelerin genellikle birbirlerini görüle- meyen güçlü şekillerde etkileyebilen bireylerden oluşmasıdır. Yapısal aile danışmanlığı, bu etkileşimlere düzen ve anlam getiren bir çerçeve ortaya koyar. Aile davranışlarındaki tutarlı örüntüler, bir yapıları olduğunun düşünülmesine olanak verir, ancak elbette bu iş- levsel anlamda bir yapıdır. Bir ailenin yapısını oluşturan duygusal sınırlar ve koalisyonlar birer soyutlamadır; bununla birlikte terapistler, aile yapısı kavramından yararlanarak sis- tematik ve düzenli müdahalelerde bulunabilirler.

Yapısal aile danışmanlığının temel becerileri şunlardır; 

Katılma ve uyum sağlama (dahil etme)

Canlandırma

Yapısal harita çıkarma

Etkileşimlere odaklanma ve bunları değiştirme

Sınır çizme

Dengeleri değiştirme

Kısır varsayımları sorgulama.

Bowen’ın aile danışmanlığı yaklaşımının nihai amacı aile üyelerinin kendilik odağının artırılmasıdır. Aile içinde kendisini sisteme ait hisseder ve bireyselliğinin farkındadır. Bowen’a göre, insan ilişkilerini, yaşamın karşı denge kuran iki gücü yönetir: Bireysellik ve birliktelik. Herkes yoldaşlığa ve bir derece de bağımsızlığa gereksinim duyar. Yaşamı ilginç kılan şey, gerek- sinimlerimizin ayrı kutuplarda olma eğilimidir. Eşlerden biri daha fazla bağlanma için baskı yaptığında bu diğerini korkutup uzaklaştırabilir. Birinin kovalarken diğerinin kaç- ması zamanla çifti yakınlıkla uzaklık döngülerine sokar. İnsanların insan doğasındaki bu iki ayrı kutbu uzlaştırabilme başarısı duygusallığı yönetebilmeyi, bu yaklaşımın ifadesiyle, benliği ayırt etmeyi öğrenebilmesine bağlıdır.

Genel Özellikleri

Bu yaklaşımda en önemli beceri uzmanın süreç soruları sormasıdır.

Süreç Soruları

Süreç soruları insanların kendi içlerinde ve aralarında olup bitenleri keşfetmeye yönelik olarak tasarlanmıştır.

• Kocanız sizi ihmal ettiğinde tepkiniz ne oluyor?
• Karınızın eleştirilerinde size en çok sinirlendiren ne oluyor?
• Kızınız bir erkekle çıktığında neler hissediyorsunuz?
• Çocuğunuz size bağırdığında ne yapıyorsunuz?

Stratejik aile danışmanlığına göre iletişim iki düzeyde gerçekleşir: dijital ve analog/metaforik. Dijital iletişim doğrudan iletişim demektir. İfade edilenler yalnızca bir tek anlam taşımaktadır. Ana- log veya metaforik iletişim ise insanlar ara- sında meydana gelen ve bir ifadenin çok değişik anlamları olabileceğini gösteren bir iletişim türüdür. Buna dolaylı iletişim de diyebiliriz.

Müdahale sürecinin,sosyalleşme, soruna odaklanma, etkileşime girme, amaç oluşturma ve yapılacakları belirleme olmak üzere dört aşaması vardır.