Çocuk hakları; çocuğun, fiziksel, zihinsel, duygusal, sosyal, ahlaki ve ekonomik bakımdan, özgürlük ve insan onuruna yakışır, sağlıklı bir biçimde yetişebilmesi için ona hukuk kurallarıyla tanınan yetkiler ve menfaatlerdir. Çocukları zarar görmekten ve istismardan korumayı; onları duygusal olarak uygun tarzda yetişmeleri için şans vermeyi; sağlık, barınma ve eğitim gibi temel ihtiyaçları sağlamayı öngören haklara çocuk hakları denilmektedir (Akyüz, 1999).

Ülkemizde 12 Eylül 2010 halk oylaması sonucu kabul edilen yeni Anayasa değişikli- ğinin 10. maddesinde “...Çocuklar, yaşlılar, özürlüler, harp ve vazife şehitlerinin dul ve yetimleri ile malul ve gaziler için alınacak tedbirler eşitlik ilkesine aykırı sayılmaz.” denmektedir.

Uluslararası Çocuk Hakları Sözleşmesi; insan hakları ilke ve standartlarının çocuklar açısından geliştirildiği bir sözleşmedir. Sözleşme; çocukların insan hakları yasasıdır. Çocukların ve gençlerin her yönden nitelikli ve bilinçli insanlar olarak yetiştirilmesine, toplumun ve insanlığın mutluluğunu ve geleceğini korumasına dönük bir yatırımdır. Çocukların yeteneklerini özgürce geliştirilebilecekleri olanaklar ve bu olanakların sağlanması koşullarını tanımlar. 

Yaşama ve Gelişme Hakkı

Yaşama-gelişme, temel bir özgürlüktür ve haktır. Önce yaşam vardır ve yaşam ilk özgürlüktür. Bu ilk özgürlüğün somutlaşması da ilk hakkı, yani yaşama hakkını ifade eder. Gelişme ise insani bir işlevdir. İnsanın gelişme olanaklarından yararlanarak kendini geliştir- mesidir (Savcı, 1996, s 57, 58).

Herkes, dil, ırk, renk, cinsiyet, siyasi düşünce, felsefi inanç, din, mezhep ve benzeri sebeplerle ayrım gözetilmeksizin kanun önünde eşittir.

Çocuğun Katılım Hakkı

Katılım, çocuğun kendini etkileyecek kararlara dâhil olması için güçlendirilmesini ve ka- pasitesinin artırılmasını teşvik eden bir süreçtir. Katılım ayrıca kendini ve düşüncelerini ifade etme özgürlüğünü ve temel sivil hakları içerir (The State of the World’s Children, 2009, s. 15).

Risk altındaki çocuk, fiziksel ve psikolojik gelişimleri ve kişisel güvenliği tehlikede olan; ana babasız, bakıcısı tarafından terk edilmiş; fuhuş, dilencilik, alkollü içkiler veya uyuş- turucu madde kullanma gibi sosyal tehlikelerle ve kötü alışkanlıklara karşı savunmasız bırakılan çocuk olarak tanımlanabilir.

Dünyada çocuk işçiliğinin en kötü biçimleri kapsamında ifade edilen ve çocukların çalıştırıldığı çok sayıda iş alanları bulunmaktadır. Bunlar kısaca; tehlikeli işlerde çalıştırıl- ma, ev işlerinde zorla çalıştırılma, fuhuş veya cinsel sömürü, kölelik ve borç karşılığında zorla çalıştırılma olarak belirtilebilir.

Yaşadıkları ortamlarda her türlü ihmal, istismar, sömürü ve kötü davranışa maruz kalan, aile veya yasal yakınlarıyla bağları kısmen ya da tamamen kopmuş, risklere karşı kendile- rini koruyamayan, çoğunlukla da yaşadıkları ortam ve geçirdikleri travma sonucu uçucu ve uyarıcı madde kullanan çocuklardır.

Ailelerinin, yakınlarının, çeşitli çıkarcı kişi veya grupların sokak, meydan, pazar veya alışveriş merkezleri v.b. gibi yerlerde çalıştırarak, geçimlerini temin etmede araç olarak kullanılan çocuklardır.

Neden Sokaktalar?

• Aile içi şiddete maruz kalmaları
• Ailelerinin parçalanması
• Ailenin bakamayacağı sayıda çocuk yapması
• Ekonomik yetersizlik
• İstenmeyen gebelikler sonucu dünyaya gelmeleri
• İstismara uğramaları ve kurtuluşu sokakta aramaları
• Çarpık kentleşme sonucu sağlıksız yerleşim bölgelerinde olmaları
• Çocuk haklarının yaşama geçmemiş olması v.b. nedenlerle sokağa itilen çocuk sa-

yısı her geçen gün artmaktadır.

Çocukları Sokakta Bekleyen Riskler ve Tehlikeler

• Şiddet: Diğer insanlar ve arkadaşları tarafından uygulanan şiddet
• Madde Bağımlılığı: Sigara, Alkol, Tiner, Bali, Hap v.b gibi Uyuşturucu maddeler
• Suça Karıştırılma: Yaşamak için hırsızlık, adam yaralama ve suç örgütlerine katılmaya zorlanma
• Sağlık sorunları: Madde kullanımı ve olumsuz yaşam koşullarından kaynaklanan fiziksel ve ruhsal sağlık sorunları
• Cinsel İstismar ve Ticari Cinsel Sömürü Aracı Olarak kullanılma: Taciz, tecavüz,fuhuşa sürükleme

Sokak Çocuklarının Korunması ve Rehabilitasyonu İçin Sosyal Hizmet Uygulamaları

• Ebeveyn bilinçlendirilmesi
• Ailedeki çalışmayanlara iş imkanı sağlama
• Yaşı çalışmak için uygun olan çocuklara meslek edindirme
• Koruyucu aile uygulaması
• Çocuk ve gençlik merkezleri
• Toplumla Çalışma Uygulamaları
• ALO 183
• Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı’nın Sokakta Yaşayan/Çalıştırılan Çocuklara Yönelik Hizmet Modeli

İstismara uğrayan çocuktaki bazı özellikler istismarı kolaylaştırmaktadır. Bu risk faktörlerini taşıyan çocuklar çoğunlukla fiziksel şiddete maruz kalmaktadırlar. Genellikle her yaşta çocuk istismarla karşı karşıya kalmakta ise de yaş küçüldükçe istismara uğrama olasılığı ve istismarın çocuk üzerindeki olumsuz etkisi artmaktadır.

Çocukla ilgili risk faktörleri şu şekildedir (Yalçın, 2011):

• Çocukta hiperaktivite, tik, kekemelik
• Engelli çocuk (fiziksel sakatlık, doğumsal anomaliler, zeka geriliği )                                        • Sürekli veya aşırı ağlayan çocuk
• Çocukta davranış bozuklukları
• Çocukta okul başarısızlığı
• Anti sosyal arkadaş grubu
• Bazı toplumlarda kız çocuğu olmak
• Gebe annenin diğer çocuğu olmak
• Az uyuma ve uyku düzensizlikleri
• İkiz, üçüz çocuklardan biri olmak
• Düşük doğum ağırlıklı ve/veya prematüre çocuklar
• Çocuğun beklenen, istenen cinsiyette olmaması
• Yemek yemeyen iştahsız çocuk veya aşırı iştahlı çocuk
• Gece işemeleri (enüresis)
• Kronik hastalıklar ve çocukluk travmaları

Aile ile ilgili risk faktörleri ise şu şekildedir (Yalçın, 2011):
• Yoksulluk
• Evsizlik
• İşsizlik
• Düşük eğitim düzeyi
• Zamansız ve istenmeyen gebelik veya evlilik dışı gebelik
• Çok çocukluluk
• Stresli iş ortamı veya iş yaşamında başarısızlık
• Stresli yaşam olayları
• Zayıf destekli tek ebeveyn
• Sosyal izolasyon ve sosyal destek zayıflığı
• Kültürel açıdan uyumsuzluk
• Sağlık, bakım ve sosyal hizmet olanaklarına yeterince ulaşamama

Fiziksel İstismar

Ludwig’e göre (2006) fiziksel istismar; birincil olarak ihmal sonucu, (1) çocuğun güvenli- ğinin tehlikeye girmesi, (2) çocuğun fiziksel yeteneklerinin geçici ya da kalıcı olarak zarar görmesi, (3) sürekli tekrarlandığı anlaşılan ve tanımlanamayan fiziksel yaralanma belirti- lerinin gözlenmesidir.

Duygusal İstismar

Reddetme, tek başına bırakmak, yıldırma, suça yöneltme, duygusal tepki vermeyi reddetme, aşağılama, kendi çıkarına kullanma, vaktinden önce yetişkin rolü verme şeklinde sıralanabilir.

Çocuklar Neden Yaşadıklarından Bahsetmezler?

• Kendilerinden inanılmayacağını düşünürler.
• Başlarının belaya gireceğinden korkarlar.
• İstismarcının tehdidinden korkarlar.
• İstismarcıyı korumak isteyebilirler, istismarcıyı sevebilir ama yaptıklarını sevmezler. • Nasıl anlatılacağını bilmeyebilirler.                                                                                                 • Cinsel davranışların yanlış olduğunu bilmeyebilirler.
• Çocuklar istismar konusunda bunu düşünürken yetişkinler de bu konuda gelenek-

ler ve kültürün etkisi altında kalmaktadır.