Akdeniz dünyasının kavramsallaştırılmasıyla ilgili en temel yapıtları Fernand Braudel, Henri Pirenne, Shlomoh Dov Goitein gibi tarihçiler yirminci yüzyılda Batı’da kaleme almış.

Osmanlı İmparatorluğu ile Avrupa Devletleri arasındaki askeri ve politik gücü belirleyen en önemli iki savaş Preveze (1538) ve İnebahtı (1571) savaşlarıdır.

Akdeniz’i anlayabilmek için algılarımızı yanıltan yüzeysel olguların ötesine geçmek, kalıcı ve yapısal olanı betimlemek, dolayısıyla bir çeşit derin tarih anlayışına erişmek gerekir.

Predrag Matvejevic tarafından 1999 yılında söylenmiştir.

Akdeniz (Mediterraneum) sözcüğünün aslı iki kara arasındaki deniz anlamına gelmektedir ki burada Avrupa ve Afrika kıtaları kastedilmektedir.

Braudel’e göre Sicilya’nın üzerinde bulunduğu kuzey-güney geçişinin iki yakasında aslında iki Akdeniz’den söz etmek yanlış olmaz. Denizin bu iki yarısı, ticari ilişkileri ve kültürel alışverişlerine karşı kendi göreli bağımsızlıklarını ve özgün etki alanlarını koruyagelmişlerdir.

Biz bugün Adriyatik’e bir zamanlar Venedik Körfezi dendiğini kitaplardan öğreniyoruz.

Biz bugün Adriyatik’e bir zamanlar Venedik Körfezi dendiğini kitaplardan öğreniyoruz.

Pön Savaşları (M.Ö. 264-146) Roma İmparatorluğu ve Kartacalılar arasında gerçekleşmiştir. En önemli sonucu Batı Akdeniz’in
Roma’nın mutlak egemenliğine boyun eğmesidir.

Doğu Akdeniz’de önce Bizans sonra da Osmanlı İmparatorluğu, Roma’nın kalıtını devraldı. İstanbul odaklı Doğu Roma
İmparatorluğu İkinci Roma olarak bin yılı aşkın bir süre daha yaşadı.

İskender’in ölümünden sonra bu siyasal tasarımının dikişleri atmış, geriye Doğu Akdeniz’de siyasal birlikten yoksun bir Helenistik yapılanma kalmıştır. Roma öncesi olgunlaşan Doğu Akdeniz işte bu Doğu Akdeniz’di. Neresinden bakılırsa bakılsın, burada en önemli ticari ve kültürel merkez Mısır’ın Akdeniz’e açılan kapısı konumundaki İskenderiye idi.

Bizans İmparatorluğu’nun son yüzyıllarında iki İtalyan şehir devleti, Ceneviz ve Venedik gittikçe yoğunlaşan bir rekabet içine girerek Doğu Akdeniz ve Karadeniz’de iktisadi etkilerini artırdılar.

Coğrafi anlamda İtalya’dan söz ederken ısrarla bu ülkenin Akdeniz’de kuzey-güney doğrultusunda iki kıyısı olan tek yarımada olduğunu vurguladık. Akdeniz haritasına ilk bakışta insanın aklında bu yargının yanlış olduğu, kara Yunanistan’ının da benzer bir özellik taşıdığı izlenimi uyanabilir. Oysa bu benzerlik tümüyle yanıltıcıdır. Kara Yunanistan’ının hemen tüm önemli yerleşimleri en eski çağlardan beri yarımadanın doğu yakasında yer almıştır. Üstelik Antik Çağ’da, başta Atina olmak üzere bu yerleşimler deniz aşırı ilgilerini doğuya dönük politikalarıyla sergilemişlerdir. Kara Yunanistan’ının İyonya’ya (günümüzde Batı Anadolu bölgesi) yönelik etkinliği ve özellikle İyon şehirlerinin de zamanla Karadeniz kıyısında kurduğu koloniler Antik Çağ dünyasının sınırlarını belirlemiştir.Bu gözlemden çıkan sonuç aslında Antik Çağ Yunan uygarlığının Ege odaklı ve Karadeniz yönelimli bir nitelik taşıdığıdır.

Büyük Akdeniz haritalarına dikkatli bir bakış, önemli bir başka gerçeği saptamamıza yardımcı olacaktır. Bu haritalara göre, coğrafi anlamda Akdeniz’i üç parçaya ayırmak güç olmayacaktır. Bu üç parça birbiriyle karşılaştırıldığında, ikisinin birbirine benzer ve dolayısıyla üçüncüden değişik olduğu hemen fark edilecektir. Gerçekten de, gerek Batı Akdeniz gerekse Karadeniz adalar açısından oldukça yoksul coğrafyalardır. Batı Akdeniz’de İspanya yarımadası açıklarındaki Balear adaları ile Korsika ve Sardinya hem karayla bağlantıları açısından hem de stratejik bakımdan elverişsiz konumları nedeniyle genel olarak tarihte pek bir önem taşımamışlardır. Sardinya adası, özellikle tarihte taşın altın olduğu yazı öncesi dönemde, tıpkı Malta gibi, Akdeniz dünyasında karmaşık etkileşimlere girmiş ve önemli bir rol oynamıştır. Buna karşılık, Doğu Akdeniz çok farklı bir görünüm sergiler. Burada adalar doğal bir donanma gibi dizilmişlerdir ve bu nitelikleriyle uygarlığın kolay ve çabuk yayılmasını sağladıkları gibi stratejik açıdan yaşamsal önem taşımışlardır.

Biz hep var olduğunu sansak da Akdeniz yaklaşık 150 milyon yıl önce Avrupa ve Afrika kıtalarının ayrışıp birbirinden uzaklaşmasıyla oluşmuş. İlkin bu çatlakta kuru bir göçük oluşmuş, sonra onu sular basmış, deniz olmuş, bütün bunlar ilk insan Akdeniz coğrafyasına geldiğinde çoktan olup bitmişmiş.

Son olarak, en eski Akdeniz’in aynı zamanda derin Akdeniz’in ipuçlarını taşıması nedeniyle, Akdeniz’in kimliğine ve dolayısıyla geleceğine de ışık tuttuğunu söyleyebiliriz. Çünkü Akdeniz kimliği çok eski ve bir bakıma soyuttur, bu nedenle de Akdeniz’in fiziksel sınırlarının ve varlığının ötesine taşması olanaklıdır. Kısacası, Akdeniz bir gün bitse bile, bu kimlik daha uzun bir süre Akdeniz’in anısını belleklerde canlı tutacak gibi görünüyor.

Bizde Akdeniz dendi mi akla asıl adı Cevat Şakir Kabaağaçlı olan Halikarnas Balıkçısı (1886-1973) gelir. Gençliğinde Robert Kolej ve Oxford Üniversitesi gibi seçkin kurumlarda eğitim almasına karşın kendisine aktarılan Batı kültürünün imbiğinden geçirilmiş bilgileri olduğu gibi benimsemeyip dışarıdan birisi gibi sorgulamış, bu tutumu nedeniyle zamanla bir bilim insanı olmak yerine daha çok kendi kendini yetiştiren bir aydın kimliği kazanmıştır.

alıkçı’nın ister roman ya da öykü, ister deneme ya da inceleme olsun, tüm yapıtlarının ortak özelliği onun Akdeniz odaklı yaşam felsefesini ve coşkusunu yansıtmalarıdır. Bu yapıtlar, alışılmadık kurgularına ve biçem özelliklerine karşın, ya da belki de bu yüzden, yazınımızı yenileştirip gençleştirici bir işlevi yerine getirmişlerdir.

Balıkçı'nın yansıttıkları içerikle bir kuşak üzerinde çok etkili olmuş ve başta Azra Erhat, Sabahattin Eyuboğlu, daha sonra genişleyen halkalar halinde Melih Cevdet Anday, İsmet Zeki Eyüboğlu, Bedri Rahmi Eyüboğlu ve Vedat Günyol gibi isimlerin katılımıyla ülkemizde yakın geçmişte doğmuş en özgün düşünsel akım sayılabilecek Mavi hareketine yol açmıştır. Mavi hareketi, tıpkı Balıkçı örneğinde görüldüğü gibi bir düşün çizgisini, geziyi ve gözlemi öne çıkaran yaşam pratiği ile birleştirmesiyle ülkemizdeki diğer düşünsel akımlardan ayrılır.

Düşsel ya da gerçek, Balıkçı’nın sıraladığı altıncı kıtanın dünyaya dağılan çocukları arasında kimler yoktur ki! Doğu Akdeniz kıyılarında Gılgamış destanını dinleyen İyonyalı denizciler; Balıkçı’nın deyişiyle bu nedenle bir ayağı Sümerlerin yurdu Mezopotamya’da, diğer ayağı “batıda, Küçük Asya’da” olan Homeros; Odysseus, Euripides, Hipokrat, Plutarkhos, Dante, Kolomb, Macellan, Galileo, Don Kişot ve Sancho Panza; Provence’da sandalyesinin resmini yapan, yine Balıkçı’nın deyişiyle “tahtı rüzgârdan” Hollandalı ressam Van Gogh! Bu son ismin gösterdiği gibi Akdenizlilik kanla gelen bir özellik değil yaşayarak edinilen bir niteliktir, daha doğrusu yitirilmiş kökleri anımsayıştır.