Roma döneminde Anadolu’daki dinsel hayat, Hellenistik Dönemdeki gibi devam etmiştir. İmparatorluk döneminde Roma İmparatorlarının bazıları yaşarken, bazıları ise öldükten sonra tanrılaştırılmıştır. Bu kült Tanrıça Roma kültüyle birleştirilmiş ve özellikle eyaletlerde gelişimi teşvik edilmişti. Örneğin Ephesus’da (İzmir, Selçuk, Efes) dört ayrı imparator adına Sebasteion’lar Ankyra’daki (Ankara) Augustus Tapınağı, Pergamon akropolünde inşa edilen Traianus Tapınağı ve Ephesos’daki Hadrianus Tapınağı da bu amaçla kullanılan yapılar arasında başta gelir.

Roma İmparatorluğu çağında Anadolu’da bulunan eyaletlerin güvenliği ve refahının artırılması için mevcut yollar geliştirilmiş, pek çok yeni yol ağı inşa edilmiştir. Bu yolların güvenliğini sağlayan istasyonlar Roma ordusunun askerleri tarafından korunmaktaydı.

İmparator Claudius döneminde (MS 41-54) Lykia ve Thrakia’nın da Roma eyaletleri yapılmasıyla Roma İmparatorluğu Euphrates (Fırat) Irmağına kadar olan bütün Anadolu’yu kontrolü altına almıştır.

Roma İmparatorluğunun tüccarları ağırlıklı olarak Akdeniz ve Batı Avrupa’daki Roma topraklarında oluşan barış ortamından faydalanarak uzun mesafeli ticaret yapar duruma gelmişlerdir.

Roma Hamamları, sadece yıkanma amacıyla sınırlı kalmayan, eğitim, spor ve kültürel faaliyetler için de kullanılan çok mekanlı ve çok amaçlı büyük yapılardır.

Romalılar özellikle Roma kentinde zafer takları inşa ederlerken, Anadolu’da bu form zafer amaçlı olmayan anıtsal kapılar için kullanılmıştır.

Doğu Roma İmparatorluğu başkenti Constantinopolis olmak üzere, İmparatorluğun Grekçe konuşulan bölgelerinde kurulmuştur.

Önemli bir yapı tipi olan Aquadukt, suyun arazideki eğimleri ve çukur yerleri aşması için inşa edilen kemerler üzerinde yükselen su köprüleridir.

II. Thedosius’un (MS 408-450) en önemli icraatlarından biri kendisi ve kendisinden önceki imparatorların çeşitli konularda yazdıkları emirnameleri bir araya getirerek ve Codex Theodosius adıyla yayınlayarak bir Roma Hukuku oluşturmasıdır.

MÖ 25 yılında Galatia Krallığı’nı ilhak ederek Anadolu’da yeni bir Roma eyaleti olan Galatia eyaletini kurmuştur. Augustus’un Anadolu’daki en önemli icraatı(işi) Roma İmparatorluğu’na yeni bağlanmış yerlerde güvenliği sağlamak ve az gelişmiş diğer yerlerde şehirleşmeyi hızlandırmak için emekli askerleri yerleştirdiği 20 civarında koloni kentleri kurmasıdır. Bunlar arasında Colonia Julia Augusta, Antiokheia (Yalvaç- Isparta), Colonia Julia Germe (Yürme Köyü- Eskişehir) sayılabilir.

Roma donanmasına önem verilmemesi ve Seleukos Krallığı gibi devletlerin zayıflamış olması bu bölgede korsanlığın hızla yayılmasına neden oldu. Korsanlık MÖ 67’de Pompeius’un Anadolu’ya yeni bir sefer düzenlemesine kadar devam etti.

Nymphaion’lar, daha önceki dönemlerde sade çeşme yapıları şehirlerde olmakla beraber Roma İmparatorluk çağında bu yapı tipi anıtsal bir forma bürünmüş ve pek çok kentte Roma imparatorlarının gücünü sembolize eden bir hâle gelmiştir.

Flaviuslar döneminde Anadolu’daki yollar tamir edilerek yeni yollar yapılmıştır ve kentlerin refah seviyesi artmıştır.

En önemli icraatı, imparatorluğun tek bir başkentten idare edilmesinin mümkün olmaması nedeniyle yeni bir başkent kurması olmuştur. Bu amaçla, coğrafi bakımdan oldukça elverişli bir yerde olan küçük Byzantion (Sarayburnu, İstanbul) kenti yeni imar faaliyetleri ile genişletilerek MS 330’da Constantinopolis adıyla Roma İmparatorluğu’nun ikinci başkenti ilan edildi. Roma kentinden pek çok kamu kurumu ve memurlar buraya taşındı. Kısa sürede yeni başkent, eskisini gölgede bırakacak kadar önem kazandı.

Tetrarşi Dönemi'nde idari reformun en önemli özelliklerinden biri Diocletianus tahta geçtiğinde 48
adet olan eyaletlerin tamamının bölünerek, daha küçük yeni eyaletler oluşturulmasıdır.
Böylece eyalet sayısı 104’ü geçmiştir. Burada amaç zengin eyaletlerde güçlenerek imparator olmak
üzere isyan edecek valilerin önünün kesilmesidir.

Flaviuslar hanedanı, son imparator olan Domitianus’un (MS 81-96) öldürülmesiyle sona ermiştir.

I. Constantinus, yönetimi süresince, özellikle din konusunda farklı dinlere inananların kişisel tercihlerinde hür oldukları ve birbirlerine saygılı davranmaları gerektiğini bildiren pek çok emirname yayınlamıştır.

Severuslar döneminin en önemli icraatı, Caracalla (MS 211-217) döneminde kaleme alınan bir emirname ile Roma İmparatorluğu sınırları içinde yaşayan herkesin Roma vatandaşı yapılmasıdır. Böylece Romalı ve vatandaşlık hakkı olmayan eyaletli arasındaki farklar ortadan kaldırılmıştır.

Batı Anadolu’daki Troia Savaşının kaybedilmesinden sonra, yıkımdan kurtulabilen Troialı kahramandır. Efsanesi Romalı yazar Vergilius tarafından Aeneas adıyla kaleme alınmıştır. Bu efsanede Troia savaşından kurtulanları yöneten Aeneas, pek çok maceradan sonra İtalya’ya ulaşmıştır

MÖ 133 yılında Pergamon Krallığı’nın son kralı III. Attalos öldüğünde, krallığını vasiyet yoluyla Roma devletine bıraktı.

MÖ 44 yılında, Roma’yı en yüksek yetkilerle yönetmekte olan ve diktatör ilan edilmiş olan Julius Caesar, Brutus ve Cassius’un başını çektiği bir grup tarafından Roma senatosunda öldürüldü.

Julius Caesar’ın ölümünün hemen ardından Caesar’ın yardımcısı Marcus Antonius ve yeğeni Octavianus (Augustus) Roma’da yönetimi ele geçirdiler.

Augustus’un Anadolu’daki en önemli icraatı(işi) Roma İmparatorluğu’na yeni bağlanmış yerlerde güvenliği sağlamak ve az gelişmiş diğer yerlerde şehirleşmeyi hızlandırmak için emekli askerleri yerleştirdiği 20 civarında koloni kentleri kurmasıdır. Bunlar arasında Colonia Julia Augusta, Antiokheia (Yalvaç- Isparta), Colonia Julia Germe (Yürme Köyü- Eskişehir) sayılabilir.

Nero’nun ölümüyle başlayan iç savaştan galip çıkan ve doğu eyaletleri tarafından imparator ilan edilip İtalya’yı ele geçirerek tahtı kazanan Vespasianus (MS 69-79) ile Flaviuslar hanedanı başlar. Onun döneminde Kommagene Krallığı da ilhak edilerek Roma’ya bağlanmıştır. Bölgedeki Zeugma (Belkıs - Gaziantep) kentine bir lejyon yerleştirilmiştir. Flaviuslar döneminde aynı zamanda Anadolu’daki yollar tamir edilerek yeni yollar yapılmıştır. Flaviuslar hanedanı, son imparator olan Domitianus’un (MS 81-96) öldürülmesiyle sona ermiştir.

Antik kentlerde en yüksek yerlere inşa edilen içinde tapınak, yönetim binaları vs. bulunduğu etrafı surlarla çevrili alandır (Yukarı şehir).

Eyaletlerin toplandığı büyük idari bölgedir.

Tanrıça Roma ve tanrılaşmış Roma İmparatoruna tapmak için inşa edilen tapınaktır.

Pek çok değişik pagan tanrısının kültleri ve dolayısıyla özelliklerinin birleştirilmesi ile ortaya çıkan karışık kültlerdir.

Bir zaferi kutlamak için inşa edilen anıtsal kapıdır.

Sadece yıkanma amacıyla sınırlı kalmayan, eğitim, spor ve kültürel faaliyetler için(de kullanılan çok mekanlı ve çok amaçlı büyük yapılardır.

Mahkeme ve borsa binasıdır.

Oturma yerleri ve sahnesi yarım daire planlı ve genellikle sahne binası taştan inşa edilerek ana binayla organik olarak bağlı bulunan tiyatro yapısına sahiptir.

Toplu olarak kullanılabilen tuvaletlerdir.

Planı tam daire şeklinde olan tiyatro yapısıdır. Türkiye’de bu form nadir olarak kullanılmıştır, yarım daire planlı tiyatroların bu kelime ile adlandırılması yanlıştır.

Odaları merkezi ve tepesi açık bir avlunun etrafında yer alan ev planı tipidir.

Roma döneminde Anadolu’daki dinsel hayat, Hellenistik dönemdeki gibi devam etmiştir. Romalılar, kendi inançlarıyla çelişkiye düşmediği ve toplumsal sorunlara yol açmadığı sürece ele geçirdikleri yeni bölgelerdeki yerel dinlere karşı toleranslı davranmışlardır. Dolayısıyla eyaletler deki mevcut kültler gelişerek ve başkent Roma veya di- ğer büyük kentlere de yayılarak varlıklarını sürdürmüşlerdir. Anadolu’da bronz çağındaki kökenlerini hâlen koruyan pek çok yerel kült Roma döneminde de mevcut olmayı sürdürüyordu. MÖ 2. yüzyıldan başlayarak Romalı- ların kendi tanrıları ile yabancı tanrılar arasındaki fark ortadan kalkmaya başladı. Özellikle doğu dinleri ve Yunan tanrıları Roma pantheonunda yerleştiler.

I.Theodosius MS 395 yılında Roma İmparatorluğunu Batı ve Doğu olarak kalıcı bir şekilde oğulları arasında bölmüştür.

Flaviuslar hanedanının son üyesi İmparator Domitianus’un (MS 81-96) öldürülmesinden sonra, saygın bir senatör olan Nerva (MS 96-98) tahta geçti.