Dünyada meydana gelen en büyük endüstriyel kazalardan birisi olan Bhopal felaketi, 1984 yılında, ABD kökenli Union Carbide firmasının Hindistan’da Bhopal’de kurduğu pestisid gibi tarımsal ilaçlar üreten fabrikadan yanlışlıkla 40 ton metil isosiyanat gazını dışarı atması binlerce kişinin ölümüne, on binlerce insanın zehirlenmesine neden oldu. Çevresel etkileri açısından Çernobil faciasından korkunç olduğu tahmin edilen bu endüstriyel kaza sonrasında, Bhopal eyaleti doğal afet bölgesi ilan edilmiştir.

2009 yılında yürürlüğe giren 5902 Sayılı Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun’u Müdahale Dairesi Başkanlığının görevlerini; Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığının kuruluş ve görevleri, 4 sayılı Cumhurbaşkanlığı Kararnamesinin 30 ila 56. maddeleri arasında (RG: 15/7/2018, 30479) düzenlenmektedir. Bu düzenlemede afet ve acil durumlar ile sivil savunmaya ilişkin hizmetleri yürütmek üzere, İçişleri Bakanlığına bağlı Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığının kurulması, teşkilatı ile görev ve yetkileri yer almaktadır. Amaç, afet ve acil durumlar ile sivil savunmaya ilişkin hizmetlerin ülke düzeyinde etkin bir şekilde gerçekleştirilmesi için gerekli önlemlerin alınmasının sağlanmasıdır. Afet öncesinde yapılması gereken hazırlık ve zarar azaltma; afet sırasında yapılacak müdahale ve afet sonrasında gerçekleştirilecek iyileştirme çalışmaları olmak üzere üç ayrı evrede çalışmalarını yürüten kurum ve kuruluşlar arasında koordinasyonun sağlanması ve bu konularda politikaların üretilmesi ve uygulanması, AFAD’ın sorumluluğu altındadır. Bu mevzuatta da belirtildiği üzere arama ve kurtarma faaliyetlerinin mutlaka sistematik ve standartlara göre planlanması ve eğitilmesi ve uygulanması gereklidir.

Genel olarak endüstriyel ve maden işletmelerinde meydana gelen afet boyutundaki kazalarda yapılması gerekli arama kurtarmanın başlıca unsurları şu şekilde özetlenebilir:

• Bir kurtarma girişiminde en önemli kişinin kurtarıcı olduğunu kabul etme,
• En çok sayıda insanı, kısa zamanda kurtarma,
• İlk önce, hafif yaralı mağdurları kurtarma,

• Arama kurtarmanın gerekliliğidir.

Müdahale durumunda yapılan işler şu şekildedir:

• Haber alma ve ulaşım problemlerinin çözümü,
• Afetin etkisinin ve ihtiyaçların tespit edilmesi,
• Arama ve kurtarma çalışmalarının başlatılması,
• İlk yardım çalışmaları,
• Alt yapı sorunlarının tespiti ve çözümü,
• Tahliye,
• Geçici konutların veya barınakların temini,
• Yiyecek, içecek, giyecek ve yakacak temin edilmesi,
• Güvenlik, çevre sağlığı ve koruyucu hekimlik hizmetlerinin sürdürülmesi,
• Basın ve halkla ilişkiler konusunun düzenlenmesi,

• Hasar tespiti, tehlikeli atıkların ve enkazın ortadan kaldırılmasıdır.

Arama ve kurtarma cihazlarından gaz ölçüm cihazları;

• W70 Faser oksijen cihazı,
• Universal Kontrol Cihazı,
• Gaz detektörü,
• Multi gaz detektörü,
• Exotox 60 model gaz detektörü,
• Anemometre,
• Oksijenli ferdî kurtarıcıdır.

Multi gaz detektörü: Elde veya cepte rahatlıkla taşınabilir. CO, CO2 , O2 , H2 , H2 S ve duman tüpleri kullanılmak üzere adı geçen gazların ölçümleri yapılabilir. Bu detektörün kullanılışı şu şekildedir:

• Detektör üzerindeki göz deliğinde detektör tüpünün her iki ucu bükülerek kırılır.
• Tüp üzerindeki ok işareti pompaya doğru gelecek şekilde detektöre takılır.
• Sağ elle körük sonuna kadar sıkıştırılır.
• Körük serbest bırakıldığında, emme safhası otomatik olarak başlar. Zincir tamamen gerildiği zaman ölçüm gerçekleşmiş olur.

Oksijenli ferdî kurtarıcı kullanımında dikkat edilecek hususlar:

• Bir kullanımlık cihazdır.
• Cihazı alan kişi, cihazda dıştan herhangi bir hasar olup olmadığını ve kapak emniyet mandalını kontrol eder.
• Tehlikeli durumlarda kaçış için kullanılan bir cihazdır. Kullanım esnasında sakin olmak gereklidir.
• Kullanım sırasında ağız lokması ve burun mandalı çıkartılmamalı ve konuşulmamalıdır.
• Kaçış esnasında yüksek efordan dolayı, nefes alımlarda bazen ses duyulabilir. Bu ses nefes torbasının tam boşalması nedeni iledir.

• Kaçış esnasında gerekmedikçe efor artırıcı hareketlerden kaçınmak gerekir. Eforun artması cihaz kullanım süresini azaltacaktır.

Yılan Robotlar, yılana benzediği için yılan robotu denmiştir. Köpeklerin giremeyeceği yerlerdeki kurtarma çalışmalarında kazazedeleri tespit etmek için yılan robotlar kullanılmaktadır.

Robot arılar; uzaktan kontrol edilebilen dünyanın en küçük uçan robotlarıdır, diğer robot arıları ve başka cisimleri hissetme ve tanıma, ayrıca otomatik karar alma mekanizmalarına sahip olacağı öne sürülmektedir. Sürüler hâlinde uçan robotlar arama ve kurtarma çalışmalarında,, özellikle zehirli ve tehlikeli kimyasal sızıntıları belirlemede kullanılabileceği tahmin edilmektedir.

Schaft Kurtarma Robotu, girişi engelleyen enkazı kaldırma, betondan oluşan bir yapıyı alet kullanarak kırma, kapıyı açıp binaya giriş yapma, enkaz alanında araç kullanma, merdivene tırmanma, yangın hortumunu bağlayarak vanayı açma, tespit edilen sızıntıyı kesmek için vanayı kapatma, engelli arazide ilerleyebilme gibi durumlarda kullanabilecek özelliktedirler.

Endüstriyel ve maden işyerlerindeki yangın kaynaklı tehlikelerin bazıları şunlardır;

1. Çökme tehlikesi,
2. Zehirli gaz kaynaklı zehirlenme ve boğulma,
3. Yangının büyüme hızı,
4. Elektrik tehlikesi,
5. Yüksek sıcaklık tehlikesi,

f. Kimyasal tehlikelidir.

Gazlar etkilerine göre üç grupta incelenmektedir;

Birinci grup gazlar insan vücudundan oksijeni alarak boğulmaya neden olurlar. Karbondioksit, su buharı, metan, etan, propan boğucu gaz olarak sayılabilmektedir.

İkinci grup gazlar nefes yollarını tahriş ve tahrip eder, akciğerleri zedeler. Hidroklorik asit, nitrik asit, formik asit, amonyak, kostik tahriş eden gazlardandır.

Üçüncü grup gazlar kanda, sinir sisteminde ve hücrelerde zararlara yol açarlar. Karbonmonoksit, hidrojen siyanür ve hidrojen sülfür zehirli gaz olarak sayılabilmektedir.

Birinci grup gazlarda, ilk yardım olarak, gazların tesiri altındaki odalar derhâl havalandırılmalı, kazazedeler derhâl temiz havaya çıkarılmalı, rahat nefes alabilmeleri için yatırılmalı, kolu ve yakası gevşetilmeli ve oksijen verilmelidir. Hayat belirtisi görülmeyen kazazedeye suni teneffüs yaptırılmalı, vücut ısısını kaybetmemesi için üzeri örtülmelidir.

İkinci grup gazlar, nefes yollarını tahriş ederler, göz ve deriye zarar verirler. Bu gazların zehirlilik oranları suda erime yeteneklerine göre önemli ölçüde artar. Suda zor eriyen gazlar akciğerlerde erir ve akciğer keselerinde gaz alışverişini engelleyen tahrişleri yol açar. Bu grup gazların bulunduğu yangın yerlerine hava tüplü solunum cihazları ile girilmesi ihtiyaten önerilmelidir. İlk yardım olarak, kazazedeler kaza yerinden hemen uzaklaştırılmalı, rahat nefes almaları sağlanmalı ve oksijen verilmeli, kazazedeye derhâl doktor yardımı sağlanmalı, taşımada sarsılması engellenmeli, solunum cihazı olarak depolu teneffüs cihazı kullanılmalı, ilk yardım işlemlerine ilaveten kazazedenin yüzü gözü yıkanmalıdır.

Üçüncü grup gazların bulunduğu yangın yerlerinde düşük dozajlarda özel filtreli maskeler kullanılabilse de her ihtimale karşı hava tüplü solunum cihazları kullanılmalıdır. Diğer bir konuda, vücutta karboksi hemoglobin kompleksi oluşmuşsa, artık kazazedeye saf oksijen vermenin bile hiçbir faydası olmayacaktır. İlk yardım olarak, kazaya maruz kalan kişi, gazın bulunduğu odadan derhâl çıkartmalı; vücut ısısını aynı seviyede tutmak için gerekirse battaniye gibi şeylerle üstü örtülmeli ve hemen doktor müdahalesi sağlanmalıdır. Kapalı hacimlere giren ekipler, camları açarak havalandırmayı sağlamalıdır. Teneffüs cihazıyla çalışmalarda gruplar hâlinde ilerlenmeli, karmaşık durumlarda görevlendirilmiş her ekip için bir yedek ekip hazır bulundurulmalı, deriye zarar verici gaz varsa koruyucu elbise giyilmeli ve müdahale ekipleri teneffüs cihazlarını her zaman yanlarında bulundurmalıdır.

Binaların Yangından Korunması Hakkında Yönetmelik’e göre 50 kişiden fazla insan bulunan her türlü binada aşağıdaki ekipler oluşturulacaktır.

• Söndürme ekibi (en az 3 kişi)
• Kurtarma ekibi (en az 3 kişi)
• Koruma ekibi (en az 2 kişi)

• İlk yardım ekibi (en az 2 kişi), her ekipte bir ekip başı bulunur.

Yangın yerinin alt, üst ve yanlarındaki kısımlarda gereken tertibatı alır, yangını söndürmeye veya genişlemesini önlemeye çalışır. Söndürme ekibinde görevli personel hangi yangında, hangi tip söndürme cihaz ve yöntemi kullanılacağını bilmelidir. Bütün personel, yangın söndürme cihazlarını kullanmayı bilmelidir; Dumandan zehirlenmemek için sık sık dışarıya çıkılarak temiz hava almalıdır. Söndürme ekibinde görevli personel, ikişer kişilik gruplar hâlinde eşleştirilerek yangın bölgesine girecektir. Bu iki kişi yangını söndürürken aynı zamanda birbirlerini kollayarak yaralanma, yanma, dumandan boğulma ve zehirlenmeye karşı birbirlerine sahip çıkacaklardır. Söndürme personeli zaman zaman birbirlerini de ıslatarak elbiselerinin kavrulmasını ve dolayısıyla ani tutuşmaları önleyeceklerdir.

Malzemelerin kurtarma öncelik sırası aşağıda belirtilmiştir:

1. Kırmızı zemin üzerine siyah renkte ‘Y’ işareti: Yangında ilk önce kurtarılacak,
2. Mavi zemin üzerine kırmızı renkte ‘Y’ işareti: Yangında ikinci öncelikle,
3. Yeşil zemin üzerine kırmızı renkte ‘Y’ işareti: Yangında üçüncü öncelikle kurtarılacaktır.

Yanma olayını oluşturan ve yangın üçgeni olarak bilinen oksijen, yanıcı madde ve ısı unsurlarından en az bir tanesi saf dışı edilerek yangın söndürme gerçekleştirilir. Buna göre; soğutarak söndürme, havayı kesme, yanıcı maddeyi ortadan kaldırma ve zincirleme reaksiyonu engelleme şeklinde dört söndürme yönteminden biri veya birkaçı yangında uygulanabilmektedir.

Yangına müdahale ekibinin teçhizatları şu şekilde sıralanabilir:

Koruyucu ceket ve pantolon: Aşırı soğuk ve sıcaktan, sudan ve sıcak maddelerden korunmak için personelin kullandığı nomex kumaştan imal edilen ve yine nomex diye adlandırılan elbiselerdir. Personel her türlü olayda nomex elbisesini kuşanmak zorundadır.

Baret: Personelin başını aşırı sıcak, soğuk, düşen maddelerden ve darbelerden korur. Yangınlarda ve kurtarma operasyonlarında kullanılmak üzere farklı modelleri vardır.

Çizme: Sıcak maddelerden, sudan çivi batmalarından korunmak için üretilmiş burun kısmı ve tabanı çelik veya sert plastikle güçlendirilmiş malzemeden imal edilmiş koruyucu malzemelerdir.

Eldiven: Personelin elini aşırı sıcaklar, su ve enkazlardan korumak için kevler, nomex veya deriden üretilmiş malzemelerdir.

Solunum yolu koruyucuları: Zehirli yangın gazlarından, dumandan ve ısınmış havadan korunmada gerekli koruyucu cihazlardır.

Kemer, balta, el feneri, holigan gibi aletler: Personelin müdahale esnasında karşılaşacağı zorlukları gidermesi ve emniyeti için önemli yardımcı aletlerdir.

Olay yerinde kurtarıcının güvenliği, afetzede ve kazazedelerin güvenliği, diğer vatandaşların güvenliği ve işyerinin güvenliğinin sağlanması esastır. Bu amaca yönelik olarak:

• Olay yerinde yangın varsa derhâl yangına müdahale edilmelidir.
• Olay yeri emniyet şeridi ile çevrilmelidir.
• Trafik ile ilgili düzenleme ve tedbirler alınmalıdır.
• Söndürme çalışmaları ile birlikte kolay kurtarılacak afetzedeler olay yerinden alınarak sağlık merkezine gönderilir.
• Yangın olmayan enkazlarda gaz ölçümleri yapılarak koruyucu tedbirler ve muhtemel patlamaların önüne geçecek önlemler alınmalıdır.
• İkinci çökme riskine karşı önlemler alınmalıdır.
• Elektrik tehlikesine karşı elektrikler kesilir.
• Boğulma tehlikesine karşı tedbirler alınır.
• Ortamda tehlikeli maddelerin varlığı araştırılmalı ve var olan tehlikeler bertaraf edilmelidir.
• Afetzedelere mümkün olduğu kadar ilkyardım, ileri yaşam desteği ve hafif koruma tedbirleri uygulanmalıdır.
• Olay yerinde oluşturulan güvenlik hattı içine kurtarma ve sağlık görevlileri dışındaki kişilerin girmesine engel olunmalıdır.
• Çevredeki vatandaşların oluşturulacak güvenli bir alanda toplanmaları sağlanmalıdır.
• Araç ve malzemelerin zarar görmemesi sağlanmalıdır.
• Güvenli bir malzeme alanı seçilerek sürekli başında personel bulunması sağlanmalıdır.

Çökme alanına girecek herkesin güvenli bölgeleri iyice bilmesi gerekir. Güvenli bölge;

• Bina veya yapının dışında,
• Çökme alanının uzağında olabilir. Eğer dışarı çıkmak çok fazla zaman alacaksa veya mümkün değilse; merdiven boşluğu ya da yapı içindeki başka bir sağlam alan olabilir.

• Bunun dışında bazı durumlarda, güvenli bölge, tahkimat gibi suni desteklerle ya da başka yöntemlerle sağlamlaştırılmış hasarlı bir yapı içine de inşa edilebilir.