Arkeolojik alanlardaki kültür varlığı niteliği taşıyan yapılar, fiziksel ve işlevsel özellikleri nedeniyle ‘anıtsal’ yapı grubunda yer alırlar.

Arkeolojik özellik taşıyan alanlar, yasal çerçeve ve mevzuat bağlamında, “arkeolojik sit alanı” tanımı içinde yer almaktadırlar.

Arkeolojik alanların bulunabileceği üç farklı fiziksel çevreden söz edilebilir. Bunlar:

• Arkeolojik Sit Alanları
• Kentsel Arkeolojik Sit alanları 
• Karma Sit Alanları (Arkeolojik Sit ve Doğal Sit bir arada)

Kentsel arkeoloji, ülkemizde yaşayan bir yerleşme içinde, artık yaşamayan bir kültüre ilişkin olarak izlenebilen, ya da araştırmalar sonucunda ortaya çıkan arkeolojik değerlerin korunması, sunumu ve çağdaş yaşamla ilişkilerinin düzenlenmesi olarak anlaşılmaktadır.

Anadolu’ da ki kentsel arkeolojik sit alanlarına en iyi örneklerden biri, Side Antik Kenti’ dir. Side antik kenti ve günümüz Side belediyesi, iç içe varlıklarını ve yaşamlarını
sürdürmektedir.

Arkeolojik ve doğal sit alanları, doğal sit alanlarının aynı zamanda arkeolojik sit özelliği gösterdiği örneklerdir ve ülkemizde sıkça görülmektedir. Bu sit alanları, arkeolojik dokunun ve mimari yapıların korunmasının yanı sıra doğal özellik ve güzellikleri nedeniyle bitki örtüsü ve topoğrafya da korunması gerekli olan alanlardır.  Bu tür karmaşık sit alanları da arkeolojik sit alanları gibi genellikle yerleşim alanları dışında yer alırlar. Yerleşim alanları dışında kalmış olmasından dolayı, ulaşım/erişim sorunu yaşanabilir. 

Mimari koruma gerekçelerini, kültürel değerle ve fiziksel değerler olarak tanımlamak mümkündür. Kültürel değerler, geleneksel olma değeri, süreklilik değeri, tarihsellik değeri, sembol olma değeri, etki ve katkı değeri, eğitim değeri gibi alt değerlerle tanımlanabilir. Fiziksel değerler ise tek olma değeri, mimari değer, yaşlanma değeri, çokluk değeri, çevresel değer, kullanım değeri, belge değeri, ekonomik değeri, otantiklik değeri, estetik değer olarak sıralanabilir.

Koruma sürecinin yönetimini iki temel ölçekte tanımlamak mümkündür: Çevresel ve evrensel değişkenlerin oluşturduğu ‘Üst Ölçek’ ve mimari ölçeğin değişkenlerinden oluşan ‘Alt Ölçek’.

Koruma süreci kapsamında oluşabilecek risk yüksektir. Bu riskler, yapı/çevreden gelen fiziksel duruma bağlı riskler, proje ve uygulama sürecindeki riskler,
sürece dahil olan farklı meslek gruplarından ve yasal çerçeveden kaynaklı riskler olarak düşünülebilir

Arkeolojik alanda bulunan ve kültür varlığı niteliği taşıyan bir yapı, taşıdığı fiziksel ve kültürel değerler bakımından, korunması ve gelecek kuşaklara aktarılması gereken bir dünya mirası niteliğindedir. Bu tür yapılar, ‘tek olma değeri’ taşımaktadır

Bazı yapılar, bir dönemin mimarisini örneklediğinden, morfolojisi ve tipolojisi bakımından ve kullanılan inşaat tekniği nedeniyle ‘mimari ve estetik değeri’ ve ölçeği bakımından ‘anıtsallık değeri’ taşımaktadır

Kültürel önem, kültürel miras değeriyle eş anlamlıdır. Bir yerin tarihsel dokusu etrafındaki alanları da kapsamaktadır ve bu alanlar da söz konusu yerin taşıdığı önemi oluşturur. Kültürel doku ise o yerin fiziksel özellikleri, sabit yapıları, parçaları ve çeşitli objelerinin bütününe denir.

Osmanlı İmparatorluğu’ nda arkeolojik kazılar, 19.yy’ ın ortalarında Mezopotamya’da başlamış ve kısa süre içinde Anadolu’ya yayılmıştır. Büyük çoğunluğu yabancı kurullarca başlatılan bu kazılar, I. Dünya Savaşı ve Kurtuluş Savaşı nedeniyle bir süre yapılamamıştır.

Mimari belgeleme aşaması, projelendirme sürecinden önce başlatılan ve sonrasında hazırlanacak olan ‘Koruma Projesi’ nin ölçeği, niteliği ve hazırlanma yöntemlerinin
belirleneceği temel bir aşamadır.

Korumanın iki aşaması vardır. ilk aşamasını, korunacak değerlerin belirlenmesi (envanter, tespit) oluşturur. İkinci aşama ise bu belirlemenin tescil edilerek yasallaşması ve o taşınmazın kültür varlığı niteliği kazanmasıdır.

Yapının ayakta kalabilmiş mevcut durumunun mimari olarak ifade edilmesine “yapının rölövesi” adı verilir. Rölöve çalışmaları iki temel adımda tanımlanabilir: Yapının ve yakın çevresinin ölçülmesi (arazi çalışması) ve arazide toplanan verinin işlenerek 2-boyutlu mimari çizime ve 3-boyutlu sayısal modellere dönüştürülmesi (ofis çalışması). 

Arkeolojik alandaki bir yapının rölöve çalışmalarına ek olarak, mimari parça envanteri çalışması da yapılması gereklidir. Bu çalışma kapsamında, kültür varlığının ayakta kalmış olan kısmından koparak/yıkılarak etrafta bulunan ya da kazı sırasında toprak altından çıkarılan ya da yapıdan sökülerek sonraki bir dönemde farklı bir yapıda kullanılmış olan mimari blokların, mimari detay çizimlerinin hazırlanarak, bu blokların ana yapıda yapının hangi kısmına ait olduğunun belirlenmesi gereklidir. Mimari parçalardaki detaylar, süslemeler yapıya ilişkin önemli veriler elde edildiğinden öncelikle restitüsyon önerisinin geliştirilebilmesini sağlar. Ayrıca, koruma kararları aşamasında, eğer yapıda bir tamamlama ya da ayağa kaldırma yapılacaksa bu parçalar kullanılabilecektir.

Restitüsyon önerisi, bir kısmı ayakta kalabilmiş olan yapının, ilk inşa edildiği dönemdeki mimari biçimlenmesinin, plan şemasının, mimari süslemelerinin, kullanım özelliklerinin nasıl olduğunun ortaya çıkarılması amacıyla yapılan kuramsal bir çalışmadır. Bu çalışma kapsamında, ana yapıya ek olarak, arkeolojik kazı sırasında elde edilen mimari parçalara ilişkin veri de çalışmaya dahil edilir. Yapıdaki özgün yerleri belirlenen mimari parçalar sayısal ortamda hazırlanan 3-boyutlu modellerde ve 2-boyutlu mimari çizimlerde özgün yerlerine yerleştirilir. Ayrıca, malzeme analizleri kapsamında saptanan malzeme çeşitlerinden yola çıkılarak, yapının tarihsel süreci içinde yaşadığı fiziksel ve işlevsel değişiklikleri saptamak mümkün olabilir. Restitüsyon çalışması kapsamında, yapının ana mimarisinin yanı sıra yaşamı boyunca geçirdiği her türlü evrenin, her türlü müdahalenin anlaşılmaya çalışılması, yapının evrelerinin ortaya çıkarılması esastır.

Koruma projesi kapsamında iki temel aşamadan söz edilebilir: Onarım kararları ve kullanım kararları. Bu iki projenin birebir ile bütünleşmiş olması esastır. Arkeolojik alanlarda, kullanım kararları yapıya işlev yüklemek biçiminde olmaktan çok arkeolojik bir kültür varlığı olarak, kültür turizminin bir parçası olarak, yapının ziyaret edilmesini sağlamak yönündedir. Bir diğer olasılık, yapının özgün işlevinin elverdiği ölçüde, yaşatılması olabilir. Örneğin, tiyatro mekânlarının uygun sanatsal performanslar için kullanımının sağlanması gibi. Bu kapsamda, önerilecek kullanım senaryosunun, kültür varlığının sahip olduğu fiziksel ve kültürel değerlere zarar vermeyecek biçimde gerekli önlemlerin
alınmasını öngörür. Ancak, koruma projesinin esas odağını onarım kararları oluşturur.

Koruma projesi kapsamında üretilecek koruma uygulama kararları aşağıdaki gibi tanımlanabilir:

• Sağlamlaştırma
• Tümleme yapılması
• Tamamlama yapılması
• Ayağa kaldırılması
• Mimari belgeleme çalışmaları 
• Koruma örtüsü tasarlanması