Atatürk sonrasında kurulan Dr. Refik Saydam Hükûmeti’nin programında üç konu öncelik taşıyordu: Demiryolu yapımının devamı, denk bütçe politikası ve ‘devletçilik’ ilkesine bağlılık.

Avrupa’da savaş başlayınca Türk hükûmeti bir milyon genç insanı silahaltına almıştır. Sanayi ve hizmetler sektöründe yetişmiş iş gücü kıtlığı üretim ve verimliliğin düşmesine yol açmıştır. Toplam talep hızla artarken toplam arz yetersiz kalınca fiyatlardaki artış denetimden çıkmıştır. 1929 Büyük Bunalımı’nın tersine bu kez tarım ürünlerinin fiyatları sürekli yükselmiştir. Mal kıtlığı karaborsacılığı arttırmıştır.

Türkiye savaş döneminde krom ve bor gibi stratejik önemi haiz madenleri yüksek fiyattan satma imkanı bulmuştur. Savaşan taraflar, arasındaki rekabetten yararlanarak ordusunu takviye etmiştir.

Varlık Vergisi ile olağanüstü ekonomik ve mali koşullar çerçevesinde “bir defaya mahsus” olarak yapılan düzenlemeyle; piyasadan para çekerek enflasyonla mücadele etmek, savaş yıllarının şartlarından yararlanarak ‘çok para kazanmış ancak bu kazancın vergisini vermemiş olanlardan’ vergi almak ve devlet gelirlerini artırmak amaçlanmıştır.

Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu özel ormanların ve büyük toprak sahibi ailelerin arazilerinin bir kısmının kamulaştırılmasını öngörmekteydi. Temel amaç topraksız çiftçileri toprak sahibi yapmaktı.

Menderes hükümeti, üç temel iktisadî hedefini de şöyle açıklamıştır: 1) Tarıma öncelik verilecek, 2) Sanayileşme özel kesim öncülüğünde yürütülecek, 3) Dış ekonomik ilişkilerde devlet müdahaleleri asgari düzeye indirilecek.

Menderes Hükûmeti partisinin iktidara gelmesinde büyük payı olan köylü kesimini memnun etmek için, ilk yıllarda başlıca şu önlemleri yürürlüğe koymuştu:

• Yeni toprakların tarıma açılması sağlandı.
• Çiftçinin ürettiği buğday dünya fiyatları üstünde bir fiyatla alınırken, fiyat artışları tüketicilere yansıtılmadı.
• Tarımın makineleşmesi hızlandırıldı.

1954 yılından itibaren baş gösteren döviz darboğazını aşmak için, Hükûmet, ithalatta liberalizme son verdi. İthal ikamesi yoluna gidilmesi için KİT’lere yeniden yatırım yapma yetkisi verildi. Öncellikle kıtlığı çekilen iki temel malın, şeker ve çimentonun üretimi ele alındı. Devlet yeniden Türkiye’de fabrika kurmaya ve işletmeye başladı.

Menderes Hükûmeti döviz darboğazını aşmak için ithalatta liberasyona (dış ticaret serbestliği) son verdikten sonra şu önlemleri yürürlüğe koymuştu: Gümrük vergisinde değer esasına geçilmesi, gümrük tarifelerinin yükseltilmesi, ithal malları fiyat kontrol dairesinin kurulması ve Millî Koruma Kanunu’nun uygulamaya konulması.

Devlet Planlama Teşkilatı’nın kuruluş ve görevlerini belirleyen yasa tasarısı Hükûmet ve Millî Birlik Komitesi’nce onaylanmış ve Ekim 1960’da yürürlüğe girmişti. Kısa adı DPT olan planlama örgütüne yasa iki temel görev vermişti: Birincisi, Hükûmete iktisadi ve sosyal konularda danışmanlık yapmak; ikincisiyse “Hükûmetçe kabul edilen hedefleri gerçekleştirecek uzun ve kısa vadeli planları hazırlamak”.

Batı Avrupa’nın mali desteği gelmeyince, Planın kaynak sorunu Sovyet yardımıyla çözülmüştü. Planın öngördüğü temel sanayi projelerinin gerçekleştirilmesinde kuzey komşumuzdan teknik ve mali yardım sağlanmıştı. Bu projeler arasında İskenderun Demir Çelik, Bandırma Sülfirik Asit, Artvin Orman Ürünleri, Seydişehir Alüminyum Tesisleri ve İzmir Aliağa Rafinerisi gibi ağır sanayi projeleri yer almıştı.

Demirel Hükûmeti İkinci Plan’ın ilk yılında ülkenin uzun vadeli çıkarları yerine oy getiren, seçim kazandıran kısa vadeli iktisat politikaları uygulamakta ısrarlı olmuştu. Bu durum ekonomiyi ve rejimi 1970’den itibaren darboğazlara sürüklemeye başlamıştı. İthal ikamesine ve korumacılığa dayalı sanayileşme nedeniyle ülke döviz darboğazına girmişti.

Bu plan döneminde dış ekonomik ilişkilerde ‘şok’ etkisi yapan büyük iniş çıkışlar olmuştur. 1974 yılında bir yandan ‘petrol krizi’ diğer yandan ‘Kıbrıs Barış Harekâtı’ dış açığın yaklaşık üç misli büyümesine neden olmuştur.

Dördüncü Plan döneminde 24 Ocak 1980’de yürürlüğe konan ‘İstikrar Programı’nın mimarları Başbakan Süleyman Demirel ile müsteşarı Turgut Özal idi. ‘24 Ocak Kararları’ diye anılan bu istikrar programının kısa vadede öngördüğü hedefler şöyleydi: Mal darlıklarını gidermek, kuyrukları kaldırmak, enflasyonu aşağıya çekmek, ihracatı artırarak dış ticaret açığını küçültmek, büyüme hızını pozitif yapmak ve yükseltmek, piyasa ekonomisine işlerlik kazandırmak.

Beşinci Plan dönemi planlama tarihimizin en istikrarlı dönemidir. Çünkü ilk kez bir siyasi iktidar veya bir hükûmet hazırladığı planı beş yıl kesintisiz ve arızasız uygulama olanağı bulmuştur.

Başbakan Tansu Çiller 5 Nisan günü “Olağanüstü İstikrar Tedbirleri”ni açıklamıştır. Bu programın üç ana hedefi vardı:

• Enflasyonu hızla düşürmek, Türk lirasına istikrar kazandırmak, ihracat artışını hızlandırmak, ekonomik ve sosyal kalkınmayı, sosyal dengeleri de gözeten sürdürülebilir bir temele oturtmak
• Bir taraftan ekonominin hızla istikrara kavuşturulması amaçlanırken, diğer taraftan istikrarı sürekli kılacak yapısal reformları gerçekleştirmek
• Kamu açıkları  hızla       aşağı      çekilirken            kamunun            ekonomideki     rolünün                yeniden tanımlanması ve yeniden örgütlenmesini sağlamak; üretim yapan sübvansiyon dağıtan bir devlet yapısından piyasa mekanizmasının tüm kurum ve kurallarıyla işlemesini sağlayan ve sosyal dengeleri gözeten bir devlet yapısına geçmektir

Yedinci Plan ‘demokratikleşme, hukukun üstünlüğü, insan hakları ve liberalizm’ gibi kavramların ortak değerler olarak önem kazandığı, mal ve finans piyasalarının, bilgi ve teknolojinin ülke sınırlarını aştığı, ekonomik ve bir anlamda da siyasal ve kültürel bir küreselleşmeye doğru gidildiği bir dönemde hazırlanmış ve yürürlüğe konmuştur.

Başbakan Erbakan 18 Ekim’de yaptığı açıklamada ‘denk bir bütçe tasarısını’ Meclise sunduklarını ilan etti. Cumhuriyet tarihinde ilk kez bir başbakan matematiksel olarak gelirleri kadar harcama yapacaklarını gösteren bir bütçe tasarısı hazırladıklarını ilan ediyordu. Kamu harcamalarında bir azalma eğilimi yok, vergi gelirlerinde olağan dışı bir artış öngörülmüyor, geriye vergi dışı kamu gelirlerinde önemli bir artışa dayanan bir denklik kalıyordu.

Mesut Yılmaz Hükûmeti verilen gensoru sonunda 25 Kasım 1998’de düşürülmüştür. Gerekçe Türk Ticaret Bankasının özelleştirilmesine bazı bakanların ve hatta başbakanın bilgisi dâhilinde “mafya”nın karışmış olmasıydı. Önce olayın kendisi, sonra Hükûmetin düşmesi, piyasalarda “şok” yaratmıştır. Hükûmetin düşmesi 1999 mali yılı bütçe görüşmelerini sahipsiz bırakmış, mali tarihimizde ikinci kez altı aylık “geçici bütçe” hazırlanması ve uygulanması zorunluluğu doğmuştur. Ayrıca ülkeyi 18 Nisan 1999’da yapılacak erken genel seçimlere götürecek bir hükûmete ihtiyaç vardı.

2000 yılında açıklanan İstikrar Programının hedefleri nelerdir?

Hükûmetin yürürlüğe koyduğu üç yıl vadeli “İstikrar programı” tüm kesimlerden destek almıştı. Çünkü bu “program” vazgeçilemez sosyoekonomik hedefler belirlemişti:

• Üç yıl sonunda enflasyonu tek haneli orana indirmek,
• Reel faizleri süratle aşağıya çekmek,
• Kamu finansman dengesini sağlıklı ve sürdürülebilir bir yapıya kavuşturmak,
• Ekonomide sürdürülebilir bir büyüme ortamını tesis etmek,
• Yapısal reformları hızla gerçekleştirmek.

Sekizinci Planı Bülent Ecevit’in başında bulunduğu hükûmet hazırladı. Plan, enflasyonu AB kriterleri ile uyumlu düzeye düşürmeyi, ekonomide sürdürülebilir bir büyüme ortamı tesis etmeyi ve AB’ne tam üyelik hedefi doğrultusunda ekonominin rekabet ve uyum gücünü artırmayı öne çıkarmaktadır.

Krizi aşmak için Merkez Bankası IMF’nin de onayını alarak 21 Şubat gecesi döviz kurlarının dalgalanmaya bırakıldığını ilan etti.

Şubat krizinin tamamen döviz piyasalarından kaynaklanan bir kriz olması, IMF’nin mali desteğini, piyasalara güven vermesi açısından zorunlu hâle getirdi. Ancak Türkiye’nin borçlarını geri ödeyememe riski olduğu kanısına varan IMF ek kaynak vermedi. Bu şekilde kriz iyice derinleşti.

 Devlet Bakanı Derviş, piyasaların Haziran ayı sonunda normale dönmesini sağlayacak “acil önlemler” olarak nitelediği, krizden çıkış paketini 14 Mart 2001 günü açıkladı. Belirlenen üç aşamalı “kurtuluş planı” şöyle tanımlanmıştı:

• Bankacılık sektörüne ilişkin önlemler süratle yürürlüğe konarak mali piyasalarda belirsizlik azalacak ve kriz ortamından çıkılacak.
• Döviz kurunun ve faizin belirli bir istikrar kazanması sağlandıktan sonra ekonomik karar birimlerine orta vadeli bir perspektif kazandırılacak.
• Makroekonomik dengeler yeniden oluşturularak ekonomide yılın ikinci yarısından itibaren büyümeye geçiş ortamı sağlanacak.