Eğitim, sağlık, pazar, market, banka, hastane, sinema, ev gibi toplumsal yaşamın her alanı bireysel farklılıklar, özellikle de bireysel farklılıkları en anlamlı şekilde hisseden ve yaşamları engellerle dolu olan insanlar ve onların yardım ve bakımlarını sağlayan ya da kolaylaştıran refakatçiler dikkate alınarak düzenlenmelidir.

Bireysel farklılıklar, birini diğerlerinden farklı kılan herhangi fiziksel, zihinsel ve psikolojik özelliklerdir.

Engel, çevre yeterince iyi düzenlenmediğinde bir diğer deyişle engellerle dolu olduğunda ve bireyler engelleri aşmak için gerekli bilgi ve becerilerle ilgili donanıma sahip olmadığında bazı yetersizliklere sahip bireyleri ifade etmek için kullanılan kavramdır.

5378 sayılı Engelliler ve Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun’a göre engelli, “doğuştan ya da sonradan herhangi bir nedenle bedensel, zihinsel, ruhsal, duyusal ve sosyal yeteneklerini çeşitli derecelerde kaybetmesi nedeniyle toplumsal yaşama uyum sağlama ve günlük gereksinimlerini karşılama güçlükleri olan ve korunma, bakım, rehabilitasyon, danışmanlık ve destek hizmetlerine gereksinim duyan kişi” dir (mad.3/a).

Genel kabul görmüş engel grupları şu şekilde sınıflandırılabilir:

• Zihin yetersizliği olan birey,
• Birden fazla yetersizliği olan birey
• Dikkat eksikliği ve hiperaktivide bozukluğu olan birey
• Dil ve konuşma güçlüğü olan birey
• Duygusal ve davranış bozukluğu olan birey
• Görme yetersizliği olan birey
• İşitme yetersizliği olan birey
• Ortopedik yetersizliği olan birey
• Otistik bireyler
• Özel öğrenme güçlüğü olan bireyler
• Serebral palsili birey
• Süreğen hastalığı olan birey

Engelli bireylere sunulan bakım hizmetleri, hizmetin sunum zamanına göre erken dönem bakım hizmetleri ve geç dönem bakım hizmetleri; hizmetin sunum süresine göre kısa süreli bakım hizmetleri
ve uzun süreli bakım hizmetleri ve hizmetin verildiği yere göre kurumda bakım hizmetleri, evde bakım hizmetleri ve toplum temelli bakım hizmetleri şeklinde sınıflandırılabilir.

Bakıma gereksinimi olan bireylerin kurumda mı yoksa evde mi bakım hizmeti alacağı, bireylerin yaşam koşulları ile engel ve hastalıklardan nasıl etkilendikleri değerlendirilerek belirlenmelidir.

Bakım hizmetleri, hizmetin verildiği yere göre kurumsal ve evde bakım hizmetleri ile toplum temelli bakım hizmetlerini kapsar. Bakım hizmeti bir kurumda veriliyorsa kurumda bakım hizmetlerinden, evde veriliyorsa evde bakım hizmetlerinden söz edilir. Toplum temelli bakım ise, bireyi, yaşadığı sosyal çevreden ayırmaksızın yaşamını kendi evinde sürdürmesi için gereksinim duyduğu destek ve yardımın sağlanması anlamına gelmektedir.

Hizmetin sunum zamanına göre bakım hizmetleri erken dönem bakım hizmetleri ve geç dönem bakım hizmetleri olarak sınıflandırılmaktadır. 

Erken dönem bakım hizmetleri, engelin oluşumundan itibaren 3-6 aylık dönemi kapsar. Bu dönem hastane bakımı gerektirebilir. Rehabilitasyon merkezleri ise hastane bakımına eşlik eden ya da takip eden şekilde bireyin yaşam kalitesini artırmaya ve iyileştirmeye yönelik olarak hizmet sürdürürler.

Geç dönem bakım hizmetleri ise, erken bakım hizmetlerini takip eder şekilde yaşamın sonuna kadar devam eder. Bu dönemde engelli bireyin gereksinimleri, çevresel koşulları değerlendirilmeli ve ne tür bir bakım hizmetine gereksinimleri olduğu, bakım hizmetinin nerede sunulacağı ve bakım hizmetinin sunulacağı ortamlardaki düzenlemeler bireye özgü şekilde planlamalıdır.

Gererek engelli olmaktan kaynaklanan sorunlar gerekse farklı sağlık sorunları için sosyal güvenlik sistemi finansman sağlıyor olsa da çoğu durumda bunlar yetersiz kalmaktadır. Bunların yanı sıra aşağıda sıralanan nedenler de bakım hizmetlerine kısıt oluşturmaktadır:

• Nitelikli ve yeterli sayıda bakım personelinin bulunmaması
• Evde bakım konusunda ailenin yeterli bilgiye sahip olmaması ile onların bilgilendirilmesi ve beceri kazanmasına ilişkin programların sınırlılığı
• Yetersiz sosyal destek/toplumsal kabul sorunları, gerek engelliye gerekse bakımı üstlenen yakınlarına karşı verilen sosyal desteğin yetersiz olması
• Engelli gereksinimlerinin belirlenmesi konusunda yeterince değerlendirme araçlarının olmaması ve iyi bir değerlendirme yapılamamasından dolayı bakımın planlanmasında da sınırlılık yaşanması
• İş-uğraşı (meşguliyet) terapilerinin yapılabilmesi için nitelikli personelin olmaması
• Eğitim ve rehabilitasyondaki yetersizlikler
• Kurumda ya da evde bakım hizmetlerinin yetersizliği
• Mimari engeller

Her engelli ve yaşlı bireyin farklı bakım ihtiyaçları vardır. Bu nedenle bakım planlaması da bireye özgü yapılmalı ya da bir diğer deyişle bireyselleştirilmelidir.

Değerlendirmede engelli bireyin neler yapabildiği, nasıl beslendiği, ne tür sağlık sorunlarının olduğu, hangi ilaçları kullandığı, alışkanlıkları, tercihleri, sevdiği etkinlikler belirlenmelidir.

Görüşmelerden yeterli yanıt alınmazsa, bunlar uzmanlarca gözlenmeli ve soruların yanıtları aranmalıdır.

Aile ile yapılacak görüşmeler sırasında ailenin ihtiyacı olan bilgi-beceriler belirlenmeli ve bakım planında, onlara sunulacak bilgi-beceri desteğinin kimler tarafından ve nasıl verileceği de açıkça belirtilmelidir.

Bakım hizmeti verenler değerlendirme, bakımın planlanması, bakımın gerçekleştirilmesinde rol alırlar.

Bakım hizmeti verenler bakım ile ilgili becerilerin yanı sıra iyi insan ilişkileri kurabilmeli, gerek engellinin kendisi ve ailesi, gerekse uzman ekip içinde işbirliğiyle çalışma becerilerine sahip olmalıdır. Diğer yandan etik ilkelerine ve kurallarına uygun hareket etmelidir.

Bakım hizmetlerinin içine engelli bireylere banyo yaptırılması, kişisel bakımlarının yaptırılması (saç tarama, tırnak kesme, diş fırçalama, tuvalet sonrası temizlenme vb.), yeme-içme gereksinimlerinin karşılanması, odalarının temizlenmesi gibi hizmetler dahil edilmiştir.

Bakım hizmetlerinin sağlanabilmesi için bakım ve rehabilitasyon merkezlerinde en fazla 12’şer kişilik gruplar oluşturulmaktadır. Gruplar oluşturulurken, bireylerin yaşları, engel türü ve dereceleri, eğitim durumu, gelişim düzeyi, rehabilitasyon hedeflerinin birbirine yakınlığı ve uygulanacak programın niteliği göz önüne alınmaktadır.

Uygun bakım türünü, bakımın kimler tarafından sağlanacağını, bakımı üstlenen kişilerin görev ve sorumluluklarını, giyinme, beslenme, tuvalet temizliği gibi öz-bakım ve kişisel becerilerin kim tarafından nasıl karşılanacağını, ihtiyaç duyulan yardım düzeyini, gerçekleştirilecek günlük aktiviteleri, bu aktivitelerin zamanlarını, bu aktivitelerin kiminle gerçekleştirileceğini, bireyin günlük aktivitelere katılımı için ihtiyaç duyduğu yardım düzeyini, ilaçların takibinin kim tarafından yapılacağını, sağlık kontrollerinin kim tarafından nasıl koordine edileceğini, ek hastalıkları varsa bunların bakımı ve tedavisi için gerekli koordinasyon kim tarafından ve nasıl sağlanacağını, bireyin ilgilerini, tercihlerini, hoşlandığı ve hoşlanmadığı kişi etkinlik ve yiyeceklerin neler olduğu gibi konuları içermelidir. 

Uygun davranış bireyin çevresi tarafından kabul edilen, onlar tarafından hoşnutlukla karşılanan davranışlar olarak tanımlanabilir.

Uygun olmayan davranışlar bireyin kendine ve çevresine zarar veren, öğrenmesini engelleyen, sosyal etkileşimini bozan davranışlardır.

Pekiştirme, bir davranışın ardından bireye hoşuna giden yiyecek, içecek, etkinlik ya da sözlerin sunulması ya da dikkat ve ilgi göstermek yoluyla davranışın artırılması sürecidir.