Çoklu yetersizlik en genel tanımıyla, “bir yetersizliğe başka bir yetersizliğin eşlik etmesi” durumudur. Çoklu yetersizlik, ileri düzeyde ve yoğunlukta
desteğe gereksinim duyan iki veya daha fazla motor, duyusal bozukluk ve özel sağlık bakım gereksinimi olan bireyleri tanımlamak için kullanılmaktadır.

Ülkemizde çoklu yetersizliğin tanımı; Özel
Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği’nden (2006) birden fazla
yetersizliği olan birey adı altında şu şekilde yapılmıştır:
Birden fazla yetersizliği olan birey, “birden fazla alanda
görülen yetersizlik nedeniyle özel eğitim ve destek eğitim
hizmetine ihtiyacı olan birey”dir. Bu bireyler, yasalarda ve
ilgili alan yazında “ileri düzeyde yetersizliği olan bireyler”
in önemli bir alt grubu olarak kabul edilmektedirler.
Bunun sebebi, bu bireylerin sahip oldukları fiziksel,
eğitimsel, sosyal-duygusal ile sağlık-bakım
gereksinimlerinin kombinasyonu ve yoğunluğu nedeniyle;
bu bireylerle çalışan uzmanların onların bu çoklu
yetersizlik durumlarına uygun eğitim/bakım olanakları
sunmada karşılaştıkları zorluklar olarak gösterilebilir.

Çoklu yetersizliği olan bireyler; doğumda/yaşamın ilk evrelerinde ya da travmatik kazalar/hastalıklardan sonra tanılanmaktadırlar. Bu
bireylerin yetersizlik durumları, tıp uzmanları tarafından
tespit edilir. Bu bireylerin üzerinde yapılan değerlendirmeler, öncelikle bakım personelinin çoklu yetersizliği olan bireylerin ihtiyaçlarını ve nasıl motive
olduklarını anlamalarını sağlayarak; mümkün olan en iyi hizmetleri sunmalarına yardımcı olmayı amaçlamaktadır. Yetersizliklerin zamanında ve erken dönemde tespit edilmesi; çoklu yetersizliği olan bireylerin var olan
performans düzeylerinin ortaya çıkarılmasıyla birlikte, sahip oldukları yetersizliklerin yaşamları için engelleyici bir durum haline gelmesini önlemeye yardımcı olmaktadır. Bu bireylerin tanılanma süreçlerinde; genellikle ebeveynler evde çocuklarında gördükleri farklılıklardan
yola çıkarak bir uzmana başvurmakta ve uzmanlardan oluşan bir ekip te çoklu yetersizliği olan birey için gereken müdahaleleri planlayabilmek için bir değerlendirme süreci gerçekleştirmektedir. Çoklu yetersizliği olan bireylerin
tarama ve tanılama sürecinde kullanılabilecek bir standartlaştırılmış kontrol listesi bulunmamaktadır. Ancak; bireyin çoklu yetersizliğinin hangi farklı yetersizliklerin birleşimiyle oluştuğunu belirlemek üzere; tek bir
yetersizliği taramaya yönelik olarak geliştirilen kontrol listeleri kullanılabilir.

Çoklu yetersizliği olan bireylerin tanılanmalarına
yönelik olarak evrensel olarak kabul görmüş bir tanı
ölçütü bulunmamaktadır. Bu nedenle; tanılanma
süreçlerinde genellikle birincil yetersizlikleriyle
tanılandıklarından, bu bireylerin genel nüfus içerisindeki
yaygınlık oranlarına yönelik olarak kesin bir bilgi
verebilmek oldukça zordur. Dünyada yapılan sınırlı
sayıdaki araştırmada; çoklu yetersizliği olan bireylerin,
toplam nüfusa göre oranının oldukça düşük olduğu
belirtilmektedir. Yapılan araştırmalar, genel okul
çağındaki nüfusun yaklaşık yüzde 0,1-1’inin çoklu
yetersizliğe sahip olduğunu göstermektedir. Çoklu
yetersizliği olan bireylerin büyük kısmının, yaşamlarının
herhangi bir bölümünde bir genel eğitim sınıfına
kaydolmasının mümkün olmadığı düşünüldüğünde;
verilen oranın gerçekte daha fazla olduğu söylenebilir.
Çoklu yetersizliği olan bireylerin yaygınlığı, ülkemiz
açısından incelendiğinde; tanılamada yaşanan problemler
ile veri toplama ve raporlaştırma yetersizlikleri nedeniyle,
bu bireylerin genel nüfus içerisindeki oranlarını yönelik
kesin bir yargıda bulunulamamaktadır.

Görmeyle ilgili problemler: Çoklu yetersizliği
olan bireylerin bazılarının gözlerinde kaymalar bulunur ve
yürürken çevrelerindeki eşyalara çarparlar. Gözleri her
zaman çok fazla ışık varmış gibi kısıktır. Gözlerinin
görünümü de normal gözlerden farklı (renk ve biçim
açısından) olabilir.

Çoklu yetersizliği olan bireylerin bir kısmı işitme
sorunları yaşamaktadırlar. Bu bireyler, genellikle belirli
düzeydeki sesleri duyarak cevap verebilir. Bulundukları
ortamlardaki konuşmaları ‘tahmin ederek’ rutin olaylara
alışmayı öğrenebilirler. Ancak; daha önceden
karşılaşmadıkları yeni insanlar ve ortamlarda
bulunduklarında konuşulanları anlamada ciddi düzeyde
problemler yaşarlar. Bazen de işitme ile ilgili problemler,
bu bireylerin bedenlerini dengede tutmaları ve düz bir
çizgide yürümelerini zorlaştırmaktadır. Konuşmalarının
anlaşılırlığı ve akıcılığının geliştirilebilmesi için; uzun
süre eğitim almak zorundadırlar.

Çoklu yetersizliği olan bireylerin, iki veya daha
fazla alanda yetersizliklerinin bulunması nedeniyle, bu
bireylerin öğrenme hızları oldukça yavaştır. Bu bireylerin
çevrelerindeki dünyayı keşfetme konusunda, özel bir
desteğe gereksinimleri bulunmaktadır. Çoklu yetersizliği
olan bireyler, çocukluk dönemlerinde genellikle
çevrelerindeki nesne/oyuncaklarla oynama konusunda
sınırlı ilgi ve yaratıcılıkları bulunmaktadır.

Çoklu yetersizliği bulunan bireylerde “iletişim” en
fazla olumsuz etkilenen alanlardan birisidir. Bu bireyler,
sahip oldukları birden fazla yetersizlik durumu nedeniyle;
iletişim kurmada genellikle konuşmayı kullanamazlar.

Görme ve işitme duyuları; vücudumuzun bir
şeylere çarpmadan hareket etmesine ve bir yerden bir yere
ulaşmada kullanacağımız yolu hatırlamamıza yardımcı
olmaktadır. Çoklu yetersizliği olan bireylerin bazılarında
görülen beyin felci, lokomotor yetersizlik ve denge
güçlüğü; bu bireylerin kendi vücut hareketlerini
yönetmesini zorlaştırır ve bedenlerini bir yerden bir yere
taşımalarında güçlük yaşamalarına neden olur.

Çoklu yetersizliği olan bireylerin birçoğu, “kendini
uyarıcı davranışlar” olarak adlandırılan uygun olmayan
davranış biçimlerine sahiptir. Bu davranışlardan bazıları;
rutin biçimde kafasını sağa sola çevirme, parmaklarını
gözlerin önünde hareket ettirme, vücudunu öne arkaya
doğru sallama şeklinde sürekli olarak hareket ettirmedir.

Çoklu yetersizliği olan birçok bireyin; epilepsi,
sık görülen göz ve kulak enfeksiyonları, solunum
bozuklukları, kas dejenerasyonu ve birden fazla olunan
ameliyatlar gibi sağlıkla ilgili ciddi problemleri
bulunmaktadır. Bu gibi tıbbi durumlar, çoklu yetersizliği
olan bireylerin sık sık hastaneye yatmalara neden olmakta
ve bu bireylerin bulundukları çevreye tekrar uyum
sağlamalarını zorlaştırmaktadır.

Her birey birbirinden farklıdır, benzer bir şekilde her çoklu yetersizliği olan birey de birbirinden farklıdır. Ancak; çoklu yetersizliğe sahip olan bireylerin grup olarak bazı benzer özellikleri bulunmaktadır. Bunlar;

• Çoklu yetersizlik, bireyin tüm gelişimini olumsuz etkiler.
• Çoklu yetersizliği olan bireylerin algılamaları yavaştır.
• Cümle kurarak iletişim kurma ciddi düzeyde olumsuz etkilenmiştir.
• Bu bireylerin çevreleriyle etkileşime girme fırsatları oldukça sınırlıdır.
• Büyük çoğunluğunda kendini uyarıcı davranışlar bulunmaktadır.
• Çevrelerinde gerçekleştirdikleri fiziksel hareketler oldukça kısıtlıdır.
• Sıklıkla ve ağır seyreden sağlık problemleri yaşarlar.
• Basit günlük etkinlikleri (t-shirt giyme, kapı açma, oturacak bir sandalye bulma ve oturma gibi) gerçekleştirmek için düzenli olarak yardıma gereksinim duyarlar.
• Günlük bakım ihtiyaçlarına yardımcı olmak için yüksek oranda yapılandırılmış bakım ve rehabilitasyon programlarına gereksinim bulunmaktadır.

Çoklu yetersizliği olan bireylerin, fiziksel ve sağlıkla ilgili çeşitli gereksinimleri şöyle sıralanabilir:
• Hareket Kısıtlılığı
• İskelet Deformasyonları
• Duyusal Bozukluklar

Çoklu yetersizliği olan bireylerde en sık görülen
ve organik bulguları tanımlanabilen yetersizlik türü
serebral palsidir. Serebral palsi, bireylerin hareket
kabiliyeti ve postürlerini (duruş) olumsuz
etkileyen/kısıtlayan bir bozukluktur. Beyinde oluşan hasar
nedeniyle serebral palsisi olan birçok çocuk yürüme
yetisine sahip olamamaktadır.

Çoklu yetersizliğe sahip birçok birey, doğuştan
veya beyin hasarına bağlı olarak sonradan iskelet
deformasyonu durumu geliştirmektedirler. Bu tür
deformasyona sahip olan bireylerin iskelet destekleyici
aparatlar kullanmaları sağlanmalı, ayrıca oturuş
pozisyonlarının iskelet deformasyonunu arttıracak şekilde
olmamasına dikkat edilmelidir.

Çoklu yetersizliğe sahip bireylerin birçoğunun
diğer insanlar gibi bağımsız hareket etmelerini engelleyen
görme veya işitme kayıpları bulunmaktadır. Böyle
durumdaki bireylere yetersizliklerinin türü ve derecesine
göre mutlaka cihazlandırma (işitme cihazı, gözlük vb.)
yapılmalı gerekirse tıbbi müdahale (göz ameliyatı, koklear
implant vb.) sağlanmalıdır.

Çoklu yetersizliği olan bireylerin sahip olduğu eğitsel gereksinimler şöyle sıralanabilir:
• Uygun pozisyonlama ve yerleştirme,
• İletişim için uygun yöntemler geliştirme,
• Uyarlamalara yer verme.

Çoklu yetersizliğe sahip olan bireylerin, ders
sırasında uygun pozisyonlanmaları ve yerleştirmeleri
ağrılarını azaltarak dikkatlerini derse vermeleri açısından
önemlidir. Uygun pozisyonlanan çoklu yetersizliği olan
birey, daha kolay görecek, daha kolay duyacak, ders
materyallerine daha kolay ulaşacak ve böylece etkinliklere
katılımı daha da artacaktır.

Çoklu yetersizliği olan bireylerin birçoğu iletişim
kurmak için konuşmayı kullanamazlar. Eğitimciler,
gerçekleştirecekleri öğretim fırsatlarıyla bu bireylerin basit
ihtiyaçlarını dahi olsa ifade edebilmelerinin yolunu
aramalıdırlar.

Çoklu yetersizliği olan bireyleri tipik gelişim gösteren bireylerde kullanılan değerlendirme araçları ile değerlendirerek; genel eğitim müfredatındaki öğretim tekniklerini kullanarak eğitmek mümkün değildir. Bu nedenle çoklu yetersizliklerin türüne ve bireyin bireysel özelliklerine göre değerlendirme araçları ile öğretim araç-gereç ve yöntemlerinde uyarlamaya gitmek
gerekmektedir.

Çoklu yetersizliği olan bireylerin sağlıkla ve
bakımla ilgili gereksinimleri oldukça ciddi düzeylerdedir.
Ancak; ilk önce onların da birer birey, ebeveynleri için
birer kız/erkek çocuk olduklarını unutmamak
gerekmektedir. Diğer tüm bireyler gibi, çoklu yetersizliği
olanların da ilgi ve sevgiye gereksinimleri bulunmaktadır.
Uzmanlar, çoklu yetersizliği olan bireylerin, ailelerinin
ilgilerinin yanı sıra arkadaşlık ilişkileri geliştirmeye de
gereksinimlerini olduğunu belirtmektedirler. Bunu
sağlayabilmek ve çoklu yetersizliği olan bireylerin
duygusal gereksinimlerini karşılamalarına yardımcı olmak
için; ebeveynler ve bakım personeline önemli roller
düşmektedir.

Çoklu yetersizliğe neden olan etmenleri;
• Doğum öncesi nedenler,
• Doğum sırası nedenler ve
• Doğum sonrası nedenler olarak üç ayrı başlık altında toplamak mümkündür.

Çoklu yetersizliğe neden olan doğum öncesi nedenler şöyle sıralanabilir:
• Genetik bozukluklar,
• Kan uyuşmazlığı,
• Viral enfeksiyonlar,
• Beyin Felci (Serebral palsy),
• Toksoplazma,
• Hidrosefali,
• Mikrosefali.

Çoklu yetersizliklerin en önemli nedenlerinden
biri genetik bozukluklardır. Genlerde oluşan herhangi bir
bozukluk ya da zedelenme hücre ve kromozomlarda
anomalilere neden olmakta ve çoklu yetersizliklerin
olduğu sendromlar (Down sendromu, fragil x, Angelman
sendromu gibi.) oluşmaktadır.

Çoklu yetersizliklerin bir diğer nedeni olabilecek
kan uyuşmazlığı, anne ve bebeğin Rh faktörü farklı
olduğunda bebekte kan uyuşmazlığına neden olmaktadır.
Kan uyuşmazlığı bebekte işitsel, görsel ya da sinirsel
kayıplara neden olabilmektedir.

Gebelik sırasında annenin geçireceği enfeksiyonlar bebekte çoklu yetersizliğe neden olabilir. Bunlardan en bilinen Sitomegalovirüs’tür. Annenin
gebelikte yakalanacağı bu virüs bebekte telafisi mümkün olmayan hasarlara neden olabilmektedir.

Çoklu yetersizliğin nedenlerinden biri olan beyin
felci beyinde gerçekleşen bir anomali sonucu anne
karnındaki bebeğin beyninde kalıcı hasar oluşması
durumudur. Beyin felci kas ve iskelet sisteminde yarattığı
tahribat nedeniyle bebeğin görsel, işitsel ve zihinsel
yetersizlikler yaşamasına neden olmaktadır.

Toksoplazmozis olarak da adlandırılan toksoplazma, anneye gebelik sırasında çiğ et tüketmesi, bu mikrobu taşıyan kedilere ya da kedi dışkısına temas etmesiyle bulaşır ve bebeğe geçer. Bebekte gelişimsel yetersizliklere ya da epilepsiye neden olabilmektedir.

Çoklu yetersizliğin önemli nedenlerinden biri
olan hidrosefali, bebekte beyin omurilik sıvısının vücutta
emilmesi yerine beyin boşluğuna dolması nedeniyle
beynin fazla büyümesi ile kendini göstermektedir. Zihinsel
yetersizlikle birlikte görsel, işitsel ve nörolojik
bozukluklara da neden olabilmektedir.

Kalıtsal temelleri de olan mikrosefali bazen doğuştan olabilirken bazen de bebeğin bir viral enfeksiyon (örn. rubella) geçirmesi ile de olabilmektedir. Kafatasının olması gerekenden daha küçük olması ve beynin işlevlerini yeterince yerine getirememesine neden olur.

Çoklu yetersizliğe neden olan doğum sırası nedenleri aşağıda kısaca açıklanmıştır:
• Travmatik Beyin Hasarı: Bebeğin kafasının doğum sırasında zarar görmesiyle meydana gelebilen ve beyinde hasara yol açabilen travmatik beyin hasarı, çoklu yetersizliklere neden olmaktadır.
• Bebeğin beynine giden oksijen miktarının yetersiz kalması: Doğum sırasında özellikle zor doğumlar bebeğin doğum kanalında uzun süre kalması, kordon dolanması gibi olumsuzluklar oksijensiz kalmasına neden olabilmektedir.

Çoklu yetersizliğe neden olan doğum sonrası
nedenleri aşağıda açıklanmıştır:
• Menenjit ve beyin iltihabı gibi çocukluk
enfeksiyonlar: Yaşamın erken döneminde
geçirilen ve beyin zarının iltihaplanması olarak
bilinen menenjit bireyde görme, işitme, nörolojik
yetersizliklere neden olmaktadır.
• Kaza sonucu oluşan travmatik beyin
zedelenmeleri: Travmatik beyin hasarı doğum
öncesi ve sırasında olabileceği gibi doğum
sonrasında hatta yaşamın sonraki dönemlerinde
de yaşanacak herhangi bir kaza sonucunda kafaya
alınacak bir darbeyle oluşabilmektedir.
Travmatik beyin hasarları kısa sürede
geçebileceği gibi ağır derecede bir hasar ise ömür
boyu bireyin yaşamına çoklu yetersizliğe sahip
olarak devam etmesine neden olmaktadır.
• Zehirlenmeler, Olumsuz Çevre Koşulları ve İlaca
Reaksiyon Gösterme: Bireyin içerisinde
bulunduğu olumsuz çevre koşulları, istismara
uğrama, şiddet görme, ağır metallere maruz
kalma ya da kullanılan bir ilaca aşırı reaksiyon
gösterme gibi nedenler nadiren de olsa çoklu
yetersizliklere neden olmaktadır.

Çoklu yetersizliği olan bireylerin günlük
yaşamlarını kolaylaştırmak için; yaşanılan çevrede bir
takım uyarlamalar yapma yoluna gidilmelidir. Çevrenin
uyarlanması ve değiştirilmesi konusunda; bakım
personelinin dikkat etmesi gereken nokta, kendi işini
kolaylaştıran değişiklikler yerine çoklu yetersizliği olan
bireyin daha bağımsız olmasını sağlayacak uyarlamaları
düşünmesi gerekliliğidir.

Çoklu yetersizliği olan bireyin içinde bulunduğu çevreyi uyarlarken veya değiştirirken düşünüllmesi gerekenler şöyle sıralanabilir:
• Çoklu yetersizliği olan bireyin bağımsızlığını arttıracak değişikliklere yer verme.
• Sadece çoklu yetersizliği olan bireye değil; çevresinde bulunan tüm bireylere fayda sağlayacak değişikliklere yer verme.
• Uyarlamaları gerçekleştirmeden önce, çoklu yetersizliği olan bireyin bulunduğu çevre ve bu çevrenin değiştirilmesine alıştırılmasını sağlama.
• Çoklu yetersizliği olan birey, uyarlama yapılan konuda daha az desteğe gereksinim duymaya başladıkça; uyarlamayı silikleştirerek ortadan
kaldırma ve böylece bireyin tam bağımsızlığını sağlama.

Çeşitli becerileri sergilerken, çoklu yetersizliği olan bireyler için yapılabilecek başlıca uyarlamalar şöyle sıralanabilir:
• Giyinme becerisi sergilenirken yapılabilecek uyarlamalar,
• Tuvalet becerisi sergilenirken yapılabilecek uyarlamalar,
• Banyo yapma becerisi sergilenirken yapılabilecek uyarlamalar,
• Yemek yeme becerisi gerçekleştirilirken yapılabilecek uyarlamalar.

Çoklu yetersizliği olan ve bu yetersizliklerden
birisi de görme yetersizliği olan bir birey için; giyinme
becerisinde giysilerin ön ve arkalarını ayırt etmelerini
sağlayacak etiketler veya özel kabartmalı işaretler
kullanılabilir. Yürüyemeyen fakat iyi bir oturma dengesine
sahip çoklu yetersizliği olan bir bireye; kalçasının
üzerinde yürümesi öğretilerek giysilerine ulaşması
sağlanabilir. Oturma dengesine sahip olmayan çoklu
yetersizliği olan bir bireye ise; yana doğru yuvarlanma
öğretilerek giysilerine ulaşması sağlanabilir.

Eğer çoklu yetersizliği olan birey, tuvaletini
yapmak için çömelme pozisyonunu alamıyorsa; kol
dayanakları olan bir tuvalet taburesi/sandalyesi
kullanılabilir. Eğer birey, tuvalet sonrası temizlik
becerisini gerçekleştirmede zorluk yaşıyorsa uzun sapı
olan bir fırça kullanılabilir. Eğer birey, su dökmek için
kulplu su kabını elleriyle kavrayamaz ve su dökemez ise;
çeşmenin ucuna bağlanacak bir su hortumundan
faydalanılabilir.

Çoklu yetersizliği olan bireyin, banyo yaparken
sabunu tutamaması veya elinden kayıp düşürmesi
durumunda; bireyin ulaşabileceği bir konuma
yerleştirilmiş ve bir iple bağlanmış sabun kullanılabilir.
Çoklu yetersizliği olan birey, banyo yaparken sırtına
ulaşamadığında; uzun bir sopanın ucuna sabitlenmiş
banyo lifleri kullanılabilir.

Çoklu yetersizliği olan birey, yemek için
kullanılan malzemeleri (çatal, kaşık vb.) tutamıyorsa; el
bileğinden sabitlenmiş özel çatal, kaşık setlerinden
kullanılabilir. Bir şeyler içerken, bardağı tam olarak
kavrayamayıp elinin titremesi sonucunda bardaktaki
içecek dökülüyorsa; ağzı kapalı bardaklar veya matara
kullanılabilir.

Bakım personelinin dikkat etmesi gerekenler şöyle sıralanabilir:
• Çoklu yetersizliği olan bireyin, yetersizliği ile ilgili her ayrıntıyı öğrenin.
• Çoklu yetersizliği olan bireyin gereksinimlerini bilin ve onun güçlü yanlarına odaklanın.
• Çoklu yetersizliği olan bireyle çalışan diğer uzmanlarla bir takım olun.
• Çoklu yetersizliği olan birey için yardımcı/destekleyici teknolojileri araştırın.
• Evinde çoklu yetersizliği olan bir birey bulunan kişilerle; bu bireylerin yaşamlarını kolaylaştırmak için evlerinde ne tür çevresel uyarlamalar yaptıkları ve başka neler yapabilecekleri konusunda tartışın.
• Çalıştığınız bireye yerine getirebileceği günlük işler verin.
• Çalıştığınız çok engelli bireyin destek programına hakim olun.
• Uyarlamalar yapın.
• Çalıştığınız bireyin ihtiyacı olan destek hizmetlerinden faydalanmasını sağlayın.
• Çalıştığınız bireyin bağımsızlığını destekleyin.