Pek çok tarihçi Bizans İmparatorluğunun
bafllangıcını İstanbul’un 324 yılında inşa edilmeye
başlamasıyla almaya ve 1453 yılında İstanbul’un Türkler
tarafından fethiyle bitirmeye eğimlidir.

Bizans 6. Yüzyılda;
• İspanya,
• İtalya,
• Balkanlar,
• Anadolu,
• Suriye,
• Filistin,
• Mısır
• Tunus’a hakimdi.

Günümüzde Bizans diye adlandırılan devlet kendisi
için bu kavramı kullanmamıştır. Bizim Bizans olarak
isimlendirdiğimiz devlet ve kişiler kendileri için Romalı
tabirini kullanmışlardır. Çünkü gerçekte Bizans, Doğu Roma
Devleti idi. Hatta 6. yüzyıla kadar içinde Roma şehrinin de yer
aldığı Batı Avrupa bölümü Cermen kabileleri tarafından işgal
edilmiş olmasına rağmen Bizans, devlet düşüncesi olarak
buraları dahi Roma Devletinin bir parçası olarak görüyordu.
Bundan dolayı Roma’n›n devamı olarak algıladıkları için
kendilerini Romi yani Romalı olarak görüyorlardı.

77. yüzyıldan sonra Yunancaya dönüşmesinden
sonra Doğu Roma ‹mparatorluğu kendini Vasilia ton
Romeon yani Roma İmparatorluğu olarak isimlendirdi.

İslam Dünyası’nda Romalılar için Rûm kelimesinin
kullanımına Kuran-ı Kerim’de rastlanır. Rum suresinin ikinci
ayetinde Rum sözcüğü geçer ve sureye adını verir. Arap
kaynaklarında Bizans imparatorlarının sıfatı için Meliku’r
Rûm, ‘Azîmu’r-Rûm, Akdeniz’i ifade etmek için Bahru’rRûm
ve Bizans ülkesini anlatmak içinde Bilâdü’r-Rûm veya
Arzu’r-Rûm, tamlamalarının kullanıldığı görülür.

M.Ö. 197 yılında bugünkü Yunanistan
topraklarının büyük bir kısmına hakim olan Romalılar
burada yaşayan insanlar için Latinlerin hizmetkarı,
Latinlerin kölesi manasında Grek kelimesini
kullanmışlardır.

Günümüzde Yunanistan Devletinin kendi
topraklarını tanımlamak için kullandığı Hellas kelimesi,
Bizans döneminde Selanik ile Atina arasında kalan bölge
için kullanılıyordu.

Hellas kelimesi Yunanlıların yaşadığı ülke ve
bundan türeyen Yunanlılar manasındaki Hellas
kelimesinin siyasi bir mana kazanması 1204 yılında
gerçekleşen IV. Haçlı Seferinden sonra olur.

Yunanlılar günümüzde kendilerini Hellas,
batılılar Grek olarak tanımlarken Türkiye’de dahil pek çok
doğu ülkesinde Yunan sözcüğü ile tanımlanmaktadır.
Bunun kökeni milattan önce Atina ve Sparta ile İran’da
yaşayan Persler arasındaki ilişkilere dayanır.

Bizans Devleti’ni Roma İmparatorluğu’ndan
ayıran genel özellikleri vardır. Bu özellikleri yeni Roma
olarak anılan İstanbul şehri, Hıristiyanlığın resmî din
olarak kabul edilmesi, antik Yunan kültürünün bazı
değerlerine sahip çıkılması ve 7. yüzyıldan sonra
Latinlikten uzaklaşma manasına gelen delatinizasyon
politikasının izlenmesine rağmen Roma devlet geleneğinin
sürdürülmesidir.

Halkın büyük bir bölümü kendi dilini konuşurken
şehirli yöneticiler, tüccarlar ve şehirlerin elitleri anlaşma
dili olarak Yunancayı da kullanıyorlardı.

7. yüzyılda Yunanca, Bizans Devletinin resmi
dili hale geldi. Bizans eğitim sisteminde orta ve yüksek
eğitimde Antik Yunan yazarlarının eserleri öğretildi.
Hıristiyanlık kabul edildikten sonra Antik Yunan kültürü
pagan olarak nitelendirilse dahi Antik Yunan tarihi, Antik
Yunan felsefesi ve bilimi Bizans eğitim sisteminde kabul
edildi ve yeni nesillere aktarıldı. Homeros’un destanları
ders kitabı olarak okutuldu. Aristo, Eflatun, Evripidis,
Sofoklis, Herodotos ve Tukididis öğretildi. Bunun bir sonucu olarak Bizans’lı tarih yazarları, Antik Yunan
müverrihleri olan Herodotos ve Tukididis’in yazdığı gibi
zaman zaman kuzeyden gelen Got, Hun ve Bulgarları
İskit, Arnavutları İliriyalı, Türkleri de Pers sözcükleriyle
adlandırdılar.

Bizans da Roma gibi merkezi otoritesini
sağlamak için gelirlerinin büyük bir kısmını orduya ve
merkezi bürokrasiye harcıyordu.

Hıristiyanlığın kendi yorumunun doğruluğunu
savunurken farklı yorum getiren grupları ise sapkın
(heretik) olarak tanımlanmıştır. Bu belirsizliğe son vermek
üzere 325 yılından itibaren Hıristiyanlık inancının
ilkelerini belirlemeye yönelik sinod ya da konsil denilen
ve yetkili tüm dinî otoritelerin katıldığı toplantılar
gerçekleştirilmiştir.

9. yüzyılın ortasında Doğu Anadolu’da ortaya çıkan
ve muhtemelen ilk savunucularından birisi olan Samsatlı
Pavlos’un adı verilen Pavlikanizm/Pavlosçuluk, düalist ve
yeni maniheist unsurların H›ristiyanlıkla karışımı sonucu
ortaya çıkmıştır. 870’lerde Abbasi halifeleriyle işbirliği
yaparak Bizans’a karşı mücadele eden Pavlosçuları Bizans,
Doğu Anadolu’dan alarak Balkanlara iskan etmiştir.
Pavlosçuluk Balkanlardan kattığı yeni unsurlarla Slav
arasında Bogomilizm adıyla yer bulmuştur.

4. yüzyılın sonunda Hıristiyanlık, Bizans
Devletinin dini haline geldiğinde Hıristiyan olmayanların
devlet memuru olma ihtimali ortadan kalktı. Daha önce
pagan zülmüne maruz kalan Hıristiyanlar, önce paganları
dışladılar, daha sonra da onların tüm mabetlerini yıktılar.

İstanbul şehriyle özdeşleşen unsurlardan birisi,
onun surlarıdır İstanbul’un ilk surları kurucusu
Konstantinos tarafından 328 yılında yaya halde ve elinde
bir mızrakla bizzat çizilmiştir. Konstantinos tarafından
inşa edilen bu surlar, kentte daha önce var olan Antik
surların üç kat uzağında inşa edilmiştir.

İstanbul’un güvenliğinin sağlamanın yanı sıra I.
Konstantinos’tan başlayarak nüfusunun da arttırılması
politikası izlenmiştir. Bu amaçla İstanbul’a yerleşenlere
iaşelerini karşılamak için devlet tarafından bedava temel
yiyecek maddelerinin sağlanması ilkesi benimsendi.
Temel yiyeceğin yanı sıra İstanbul halkına eğlence
sunmak da devletin görevi olarak kabul edildi. Bu
politikaya ekmek ve sirk siyaseti denildi. 7. yüzyılın
başında İstanbul’un tahıl ihtiyacının karşılandığı Mısır’ın
önce Sasaniler tarafından alınması, daha sonra da
Müslümanlar tarafından fethinden sonra da bu politika
sürdürüldü.

Roma Devlet geleneğinden intikal eden “ekmek ve
sirk” politikası Hıristiyanlığın ve kilisenin güç kazanmasıyla
engellenmeye çalışıldı. Bu törenler Hıristiyanların çorba ve
mağfiret (kurtuluş) törenlerine dönüştü.

Bizans devletinin bitiş tarihi konusunda da değişik
görüşler mevcuttur. En yaygın olan görüş, 1453 yılında
İstanbul’un Türkler tarafından fethedildiği tarih, Bizans’ın
bitiş noktasıdır. Bunun yanı sıra 1461 yılında Trabzon ve
Mora despotluğunun Osmanlıya bağlanması da Bizans’ın
bitiş tarihi olarak verilmektedir. 1204 yılında Haçlıların
İstanbul’u ele geçirerek yağmalamasını ve burada 57 yıl
süren bir devlet kurmalarını Bizans’ın gerçek yıkılış tarihi
olarak gösteren tarihçiler de mevcuttur. Bununla birlikte
Bizans’ın başlangıç ve bitiş tarihi olarak en çok itibar edilen
görüş ise Bizans’ın 11 Mayıs 330 yılında başladığı ve 29
Mayıs 1453 tarihinde bittiğidir. Bu görüşe göre Bizans
devleti 1123 yıl varlığını sürdürmüştür.

Bizans devletinin dönemlerini 306-363
Konstantinos, 364-457 Valens ve Teodosios, 457-518
Leon, 518-578 İustinianos, 610-711 Heraklios, 717-802
Suriyeli (İsavrian) Leon, 820-867 Amorion, 867-1056
Makedonya, 1057-1185 Dukas ve Komninos, 1185-1204
Angelos, 1204-1261 Laskaris ve son olarak 1261-1453
yılları arasında Paleologos hanedanları oluşturur

Kronolojik ya da klasik yaklaşıma göre Bizans
imparatorluğu tarihi üç ana döneme ayrılır. Bunlar 284-
717 yılları arasında erken Bizans dönemi tarihi, 717-1204
seneleri arasında orta Bizans dönemi ve 1204-1461 yılları
arasında geç Bizans dönemidir.

Erken Bizans döneminin özellikleri arasında
Dioklitianos’un tetrarşi yönetimine geçerek başkenti
İzmit’e taşıması, İstanbul’un inflası ve başkent olarak ilan edilmesi, II. Teodosios (408-450) zamanında İstanbul
surlarının inflası ve İstanbul Üniversitesi’nin kurulması,
Roma şehrinin Cermenler tarafından alınması ve Batı
Roma topraklarının kaybı, I. İustinianos (527-565)
döneminde İtalya, Güney İspanya, Kuzey Afrika’da
Bizans egemenliğinin tekrar kurulması ve Aya Sofya’nın
inflası, 610 yılında Heraklios’un tahta çıkması, Sasanilerle
savaş, tema sistemin uygulanması ve Bizans’ın Mısır,
Filistin, Suriye, Güneydoğu ve Doğu Anadolu topraklarını
Müslüman Araplara kaptırması ile Balkanlardaki Slav
istilası sayılabilir.

Süryani asıllı Leon hanedanının tahta çıkmasıyla
başlar. Bu dönemin önemli olayları arasında ikonoklazma
hareketi Anadolu’daki Müslüman ilerleyişinin
durdurulması ve 1025 yılında ölen Makedonya
hanedanından II. Vasil’in Bizans otoritesini Anadolu’da
ve Balkanlar’da tekrar kurması, II. Vasil’den sonra Bizans
devletinin zayıflama sürecine girmesi, 1071 yılında
Selçuklulara karşı Malazgirt’te ve 1176 yılında
Miriokefalon’da alınan yenilgiler ve 1204 yılında
Haçlıların İstanbul’u işgali gösterilebilir.

Geç Bizans döneminin önemli olayları arasında
1204 Latin işgali sonucunda Bizans’›n devamı olduğunu
iddia eden Trabzon, Epir ve İznik’te yeni devletçiklerin
ortaya çıkması, İstanbulla birlikte Selanik, Tiva, Atina ve
Mora’da Latin dukalıklarının kurulması, 1261 yılında
İstanbul’un son Bizans hanedanı Paleologoslar tarafından
ele geçirilmesi, Anadolu’da Osmanlılar, Balkanlarda Sırp
ve Bulgarlarla mücadele, Bizans devletinin İstanbul ve
çevresiyle sınırlı bir şehir devletine dönüşmesi ile
İstanbul’un 1453 yılında fethi sıralanabilir.

Bizans’ın komşularına baktığımız zaman bir
milletten ya da devletten daha çok halklarla karşılaşırız.
Bunların ortak özelliği belli bir dil grubuna dâhil
olmalarıdır.

Bizans’ın komşuları arasında;
• Sasaniler,
• Gotlar,
• Vizigotlar,
• Ostrogotlar,
• Vandallar,
• Lombardlar,
• Franklar,
• Normanlar,
• Varanglar,
• Venedik,
• Ceneviz.

Bizans’ın diğer doğulu komşularını kronolojik
olarak Emeviler, Abbasiler, Selçuklular, Osmanlılar olarak
sıralayabiliriz. Kuzey komşuları ise daha çok Türk kökenli
Hunlar, Göktürkler, Avarlar, Bulgarlar, Hazarlar,
Peçenekler, Uzlar, Kumanlar ve Tatarlar olarak
gösterilebilir.

Gotlar Roma’nın Tuna eyaletini, Balkanları ve
Anadolu’nun sahil şehirlerini yağmalamaya başladılar.
273 yılında Roma imparatorluğu Tuna Nehrinin Orta ve
Aşağı bölümünün kuzeyinde kalan toprakları Gotlara
bıraktı. Bu tarihten sonra 4. yüzyıl boyunca Gotların
Vizigot ve Ostrogot olarak ikiye ayrıldıklarını ve batı
yönüne hareket ettiğini görüyoruz. Batı Gotları olarak
adlandırılan Vizigotlar ağırlıklı olarak Got soyundan
gelmekle birlikte Balkanlardaki halklarla karışmış çok
etnik yapılı bir halktır. Ostrogotlar ise Don Nehrinin aşağı
bölümünde oturan ve Doğu Gotları olarak adlandırılan
Gotları kapsar.

Vizigotlar, 4. yüzyılın sonunda Bizans’a karşı
saldırı ve yağmalarda bulunarak 378 yılında İstanbul
surlarının önünde görüldüler. Aynı yıl gerçekleşen Edirne
savaşında Bizans imparatoru Valens, Vizigotlar tarafından
öldürüldü.

Vandallar, Cermen kökenli halklardan birisidir
Vandallar tarihçiler tarafından ilk defa Alan ve Süev
ittifakı ile birlikte Ren nehrini geçerek üç yıl boyunca
Galya’nın yağmalanması olay›nda kaydedilirler.

533 yılında son Vandal kralı öldüğü zaman kimin
kral olacağı konusunda istikrarsızlık yaşanır. Vandal
krallığı içinde yaşayan Romalı nüfusun Ariusçu
Vandallardan zulüm görmesini bahane eden Bizans
imparatoru Iustinianos, Belissarios komutasında bir
orduyu Kartaca’ya gönderir. Vandal ordusu yenilir,
Kartaca alınır ve Vandallar tarih sahnesinden vandalizm
tabirini bırakarak çekilir.

568 yılında Avarların Panonya bölgesine
baskıları nedeniyle Alboin liderliğindeki Lombardlar,
İtalya’ya hareket ederek buraya kısa sürede yerleşirler.
605 yılında Bizans, Lombardlarla barış anlaşması yapmak
zorunda kalır. Ancak İtalya’ya yerleşen Lombardlar buradaki kültürden etkilenmeye başlar. Ostrogotlara da
başkentlik yapmış olan Revena’yı 751 yılında ele
geçirerek kendilerine başkent yaparlar. Bu durum Papa ile
aralarının açılmasına neden olur.

Bizans ile Franklar arasındaki ilişkiler,
İtalya’daki mücadeleler ve Bizans’ın kontrolünden çıkmak
isteyen Papalık yüzünden gerginleşir.

Kuzeyli adam manasına gelen Normanlar,
Bizans’ta Viking, Varang, Rus ve Frank adlarıyla da
isimlendirilmişlerdir

Varang kelimesi 11. yüzyılın sonundan itibaren
Bizans’ın ordusunda yer alan Vikingliler ve kuzeyden
gelenler için kullanılmıştır.

25 Mart 421 yılında Adriyatik Denizinin kuzey
uç noktasında kuruldu.

Günümüzde en zengin Bizans yazmalarının
muhafaza edildiği Bibliotheca Marciana, Kardinal
Bessarion’un 1468 yılında Venedik’e miras olarak
bıraktığı eserlerden oluşmaktadır.

İstanbul Pera, Sakız ve Kırım’da pek çok
Ceneviz kolonisi oluşturmuştur Cenevizliler.

Günümüzde Bizans diye adlandırılan devlet kendisi için bu kavramı kullanmamıştır. Bizim Bizans olarak isimlendirdiğimiz devlet ve kişiler kendileri için Romalı tabirini kullanmışlardır. Çünkü gerçekte Bizans, Doğu Roma Devleti idi. Hatta 6. yüzyıla kadar içinde Roma şehrinin de yer aldığı Batı Avrupa bölümü Cermen kabileleri tarafından işgal edilmiş olmasına rağmen Bizans, devlet düşüncesi olarak buraları dahi Roma Devletinin bir parçası olarak görüyordu.

Bizans İmparatorluğu olarak adlandırılan devlet Roma İmparatorluğu’nun bir devamıdır. Ancak Bizans’ın Roma’dan ne zaman ayrıldığı konusu tartışmalıdır. Bununla birlikte pek çok tarihçi Bizans İmparatorluğunun başlangıcını İstanbul’un 324 yılında inşa edilmeye başlamasıyla almaya ve 1453 yılında İstanbul’un Türkler tarafından fethiyle bitirmeye eğimlidir. Bu yönüyle bakıldığında 11 asırdan fazla yaşayan bir devletin tarihi söz konusudur.

Devletin yıkılışından sonra tarihçiler tarafından Bizans olarak isimlendirilen Doğu Roma İmparatorluğu, resmî dilinin Latince olduğu 7. yüzyıla kadar kendini Roma İmparatorluğu manasında Imperium Romanum şeklinde adlandırıyordu. İmparatorluğunun resmî dilinin 7. yüzyıldan sonra Yunancaya dönüşmesinden sonra Doğu Roma İmparatorluğu kendini Vasilia ton Romeon yani Roma İmparatorluğu olarak isimlendirdi. Bu imparatorlukta yaşayanlar da kendilerini Romalı anlamında Romi, ülkelerini de Romalıların yaşadığı topraklar manasında Romania olarak adlandırdılar. İslam Dünyası’nda ise Romalılar için Rûm kelimesinin kullanımına Kuran-ı Kerim’de rastlanır. Rum suresinin ikinci ayetinde Rum sözcüğü geçer ve sureye adını verir. Arap kaynaklarında Bizans imparatorlarının sıfatı için Meliku’rRûm, ‘Azîmu’r-Rûm, Akdeniz’i ifade etmek için Bahru’r-Rûm ve Bizans ülkesini anlatmak içinde Bilâdü’r-Rûm veya Arzu’r-Rûm, tamlamalarının kullanıldığı görülür.

Yunanca 4. yüzyılın ortasından itibaren tekrar önem kazanmaya başladı. İmparator Arkadios (395 408) ve II. Teodosios (408-450) İstanbul’da doğmuş ve yetişmiş imparatorlardı. Zamanla Yunanca, Bizans sarayında etkisini arttırdı. 6. yüzyıldan sonra Bizans hukuk dili Latinceden Yunancaya dönüştü. Bunun sonucu olarak 7. yüzyılda Yunanca, Bizans Devletinin resmi dili hale geldi. Bizans eğitim sisteminde orta ve yüksek eğitimde Antik Yunan yazarlarının eserleri öğretildi. Hıristiyanlık kabul edildikten sonra Antik Yunan kültürü pagan olarak nitelendirilse dahi Antik Yunan tarihi, Antik Yunan felsefesi ve bilimi Bizans eğitim sisteminde kabul edildi ve yeni nesillere aktarıldı. Homeros’un destanları ders kitabı olarak okutuldu. Aristo, Eflatun, Evripidis, Sofoklis, Herodotos ve Tukididis öğretildi. Bunun bir sonucu olarak Bizans’lı tarih yazarları, Antik Yunan müverrihleri olan Herodotos ve Tukididis’in yazdığı gibi zaman zaman kuzeyden gelen Got, Hun ve Bulgarları İskit, Arnavutları İliriyalı, Türkleri de Pers sözcükleriyle adlandırdılar.

Bizans ordusu, dış güçlere karşı askeri sınır bölgelerine yerleştirilmiş savaşçı kuvvetleri, imparatorluk arazisi içinde asayişi temin etmek için yaya ve atlı birlikler ile İstanbul’da imparatorun ve başkentin güvenliğini sağlayan ve çoğunlukla Cermen ve İskandinav kökenli Varangların oluşturduğu muhafız kıtalarını içeriyordu. Zaman içinde tıpkı Roma’da olduğu gibi ücretli askerler Bizans ordusunun vazgeçilmez unsurları haline geldi.

Bu belirsizliğe son vermek üzere 325 yılından itibaren Hıristiyanlık inancının ilkelerini belirlemeye yönelik sinod ya da konsil denilen ve yetkili tüm dinî otoritelerin katıldığı toplantılar gerçekleştirilmiştir. Bu toplantılar sonucunda herkes tarafından kabul edilmese de imparatorluğun resmî dinî görüşünün ilkeleri ve Hıristiyanlığın kaynakları belirlenmeye çalışılmıştır.

9. yüzyılın ortasında Doğu Anadolu’da ortaya çıkan ve muhtemelen ilk savunucularından birisi olan Samsatlı Pavlos’un adı verilen Pavlikanizm/ Pavlosçuluk, düalist ve yeni maniheist unsurların Hıristiyanlıkla karışımı sonucu ortaya çıkmıştır. 870’lerde Abbasi halifeleriyle işbirliği yaparak Bizans’a karşı mücadele eden Pavlosçuları Bizans, Doğu Anadolu’dan alarak Balkanlara iskan
etmiştir. Pavlosçuluk Balkanlardan kattığı yeni unsurlarla Slav arasında Bogomilizm adıyla yer bulmuştur.

Daha önce İstanbul patrikliğinin muhalefeti ile Hıristiyan amentüsünden çıkarılmış olan İsa’nın özünün oğuldan/”filioque”den geldiği ifadesi 11. yüzyılın başında Roma kilisesi tarafından metne yeniden konuldu. Bu olay tarafların birbirini doğru inançtan uzaklaşmakla suçlamaları ve 1054 yılında shisma denilen Katolik ve Ortodoks kiliselerinin günümüze kadar devam eden bölünmesini ortaya çıkarttı.

Dioklitianos döneminde (284-305) dört başlı yönetim denilen tetrarhia sistemine geçildiğinde Roma şehri önemini yitirmeye başladı. İmparatorluğun merkezi Diokletianos zamanında İzmit’e nakledildi. I. Konstantinos (306-337) başkenti İstanbul’a taşıma kararı aldı. Bu kararın alınmasında İstanbul’un coğrafi konumu kadar dönemin askeri, siyasi, ticari ve dini nedenleri de rol oynamıştır. 324 yılında
İstanbul’un inşasına başlandı. Roma’da olduğu gibi Sarayburnu’nda da muhteşem bir saray, senato binası, hipodrom ve kiliseler yapıldı. Meydanlar, sanat eserleriyle donatıldı ve karadan gelebilecek saldırılara karşı Marmara’dan Haliç’e kadar uzanan surlar inşa edilerek 11 Mayıs 330 tarihinde İstanbul resmen Bizans’ın başkenti oldu. Şehir, kurucusunun adına izafeten Konstantin’in şehri manasında Konstantinopolis adıyla anıldı.

İstanbul şehriyle özdeşen unsurlardan birisi, onun surlarıdır. İstanbul’un ilk surları kurucusu Konstantinos tarafından 328 yılında yaya halde ve elinde bir mızrakla bizzat çizilmiştir. Konstantinos tarafından inşa edilen bu surlar, kentte daha önce var olan Antik surların üç kat uzağında inşa edilmiştir. İmparator Valens (364-78) tarafından günümüze kadar ulaşan Bozdoğan su kemerleri inşa edildi. Bu su kemerinin 9. yüzyılda yapılan onarımı esnasında altı bin işçinin çaıştırılması bu su kemerinin muhteşemliğini açıklamaya yeterlidir. Hunların Bizans topraklarında ilerlemesi ve İstanbul’u ele geçrime ihtimali karşısında II. Teodosios (M.S.408-450), I. Konstantinos’un inşa ettiği surların 2,5 km ilerisinde batı yönünde Antemios isimli bir mimara kendi adıyla anılacak olan surları 413 yılında inşa ettirtti. Bu surlar İstanbul şehrinin gerçek sınırlarını belirledi. 447 yılında yaşanan deprem esnasında yıkılan surlar 3 ay içinde onarıldı ve Atilla’nın İstanbul’u ele geçirmesine engel oldu. Bu surlara 627 yılındaki Avar kuşatması sırasında Vlaherna tarafında bulunan Meryem adına kurulmuş olan kilisenin de içine alınması ve şehrin savunulmasını arttırmak amacıyla ilave surlar inşa edildi. I. Manuil Komninos (1143-1180) zamanında bugünkü Vlaherna sarayını kuşatan surlar yapıldı. Buna rağmen 1204 yılında Haçlılar, Vlaherna surlarının bulunduğu yerden İstanbul’u işgal etti. İnşa edilen İstanbul surlarının 447’den sonra en kapsamlı tamiratı 1345 ve 1441 yıllarında gerçekleştirildi. Bu surlar 627 yılında Avar ve Pers kuşatmasını, 674-678 yılları arasında Hz. Muhammed’in sancaktarı ve sahabenin hayatta kalan son temsilcisi Ebu Eyyüb’in de katıldığı Arap muhasarasını, 717 Arap kuşatmasını, 813 yılında Bulgar Hanı Krum’un saldırısını, 860 yılındaki
Rus kuşatmasını engelleyebilmiş ve günümüze kadar ulaşmıştır.

Tarihçilerin bir kısmı Bizans’ın başlangıç tarihi olarak Dioklitianos’un 284 yılında tahta çıkmasını, 324 yılında İstanbul’un inşasına başlanmasını, 330 yılında İstanbul’un resmi başkent olarak ilan edilmesini, 395 yılında imparatorluğun Doğu ve Batı Roma olarak ikiye ayrılmasını ya da 476 yılında Roma şehrinin Cermenler tarafından ele geçirilmesini kabul ederler. Bu tarihleri kabul etmeyen Bizantinistlere de rastlanır. Onlara göre 7. yüzyıldan önceki tarih Roma devletinin tarihidir ve bu dönem ancak protobizans yani Bizans öncesi olarak adlandırılabilir. Bundan dolayı onlar için Heraklios’un 610 yılında tahta çıkışı ya da 711 yılında III Leon’un imparator olması olayı Bizans’ın başlangıç noktası olarak kabul edilebilir. Bizans devletinin başlangıç noktasıyla ilgili enteresan bir görüş de 1204 yılı olduğudur. Çünkü 1204 yılında gerçekleşen Haçlı seferiyle Roma devleti yıkılmış ve bu olayın ortaya çıkarttığı İznik devleti ve onun 1261 yılında İstanbul’u ele geçirerek şehri tekrar başkent haline getirmesi Bizans’ın başlangıç noktasıdır.

En yaygın olan görüş, 1453 yılında İstanbul’un Türkler tarafından fethedildiği tarih, Bizans’ın bitiş noktasıdır. Bunun yanı sıra 1461 yılında Trabzon ve Mora despotluğunun Osmanlıya bağlanması da Bizans’ın bitiş tarihi olarak verilmektedir. 1204 yılında Haçlıların İstanbul’u ele geçirerek yağmalamasını ve burada 57 yıl süren bir devlet kurmalarını Bizans’ın gerçek yıkılış tarihi olarak gösteren tarihçiler de mevcuttur.

Bu tasnife göre Bizans devletinin dönemlerini 306 - 363 Konstantinos, 364 - 457 Valens ve Teodosios, 457 - 518 Leon, 518 - 578 İustinianos, 610 - 711 Heraklios, 717 - 802 Suriyeli (İsavrian) Leon, 820 - 867 Amorion, 867 - 1056 Makedonya, 1057 - 1185 Dukas ve Komninos, 1185 - 1204 Angelos, 1204 - 1261 Laskaris ve son olarak 1261 - 1453 yılları arasında Paleologos hanedanları oluşturur.

Kronolojik ya da klasik yaklaşıma göre Bizans imparatorluğu tarihi üç ana döneme ayrılır. Bunlar 284 - 717 yılları arasında erken Bizans dönemi tarihi, 717- 1204 seneleri arasında orta Bizans dönemi ve 1204 - 1461 yılları arasında geç Bizans dönemidir.

Erken Bizans döneminin özellikleri arasında Dioklitianos’un tetrarşi yönetimine geçerek başkenti İzmit’e taşıması, İstanbul’un inşası ve başkent olarak ilan edilmesi, II. Teodosios (408 - 450) zamanında İstanbul surlarının inşası ve İstanbul üniversitesi’nin kurulması, Roma şehrinin Cermenler tarafından alınması ve Batı Roma topraklarının kaybı, I. İustinianos (527 - 565) döneminde İtalya, Güney İspanya, Kuzey Afrika’da Bizans egemenliğinin tekrar kurulması ve Aya Sofya’nın inşası, 610 yılında Heraklios’un tahta çıkması, Sasanilerle savaş, tema sistemin uygulanması ve Bizans’ın Mısır, Filistin, Suriye, Güneydoğu ve Doğu Anadolu topraklarını Müslüman Araplara kaptırması ile Balkanlardaki Slav istilası sayılabilir.

Orta Bizans dönemi ise Süryani asıllı Leon hanedanının tahta çıkmasıyla başlar. Bu dönemin önemli olayları arasında ikonoklazma hareketi Anadolu’daki Müslüman ilerleyişinin durdurulması ve 1025 yılında ölen Makedonya hanedanından II. Vasil’in Bizans otoritesini Anadolu’da ve Balkanlar’da tekrar kurması, II. Vasil’den sonra Bizans devletinin zayıflama sürecine girmesi, 1071 yılında Selçuklulara karşı Malazgirt’te ve 1176 yılında Miriokefalon’da alınan yenilgiler ve 1204 yılında Haçlıların İstanbul’u işgali gösterilebilir.

Geç Bizans döneminin önemli olayları arasında 1204 Latin işgali sonucunda Bizans’ın devamı olduğunu iddia eden Trabzon, Epir ve İznik’te yeni devletçiklerin ortaya çıkması, İstanbulla birlikte Selanik, Tiva, Atina ve Mora’da Latin dukalıklarının kurulması, 1261 yılında İstanbul’un son Bizans hanedanı Paleologoslar tarafından ele geçirilmesi, Anadolu’da Osmanlılar, Balkanlarda Sırp ve Bulgarlarla mücadele, Bizans devletinin İstanbul ve çevresiyle sınırlı bir şehir devletine dönüşmesi ile İstanbul’un 1453 yılında fethi sıralanabilir.

Bu tasnife göre Bizans imparatorluğu 5 döneme ayrılır. Bunlar geç Roma imparatorluğu dönemi, karanlık çağ dönemi, gelişme dönemi, Batılılaşma ve İznik imparatorluğu dönemi ile Boğazlar imparatorluğu dönemleridir.

Batılılaşma ve İznik imparatorluğu dönemi 1000 ila 1261 yılları arasını kapsar. Bu dönemde Bizans imparatorluğu, Komninos ve Laskaris hanedanlıkları tarafından yönetilmiştir. 1204 yılındaki IV. Haçlı seferine kadar taşradaki eyaletlerde yer alan kasabaların sayısında bir artış gözlemlenir. Bunun sonucu olarak taşralar da yarı feodal asil sınıfı ortaya çıkmaya başlar. Komninoslar döneminde Bizans, feodal Avrupa toplumlarına benzemek için uğraşır. Ancak model aldıkları Latin Batı devletleri tarafından düzenlenen IV. Haçlı seferiyle başkentleri işgal edilir. Bizans’ın yaklaşık 9 asır boyunca İstanbul’da oluşturduğu hazinesi, sanat eserleri yağmalanır. Bizans bu işgalin sonucu olarak parçalanır. Trabzon, Epir ve İznik’te Bizans’ın devamı olduğunu iddia eden beylik düzeyinde devletler ortaya çıkar. Bunlardan 1204 - 1261 yılları arasında İznik’te varlığını sürdürenler, İstanbul’u 1261 yılında ele geçirerek Bizans’ı tekrar ihya ederler.

Boğazlar imparatorluğu dönemi 1261 - 1453 yılları arasını kapsar. Bizans’ın yönetici ailesi bu dönemde Paleologos hanedanıdır. Boğazlar imparatorluğu diye anılmasının sebebi imparatorluğun bu dönemde İstanbul, Trakya, Selanik, Mora’nın bir bölümü ve Ege Denizinde birkaç adayla sınırlı olmasıdır. 13. asırda Bizans, Latin imparatorluğunun tekrar kurulmaması ve rakibi Epir despotluğunun ortadan kaldırılmasıyla uğraşmıştır. Bizans’ın dikkatini Batıya yönlendirmesi Batı Anadolu’da Osmanlıların da dahil olduğu Türk beyliklerinin ortaya çıkmasını kolaylaştırmıştır. 14. yüzyılın ikinci yarısında İstanbul’un Sırp devleti’nin eline geçmesi söz konusudur. Bizans bu tehlikeden Osmanlıdan aldığı yardımla kurtulabilecektir. Bunun sonucu olarak 1371 yılından itibaren Bizans, Osmanlı devletinin vassalı durumuna gelir. İstanbul’un Osmanlının eline geçmesini, Timur’un Yıldırım Bayezid’i 1402 yılında Ankara’da mağlup etmesi engeller. Slav, Latin ve Osmanlı dünyası arasında sıkışmış olan Bizans 1274 yılında Lyon konsilinde 1439 Ferrara - Floransa konsilinde Katolik Latin kilisesinin üstünlüğünü kabul ederek Batı’dan hiçbir zaman yeterince gelmeyen yardımı almayı umar. Osmanlı dünyası arasında bir ada gibi kalan İstanbul 1453 yılında Osmanlılar tarafından fethedilerek Bizans devleti sona erer.