Anonim şirketler, faaliyetlerini sürdürebilmek, yatırım harcamaları ve diğer orta ve uzun vadeli giderlerini karşılayabilmek için çok çeşitli şekilde nakit temin edebilirler. Bu yöntemler,

• Para piyasalarından kredi temini yoluyla borçlanma,
• Tahvil ve bono gibi menkul kıymet ihracı yoluyla borçlanma,
• Otofinansman, diğer bir ifadeyle kâr payının dağıtılmaksızın şirket bünyesinde tutulması,
• Pay ihracı yoluyla yeni ortaklık payı dağıtılarak sermayenin artırılması olarak belirtilebilir.

Payın nominal (itibari) değeri, payın üzerinde yazılı olan fiyatıdır. Bu değer, toplam sermayenin miktarını belirleyebilmek ve bununla ilgili muhasebe kayıtlarını yapabilmek için payın ilk çıkarılışı sırasında ortaklık yönetimi tarafından verilen değerdir. Nominal değer ile ihraç edilen paylar primsiz, nominal değerinden yüksek bir bedelle ihraç edilen paylar ise primli pay olarak tanımlanabilir.

Payların defter değeri, geçmişe dönük bir ölçüdür. Bir işletmenin öz sermaye toplamının pay sayısına bölünmesiyle belirlenir. Defter değeri işletmenin geçmişte ortaklardan ne kadar sermaye sağladığını gösterir. Defter değeri, yatırımcıların almış oldukları payların bugün yatırdıkları değeri göstermez.

Tasfiye değeri ise, şirket varlığının belli bir süre içinde zorunlu satışı ile sağlanabilecek değerden tüm borçlar ödendikten sonra kalan tutarın, pay sayısına bölünmesi sonucu bulunan değerdir.

İşleyen teşebbüs değeri, bir işletmenin, bir bütün olarak, çalışır durumda devredilmesi halindeki değeridir. Bu değerin belirlenmesinde işletmenin kazancı ile söz konusu kazanç için gerekli kazanç oranının dikkate alınması gerekir. Tasfiye değeri, piyasa değeri için alt sınırı oluştururken, işleyen teşebbüs değeri de üst sınırı oluşturur.

Gerçek değer kavramı, o payın ait olduğu işletmenin varlıkları, kârlılık durumu, dağıtılan kâr payları, sermaye yapısı gibi değişkenlerin belirlediği değer olarak tanımlanır. Gerçek değer, bir anlamda yatırımcıların, işletmenin gelecekte gelir yaratma potansiyelini ve kendilerinin bu paydan bekledikleri kazanç oranını göz önüne alarak, işletmenin paya biçtikleri, mevcut koşullar altında söz konusu pay için normal buldukları değerdir.

Pay sahiplerinin kendine özgü birçok hakları vardır. Bunlar:

1. Oy kullanma hakkı,
2. Şirket yönetimine katılma hakkı,
3. Şirket kârından pay alma hakkı,
4. Rüçhan hakkı (yeni pay alma hakkı),
5. Tasfiyeden pay alma hakkı,
6. Şirket faaliyetleri hakkında bilgi edinme hakkı,
7. İptal davası açma hakkı.

Bir anonim ortaklık, elde ettiği kârı nakit olarak dağıtabileceği gibi, dağıtmayarak, bilançoda pasif bir hesapta tutabilir. Bunun yanında, söz konusu kârın bir kısmı veya tamamı sermaye artırımında kullanılabilir. Dağıtılmayan kârların sermaye artırımında kullanılması durumda, mevcut ortaklara kâr payları karşılığında bedelsiz pay dağıtılmaktadır. Bu durum, temettü olarak pay dağıtımı veya bedelsiz pay dağıtımı olarak da ifade edilmektedir.

Pay sayısının çoğaltılması, işletmenin paylarının piyasa fiyatlarının düşürülmesi amacıyla yapılır. Özellikle, işletmenin paylarının piyasa fiyatlarının çok artmış olması, paylarına olan talebi zaman içerisinde azaltmaktadır. Bu nedenle, payların piyasa fiyatındaki artış yavaşlamakta veya durmaktadır. Bu durumda işletmeler, paylarına olan talebi devam ettirmek için, payların sayısını çoğaltarak, fiyatını düşürürler.

Pay sayısının çoğaltılması, bölünmeyle gerçekleştirilir. Bir anonim şirket, bir payını, daha çok sayıda paya böler ve bu pay karşılığında çok sayıda pay verirse, pay sayısı çoğaltmış olur. Örneğin, pazar fiyatı 10 TL, nominal değeri 1 TL lira olan bir payını, şirket geri alır ve onun yerine, ortağa, nominal değeri 50 Kr olan iki pay verebilir. Böylece, ortaklığın sermaye piyasasında dolaşan payların sayısı ikiye katlanmış olur.

Payın sulandırılması, işletmenin kazanç gücünü artırmadan, payların sayısının arttırılması ile yapılır. Kazanç gücü artırılamadığından, pay başına kazanç da düşer. Sulandırma, pay şeklinde kâr payı dağıtılması, pay sayısının çoğaltılması, yararlanma payların çıkarılması, imtiyazlı payların adi paya veya paya çevrilebilir tahvillerin, adi paya çevrilmesiyle olur.

İmtiyazlı paylar, tahviller ile adi paylar arasında yer alan menkul kıymetlerdir. Sabit getirileri nedeniyle tahvile, ortaklığı temsil etmeleri nedeniyle de adi paylara benzerler. Tahvile benzeyen yönleri, önceden belirlenen sabit getirilerinin olması ve kârdan pay isteme haklarının olmamasıdır. Bununla beraber, imtiyazlı pay sahiplerine istisnalar dışında kâr payı ödemeleri zamanında yapılır. Öte yandan, imtiyazlı paylar, yasal olarak öz kaynak olarak ifade edilir. Bu senetlerin adi paya benzeyen yönleri ise, tüm alacaklılara ödeme yapıldıktan sonra imtiyazlı pay sahiplerine ödeme yapılmasıdır.

Borsa İstanbul’un başlıca amacı ve faaliyet konusu aşağıda özetlenmiştir:

• Kanun hükümleri ve ilgili mevzuat çerçevesinde, sermaye piyasası araçlarının, kambiyo ve kıymetli madenler ile kıymetli taşların ve Sermaye Piyasası Kurulunca uygun görülen diğer sözleşmelerin, belgelerin ve kıymetlerin serbest rekabet şartları altında kolay ve güvenli bir şekilde, şeffaf, etkin rekabetçi, dürüst ve istikrarlı bir ortamda alınıp satılabilmesini sağlamak,
• Bu durumlara ilişkin alım satım emirlerini sonuçlandıracak şekilde bir araya getirmek veya bu emirlerin bir araya gelmesini kolaylaştırmak,
• Fiyatları tespit ve ilan etmek üzere piyasalar, pazarlar, platformlar ve sistemler ile teşkilatlanmış diğer pazar yerleri oluşturmak, kurmak ve geliştirmek,
• Bu piyasaları ve başka borsaları ya da borsaların piyasalarını yönetmek ve/veya işletmektir.

Borçlanma Araçları Piyasası hem kesin alım-satım işlemleri hem de repo-ters repo işlemleri için tek organize piyasadır.

Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası’nda paya dayalı vadeli işlem ve opsiyon sözleşmeleri, endeks vadeli işlem ve opsiyon sözleşmeleri, döviz vadeli işlem ve opsiyon sözleşmeleri, kıymetli madenler, emtia ve enerji vadeli işlem sözleşmeleri işlem görmektedir.

Kıymetli Madenler ve Taşlar Piyasası’nda Kıymetli Madenler, Kıymetli Madenler Ödünç, Elmas ve Kıymetli Taş alt piyasaları yer almaktadır.

Pay gibi bir menkul kıymetin kottan çıkarılması iki şekilde olmaktadır. İlki, ilgili kuruluşun isteği üzerine, ikincisi ise, Borsa Yönetim Kurulu’nun kararı üzerine gerçekleşir. İkinci durum, borsanın re’sen kottan çıkarma kararı almasıdır. Bu durumda, kotasyon komitesinin görüşü alınarak, menkul kıymet sürekli ya da geçici olarak kottan çıkarılabilir. Bir işletme için kottan çıkarma kararı oldukça ağır bir karar olduğundan, çıkarma kararından önce, genellikle bir süre verilerek kuruluşun durumunu düzeltmesi istenir.

Re’sen kottan çıkarma nedenleri şunlardır:

• Ortaklığın kamuyu aydınlatma yükümlülüklerini yerine getirmediğinin tespit edilmesi,
• Borsa tarafından yapılacak düzenlemelere ve alınacak kararlara uyulmaması, Borsaca istenecek bilgilerin verilmemesi, eksik veya gerçeğe aykırı bilgi ve belge verilmesi,
• Ortaklığın Borsa tarafından geçerli kabul edilebilecek durumlar dışındaki nedenlerle 1 yıldan uzun bir süre faaliyetlerinin durdurulmuş olması,
• Ortaklığın iflasına karar verilmiş olması ya da herhangi bir nedenle tüzel kişiliğinin sona ermesi veya genel kurulda alınan tasfiye kararının tescil edilmesi,
• Ortaklığın faaliyetlerini devam ettiremeyecek seviyede finansman sıkıntısına düşmüş olması,
• Ortaklığın Borsaya ödemekle yükümlü olduğu ücretlerin tamamını son ödeme tarihinden itibaren 1 yıl içinde ödememesi,
• KAP (Kamu Aydınlatma Platformu)’ta yayımlanan son yıllık bilançosunda, SPK’nın ilgili düzenlemelerine göre sermayesinin tamamını kaybeden ortaklıklardan, varsa sermaye artırımı/azaltımı ile ilgili sürecin saklı kalması kaydıyla, aktiflerin rayiç değerlerle yeniden değerlenmesi sonrasında sermayenin tamamının kaybının devam ettiğinin anlaşılması veya bu kapsamda yeniden değerleme yapılmaması,
• KAP’ta yayımlanan son üç yıllık bağımsız denetim raporlarının olumsuz görüş içermesi veya bağımsız denetçinin söz konusu raporlarda görüş bildirmekten kaçınması,
• KAP’ta yayımlanan son üç yıllık bilançosunda, ilişkili taraflardan olan ticari olmayan alacaklarının toplam aktiflere oranının %50’yi aştığının tespit edilmesi,
• Payları GİP (Gelişen İşletmeler Piyasası)’te işlem gören ortaklığın bir piyasa danışmanı ile anlaşmasının sona ermesinden itibaren dört ay içinde yeni bir piyasa danışmanı ile anlaşma imzalamaması.

Serbest piyasa ekonomilerinde ikincil piyasa işlemlerinin gerçekleştirildiği yer olan borsalar, yasal düzenlemeleri, organları, aracılık düzenleri, özerklik dereceleri, işlem hacimleri ve etkinlikleri açısından ülkeden ülkeye farklılaşmaktadır. Ancak, bu farklılıklara rağmen, her menkul kıymet borsasının organizasyonunda aşağıda belirtilen temel şartların yerine getirilmesi gereklidir.

• Alım satım işlemleri mümkün olduğu kadar kolay ve çabuk gerçekleşmeli,
• Alım satımın tam bir dürüstlük içerisinde yapılmasına özen gösterilmeli,
• Borsada işlem gören menkul kıymetlerin piyasaları geniş olmalı,
• Borsada oluşan fiyatlar ile ilgili bilgiler kamuya etkin olarak ve yayın yapılarak duyurulmalıdır.

Borsa İstanbul pay piyasasında işlemler yedi pazarda gerçekleştirilmektedir: Bunlar:

1. Yıldız Pazar
2. Ana Pazar
3. Gelişen İşletmeler Pazarı
4. Yakın İzleme Pazarı
5. Kolektif Yatırım Ürünleri ve Yapılandırılmış Ürünler Pazarı
6. Nitelikli Yatırımcı İşlem Pazarı
7. Piyasa Öncesi İşlem Platformu