Ahmet Caferoğluna göre, Azerbaycan, Atar ve Patar kelimelerinin birleşmesinden meydana gelmiştir. Atar Farsça’da ‘ateş’, pata ise ‘ülke’ demektir.

Arap tarihçileri Azerbaycan ismi yerine Arran ve Şirvan demişlerdir.

R. Gurban ise, “Azerbaycan” sözünün, eski “Az” (as) kavim adına “er” (kişi) ve “bay” (zengin) sözlerinin eklenmesiyle türediğini ve daha sonra bu birleşmeye de, “c” bağlayıcısı ile, “an” yer-mekân ekinin birleşmesiyle kelimenin Az+er+bay+can (Az erlerinin zengin ülkesi) şekline dönüştüğünü belirtmiştir.

Şamil Cemşidov da Atarpatekan sözünü esas alarak kelimeyi, “Oderpatekan” biçiminde ele almıştır. Yazara göre, od “ateş” demektir. “Od” kelimesine “er-” isimden fiil yapma eki getirilmiştir. Oder “yanmada, alevlenmede olan”, “sönmeyen”, “ebedi ateş” anlamını vermektedir. “pate” kelimesi ise “yer, mekân, vatan” anlamına gelmektedir. “kan” ise Farsça çokluk bildiren ektir. Böylece Oderpatekan; Od+er+pate+kan şeklinden meydana gelmiştir. Anlamı da “odlar yurdu” veya “sönmeyen odlar yurdu” demektir. Yazar kelimenin zamanla “Azerbaycan” şekline dönüştüğü görüşündedir.

Azerbaycan’a ilk Türk göçleri MÖ I. yüzyılda olur. İskitler ve Sakaların büyük göçleri sırasında Türkler ilk kez gelerek buraya yerleşirler. Kıpçak, Bulgar ve Oğuz boylarından değişik Türk oymakları bu topraklara yerleşirler. Bulgarlar, Hazarlar, Sâbirler ve Uygurlar daha sonraları gelip Azerbaycan’a yerleşen Türk boylarıdır

XVIII. yüzyılın başlarından itibaren bölgede Rusların etkisi görülmeye başlar. Rusların Azerbaycan’ı ilk işgali 1722 yılında Nâdir Şâh zamanında olmuştur. Afşar Türklerinden olan Nâdir Şâh, 1735’te Kuzey ve Güney Azerbaycan’da İran hâkimiyetini kurmuştur. 1805’ten 1813’e kadar bölgede Rus-İran mücadelesi yaşanmış ve sonunda Azerbaycan,1828 Türkmençay Anlaşması’yla Aras nehri sınır olmak üzere, Kuzey ve Güney Azerbaycan olarak ikiye ayrılmıştır.

Doksan yıllık Rus hâkimiyetinden sonra 28 Mayıs 1918’de Mehmed Emin Resulzâde’nin önderliğinde Kuzey Azerbaycan’da demokratik bir cumhuriyet kurulmuştur. Ardından Osmanlı İmparatorluğu bu devleti tanımış ve toprak güvenliğini koruma altına almıştır. Ancak Mondros Mütarekesiyle Kafkaslar İngilizlere bırakılır. Ardından 27 Nisan 1920’de Bolşevik Ordusu Azerbaycan’a girer ve 1 Mayıs’ta Bakü’yü ele geçirir. 1922 yılının Mart ayında Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan cumhuriyetleri Mâverâ-yı Kafkas SSC Federasyonu’nda birleştirilir. 6 Temmuz 1923’te ise Azerbaycan SSCB’ye, Azerbaycan SSC adıyla dâhil edilir.

Azerbaycan sahası dil coğrafyası bakımından Doğu Anadolu, Güney Kafkasya ve Kafkas Azerbaycan’ı, İran Azerbaycan’ı Kerkük ve Irak-Suriye Türkleri bölgelerini içine alır. XIV. yüzyıldan itibaren tek bir çizgi hâlinde günümüze gelen Azerbaycan Türkçesi 1828’de Azerbaycan’ın ikiye ayrılmasıyla kesintiye uğramıştır. Bugün Güney Azerbaycan’da Farsça yazı dili durumundadır. Dolayısıyla Azerbaycan Türkçesinin yazı dili olarak merkezi Kuzey Azerbaycan’dır. Bugünkü Azerbaycan yazı dili öncelikle Bakü, Karabağ ve Tebriz ağızları üçgeni ile Batı Türkçesinin oluşumuna dayanmaktadır. 

Şireliyef, Azerbaycan edebî dilinin Doğu Grubu Ağızları'na Bakü, Şamahı, Guba dialektleri, Mugan grubu veLenkeran ağızları dâhil etmiştir.

Şireliyef, Azerbaycan edebî dilinin Batı Grubu Ağızları'na Gazah, Karabağ, Gence ve Ayrım ağızlarını dahil etmiştir.

Şireliyef, Azerbaycan edebî dilinin Kuzey Grubu Ağızları'na Nuha ve Zagalata-Gah ağızlarını dahil etmiştir.

Şireliyef, Azerbaycan edebî dilinin Güney Grubu Ağızları'na  Nahçıvan, Ordubad, Tebriz ve Yerevan ağızlarını dâhil etmiştir.

Azerbaycan’da 1929 yılına kadar Arap alfabesi kullanılmıştır. Latin alfabesi 1922 yılında onaylanmış, ancak Arap alfabesi kullanımdan kalkmamıştır. 1922-1929 arasında iki alfabe yan yana kullanılmıştır. 1939 yılından itibaren Azerbaycan’da Kiril alfabesi kullanılmaya başlanmıştır. 1992 yılından itibaren Latin alfabesi kullanılmaya başlanmış ve bu alfabe 2001’de resmen onaylanmıştır.

Azerbaycan Edebiyatı, Kafkasya, Azerbaycan (Kuzey ve Güney), İran, Irak ve Doğu Anadolu (Türkiye) yörelerinde yaşayan Türklerin ‘Doğu Oğuzca’ olarak tanımlanan Türk lehçesiyle oluşturdukları bir edebiyattır. Azerbaycan Edebiyatı, Türkmen ve Çağatay (Müşterek Orta Asya Türk Edebiyatı) edebiyatları ile Türkiye Türklerinin edebiyatları arasında yer alır ve bu Türk edebiyatlarını birbirine bağlayan bir köprü vazifesi görür.

Azerbaycan’da gazetecilik XIX. yüzyılın ikinci yarısında başlar. Hasan Beg Zerdâbî’nin Ekinci gazetesi, Tiflis’te çıkan Ziyâ, Ziyâ-yı Kafkas, Keşkül ve Şark-ı Rus gazeteleri bu dönemin fikir ve sanat hareketlerini yönlendiren önemli yayın organlarıdır.

1920’li yıllardan itibaren sosyalist devir edebiyatı başlamıştır. Bu dönemin şair ve yazarları bir ortak Sovyet ekseninde komünizmi öven eserler vermişlerdir. Hüseyin Cavid, Samed Vurgun, Resul Rıza, Mikail Müşfik, Süleyman Rüstem, Memmed Rehim, Ehmet Cemil ve Osman Sarıvelli Azerbaycan Türk Şiirinde şiirin geçmişi ile bu günü arasındaki köprüyü temsil eder.

Edebî sahneye çıkan Bahtiyar Vahapzade, Nebi Hezri, Vakıf Samedoğlu, İslam Seferli, Hüseyin Arif, Eli Kerim, Gasım Gasımzâde, Gabil ve Eliağa Kürçaylı gibi isimler, son dönem Azerbaycan Edebiyatının öncü şairleridir. Bunlar arasında eserleri Türkiye’de de bilinen ve Türkiye sevgisine yer veren Bahtiyar Vahapzâde ve Nebi Hezri oldukça önemli yer tutar. Çağdaş Azerbaycan şiirinde en çok işlenen temalar Azerbaycan, tarih, dil, tabiat gibi konulardır. Son yıllarda yaşanan millî varlık mücadelesi ve katliamlar da şiirde geniş yer tutmaktadır.

Ülke toprakları kuzeyden Rusya Federasyonu’na bağlı Dağıstan Özerk Cumhuriyeti, kuzeybatıdan Gürcistan, batıdan Ermenistan, güneybatıdan Türkiye (18 km) ve güneyden İran ile çevrilidir.

Daha önce SSCB’ye bağlı olan Azerbaycan 30 Ağustos 1991’de bağımsız bir cumhuriyet olarak kurulmuştur. Azerbaycan idarî ve mülkî olarak Bakü, Gence, Zakatala vilayetleriyle Nahcıvan ve Karabağ özerk bölgelerinden meydana gelir. 8.202.500 kişiden oluşan Azerbaycan nüfusunun % 83’ünü Azerbaycan Türkleri oluşturur. Tatar, Meshet, Avar ve diğer Türklerle birlikte nüfusun % 90’ı Türk’tür. Nüfusun % 3.9’unu oluşturan Ruslardan başka, az da olsa Ermeni, Ukraynalı, Yahudi, Gürcü ve Lezgi bulunmaktadır.

Azerbaycan Türkçesinde 9 ünlü bulunmaktadır: “a, e, é, ı, i, o, ö, u, ü”.

Türkiye Türkçesinden farklı olarak iki tane e ünlüsü vardır. Azerbaycan alfabesinde “?” ile gösterilen “e” Türkiye Türkçesindeki e’den daha geniş ve açık söylenir. “E e” ile gösterilen ünlü ise Türkiye Türkçesindeki e’den daha dar ve kapalı olup e ile i arası kapalı e (é) sesidir. Kapalı e (é) sesi kelimelerin yalnızca ilk hecesinde bulunur: év (ev), yérde (yerde), éşitmedim (işitmedim), sévir (seviyor), kéçit (geçit).

Oku- fiilinin Azerbaycan Türkçesi'ndeki şimdiki zaman çekimi şöyledir:

oxuyuram (okuyorum) 

oxuyursan 

oxuyur 

oxuyurug

oxuyursunuz 

oxuyurlar