Kazak Türkçesi Türk lehçeleri içerisinde en geniş sahada konuşulan Türk lehçesidir.

Kazak Türkçesi bugün dağınık olarak Kazakistan, Doğu Türkistan, Özbekistan, Türkmenistan gibi bölgelerde yaşayan Kazaklar tarafından konuşulmaktadır.

Kazak Türkleri 1923 yılına kadar Arap alfabesini kullanırlar. 1928’de Latin alfabesine geçerler. Ancak 1940 yılında, Sovyet yönetiminin isteği doğrultusunda, bu alfabeden vazgeçilerek Kiril alfabesi kabul edilir. Kazakistan’da şu anda Kiril alfabesi kullanılmaktadır.

Daha çok ayrılık ve hasret duygularını terennüm eden “koştasu” adlı türküler, Kazaklar arasında en çok rağbet gören türdür. Bu türküler vasıtasıyla Kazaklar, Rus istilâsına karşı tepkilerini dile getirmiş ve halkı isyana davet etmişlerdir. Bu türkülerde Kazak halkının tarihî macerası coşkun bir lirizmle anlatılır.

Çağdaş edebiyat kendi arasında: 1. Hazırlık Dönemi (XIX. yüzyıl) 2. Hürriyet Dönemi (1905-1920 arası) 3. Sovyet Dönemi (1920’den sonraki devir) olarak üç bölümden oluşmaktadır. Bağımsızlıktan sonraki (1991) edebiyat da ayrı bir dönem olarak değerlendirilebilir.

Hazırlık döneminin en önemli kişileri Abay Kunanbayulı, Çokan Velihanov ve İbray (İbrahim) Altınsarin’dir. 

Abay, çağdaş Kazak edebiyatının ve dilinin kurucusu sayılır. Doğuyu ve batıyı iyi tanıyan Abay, 1880’de ilk Kazak ozan ve yazarı olarak ortaya çıkar. Kazak Türkçesini ustaca kullanması, kıvrak anlatımı, halk edebiyatı ve folklor ürünlerini büyük bir başarıyla kullanması ile kendinden sonra gelecek yazarlar kuşağına çığır açar. Abay’ın iki yüzden fazla şiiri, kırk civarında didaktik hikâyesi, dört manzumesi (Maksud, İskender, Azîm Hikâyesi, Vadim) ve çeşitli tercüme eserleri vardır.

Daha çok millî konuların işlendiği bu dönemin önemli şair ve yazarları arasında Köpeyoğlı Yusuf Bek, İsfendiyar Köpeyoğlı, Sultan Mahmut Toraygıroğlı, Ahmet Baytursunoğlı, Ömer Karaşi, Şahingiray Bükeyhan, Mağcan Cumabayulı, İsa Baycaoğlı sayılabilir

Bu dönemin önemli edipleri arasında Saken Seyfullin, Muhtar Avezov, Sabit Mukanov, Abidin Mustafin, Abid Musrepov, Tahavi Ahtanov, Tahir Cerakov, Abdullah Tacıbayev, Ali Urmanov, Olcas Süleyman, Kalkaman Abdulkadirov gibi isimler önde gelir.

Kazak Türkçesinde dokuz ünlü bulunur: “a, e, ä, ı, i, o, ö, u, ü”.

Kazak Türkçesinde 23 ünsüz vardır. Bunlar: “b, ç, d, f, g, ğ, h, x, j, k, q, l, m, n, ñ, p, r, s, ş, t, v, y, z” ünsüzleridir.

Kazak Türkçesinde Türkiye Türkçesinden farklı beş ünsüz vardır: v, ğ, x, ñ ve q. Bunlardan v sesi iki dudak büzülerek telaffuz edilir. ğ, Türkiye Türkçesindeki yumuşak g’den daha belirgindir ve gırtlağa yakın telaffuz edilir. x, Türkiye Türkçesi ağızlarında sık görülen hırıltılı gırtlak h’sidir. ñ yine Türkiye Türkçesi ağızlarında görülen damak n’sidir. q ise Türkiye Türkçesindeki kalın k’ya göre gırtlağa daha yakın telaffuz edilen bir sestir.

Kazak Alfabesinde bu 23 ünsüzden başka çift ses değerine sahip olan ve daha çok Rus- ça kelimelerde görülen yedi harf daha vardır: Ë (yo), ? (iy, ıy), ? (uv, üv, v), ? (ts), ? (şç), ? (yu), ? (ya).

İlgi hâli eki +nIñ, +dIñ, +tIñ’dir. Ünlüyle veya m, n, ñ ünsüzleriyle biten kök ve gövdelerden sonra +nIñ,; tonlu ünsüzlerden sonra +dIñ,; tonsuzlardan sonra ise +tIñ şekli kullanılır: balanıñ, äkeniñ (babanın), özimniñ (kendimin), hatınnıñ (hatunun), bizdiñ (bizim), tildiñ (dilin), qızdıñ (kızın), Qazaqtıñ (Kazak’ın), jaqsılıqtıñ (iyiliğin).

Zamir Kökenli Şahıs Ekleri

               teklik                 çokluk

1. Şahıs   -mIn; -pIn        -bIz; -pIz

2. Şahıs   -sIñ -sIñdAr;    -sIzdAr; -sIz

3. Şahıs   -ø                          -ø

Görülen geçmiş zamanın çekimi “e-di” (< er-) kelimesiyle yapılır.

qonaq edim (konuk idim)    jaqsı edim (iyiydim)
qonaq ediñ                        jaqsı ediñ
qonaq edi                          jaqsı edi
qonaq edik                        jaqsı edik
qonaq ediñder                   jaqsı ediñder
qonaq edi                          jaqsı edi

+raq/+rek: Sıfatlarda karşılaştırma yapar. Ünsüzle biten kök ve gövdelerde yardımcı ünlü kullanılır. kögirek (daha mavi), ağıraq (daha ak), jaqsıraq (daha güzel)

+rA-: Daha çok tabiat seslerinin taklidine dayanan adlardan, oluş bildiren fiiller yapar: barqıra- (bar bar bağır-), şırqıra- (hıçkır-), dürkire- (uğulda-)

Kazak Türkçesindeki kişi zamirleri şunlardır:

teklik     çokluk
men       biz
sen        sender
ol           olar

Soru Zamirleri Soru yoluyla kelimelerin yerini tutarlar. Kazak Türkçesindeki soru zamirleri şunlardır: kim, qalay (nasıl), ne, qay (hangi), nemene (ne), qayda (nerede), neşinşi (kazıncı), qaydan (nereden), qanşağa (kaça), qanday (nasıl), qaysı (hangi), qaysısı (hangisi).

Kazak Türkçesindeki işaret sıfatları şunlardır: bu, bul (bu), sol (şu), ana (şu), o, ol (o), mına (bu), osı (o), ano (o), sol (o).