Neoklasik çalışma/boş zaman teorisinde zaman kullanımının iki tipi olduğu savunulur. Bunlar “çalışma” ve “boş zaman”dır. Örneğin, bir haftada toplam 168 saat olduğu ve bireyin 68 saati yemek, uyumak gibi biyolojik ihtiyaçları için harcayacağı varsayılırsa, birey kalan 100 saatin bir kısmını çalışmak
için kullanacak, bir kısmını ise boş zaman olarak talep edecektir.

Herkesin hayatını devam ettirebilmesi ihtiyaçlarının karşılamasına bağlıdır. İnsanların yeterli ücret dışı gelirleri (gayrimenkul kirası, faiz geliri, piyango vb) yoksa, harcamalarını karşılayabilmeleri emek piyasalarında ücret karşılığı çalışmalarına bağlıdır. Bu basit gerçek insanların zaman kullanım tercihlerini belirlerken neden çalışma alternatifini seçtiklerini açıklamaktadır. 

Boş zamanın da diğer mallar gibi tüketiciye fayda sağlaması ve fiyatının olması (boş olarak değerlendirilen her saatin değeri o sürede çalışılsa idi kazanılacak olan gelire eşittir), onun da tıpkı mal ve hizmetler gibi bir talep fonksiyonunun olabileceğini göstermektedir. Bu nedenle, bireyin çalışma süresini belirlerken konuya boş zaman talebi açısından yaklaşmak yanlış olmayacaktır.

Tercihler, bir malın diğer mal ve hizmetlere göre arzu edilebilirliği hakkında kişilerin psikolojik hisleri ve sezgileridir. Tercihler doğuştan sübjektiftir (kişisel) ve kişinin etnik yapısı, sosyoekonomik sınıfı, mesleği ve kişiliği ile ilgili faktörler tarafından potansiyel olarak etkilenir. Tercihler kişiden kişiye farklılık gösterse de araştırmalar, insanların birbiri ile rekabet eden mal ve hizmetleri arzulanabilirlik bakımından sıralayabildiklerini ve birinden daha fazla elde etmek için diğerinden ne kadar vermek istedikleri konusunda açık fikirleri bulunduğunu göstermektedir.

Farksızlık eğrisi, üzerindeki her noktada farklı gelir ve boş zaman kombinasyonları ile aynı fayda düzeyini gösteren eğridir.

(S:22, Şekil 2.1)’in yatay ekseninde boş zaman, dikey ekseninde ise çalışmanın karşılığı olan gelir yer almaktadır. Buna göre, A noktasında 40 saat boş zaman ve 400 TL gelir söz konusudur. (S:22, Şekil 2.1)'deki I₁ eğrisi, bireyin “A noktası dışında hangi diğer gelir ve boş zaman bileşimlerinde eskisi ile aynı düzeyde kalırım?” sorusuna vereceği cevaba dayanmaktadır. I₁ üzerindeki C ve B noktaları farklı kombinasyonları göstermekle birlikte, A noktası ile aynı tatmin düzeyini gösterdiği için I eğrisi farksızlık eğrisi olarak adlandırılır.

İktisatın temel konularından olan Nedret (kıtlık) Kanunu’na göre miktarı azalan
şey değerlenecektir. Bu durum farksızlık eğrilerinin konveks (dış bükey) olmalarına neden olur.

Ücret oranı ve ücret dışı gelir veri iken bireyin elde edebileceği bütün gelir ve çalışma süresi kombinasyonlarını gösteren eğridir.

Yapılan bazı araştırmalar uzun süreli çalışmayı gerektiren işlerin daha yüksek ücretler ödediklerini, dolayısıyla gerçek bütçe kısıtının konveks (dış olabileceğini göstermektedir. Buna göre çalışılan süre arttıkça eğim artacaktır. Bununla birlikte doğrusal bütçe kısıtı kullanılarak elde edeceğimiz temel teorik sonuçlar konveks bütçe kısıtı kullanıldığında da değişmeyecektir. Bütçe kısıtı iktisat teorisi dersinde gösterilen özelliklere sahiptir. Kısıtın negatif eğilimli olması boş zaman miktarı arttıkça gelirin azalacağını ifade eder. Bütçe kısıtının eğiminin ücret oranına eşit olması ikinci özelliğidir.

Faydasını maksimize etmek (azamileştirmek) isteyen birey;

1. mümkün olabilen en uzaktaki farksızlık eğrisinin üzerinde bulunmak isteyecek, ancak
2. bütçe kısıtının ötesine geçemeyecektir.

Buna göre (S:23, Şekil 2.3)’deki I3 eğrisi üzerindeki M noktası mevcut düzeyi ile bireyin ulaşamayacağı bir fayda seviyesini gösterdiğinden ilk adımda elenecek seçenektir. Öte yandan, K ve L noktaları bütçe kısıtı üzerinde bulunmakla birlikte faydayı maksimize etmemektedir. Buna karşılık I₂ farksızlık eğrisinin bütçe kısıtına teğet olduğu nokta (X noktası) hem bütçe kısıtının hem de bireyin ulaşabileceği en yukarıdaki farksızlık eğrisi üzerinde olması nedeniyle fayda maksimizasyonunun sağlandığı denge noktasıdır. Buna göre birey haftalık zamanının 50 saatini boş zaman olarak değerlendirip 50 saati ile piyasa çalışması yapıp 250 lira gelir getirterek faydasını maksimum seviyeye çıkarmıştır.

Gelir etkisi, ücret sabitken gelir değişimine bağlı olarak çalışma süresinin nasıl değişeceğini gösteren etkidir.

İkame etkisi, gelir sabitken ücret değişimine bağlı olarak çalışma süresinin nasıl değişeceğini gösteren etkidir.

Ücret oranı yükseldiğinde çalışma süresinin ne olacağı gelir ve ikame etkilerinden hangisinin daha kuvvetli olduğuna bağlıdır. Ücret oranının düşük seviyelerinde artışların, ikâme etkisinin daha baskın olması nedeniyle, çalışma süresini arttıracağı beklenir. Ücret oranının ve çalışma sürelerinin yeterince yüksek olduğu durumda ise ücret artışlarının gelir etkisinin daha kuvvetli olmasına neden olması, yani çalışma süresini azaltması beklenir. Bu etkileri (S: 25, Şekil 2.4) üzerinde görmemiz mümkündür.

Geriye kıvrımlı bireysel emek arz eğrisi, düşük ücret düzeylerinde ikâme etkisi sebebiyle pozitif, yüksek ücret düzeylerinde ise gelir etkisi sebebiyle negatif eğimli arz eğrisidir.

(S:25, Şekil 2.5), çeşitli ücret düzeylerinde bireyin çalışmak istediği süreleri göstermektedir. Bu şekil geriye kıvrımlı bireysel emek arz eğrisinden başka bir şey değildir. Buna göre, W₂ ücret düzeyine kadar ikâme etkisi baskın olduğu için ücret arttığında çalışma süresi de artacaktır. Bu ücret düzeyinden sonra ise, gelir etkisi daha kuvvetli kabul edildiğinden, ücret artışları çalışma sürelerinin azalmasına neden olacaktır.

Piyasa emek arz eğrisi, emek piyasasında çeşitli ücret düzeyleri ile çalışma süreleri arasındaki ilişkiyi gösteren eğridir.

Bunun üç nedeni vardır:

• İlk olarak, ücretler ölçülebilir nitelikte iken, mesleğin diğer özellikleri böyle değildir.
• İkinci olarak her ne kadar bazı kimseler için emek arz kararında ücret dışı unsurlar etkili olabilse de pek çok kişi bu kararı ücret oranlarına bakarak vermektedir.
• Son olarak, ücret oranı bir mesleğin daha esnek özelliklerindendir. Bir mesleğin zorluğu/kolaylığı, çalışma koşulları, kökleri derinde olan ve yavaş değişen özellikleridir. Öte yandan ücret oranı aydan aya değişebilir. Bu nedenle, herhangi bir işin/mesleğin emek arz eğrisi elde edilirken diğer özellikler sabit kabul edilerek ücret oranı değiştiğinde çalışma kararının bundan nasıl etkileneceği incelenir.

Emek arzını etkileyen ücret dışı unsurlar şunlardır:

• Diğer ücret oranları
• Ücret dışı gelir
• Bireylerin boş zamanı tercih etmeleri
• İşlerin ücret dışı yönleri
• İşçi sayısının artması

Bireyler, emek arzı ile ilgili kararlarını verirlerken sadece çalıştıkları işte aldıkları ücretlerle ilgilenmezler. Kendi niteliklerine uyan diğer işlerin ücret oranları da emek arz kararlarını etkiler. Bu nedenle, herhangi bir işin ücreti değişmemiş olsa da işçilerin alternatif olarak çalışabilecekleri işlerin ücretlerinde meydana gelen değişmeler, o işe yönelik emek arz kararlarını etkileyebilecektir.

(S:29, Şekil 2.7)’deki A mesleğinin sigorta acentalığı olduğunu, ücret W₀ iken sigortacı arz miktarının L₁ olduğunu varsayalım. Sigortacıların ücretinde bir değişme yokken, örneğin muhasebeciliğin ücreti artarsa muhasebeci olmak daha cazip hâle gelecek, bu işi seçenlerin sayısı artarken sigortacılığı seçenlerin sayısı L₀’a (Y noktası) azalacaktır. Bu durumu sigorta acentası arz eğrisinin bütün olarak sola (S_L1’e) doğru kayması ile gösterebiliriz. Arz eğrisinin bu şekilde kayması “arz azalması” olarak adlandırılır. Burada arz eğrisi üzerindeki hareketi açıklarken kullanılan “miktar” kelimesinin kullanılmadığına, yani bu değişikliğin arz miktarının azalması olarak değil, arz azalması olarak isimlendirildiğine dikkat ediniz.

Ücret dışı gelirde meydana gelen artışlar bireylerin daha fazla boş zaman satın almalarına, bir başka deyiş­le çalışma sürelerini kısaltmalarına sebep olur.

Herhangi bir yörede işgücünün büyük bir kısmının ücret geliri dışında gayrimenkul (emlak) gelirine de sahip olduklarını varsayalım. Bir deprem sonrası insanlar ücret dışı gelirlerini kaybederlerse yaşam standartlarını düşürmemek için ücret değişmese bile daha fazla çalışmaya karar vereceklerdir (S:29, Şekil 2.7’de S_L0 üzerindeki X noktasından S_L2 üzerindeki Z noktasına hareket). Emek arz eğrisinin bu şekilde sağa doğru kayması arz artışı olarak adlandırılır.

İşlerin ücretlerinde bir değişme olmadığı hâlde, bireylerin boş zamanlarının çeşitli nedenlerle daha değerli/değersiz oluşu emek arzını etkileyecektir. Örneğin, genellikle okuyan gençlerin çalıştıkları işlerde (Örneğin turizm bölgelerindeki çoğu hizmet sektörü işlerinde) okulların kapanması ile birlikte-ücrette bir değişme olmasa bile- emek arzı artacak, arz eğrisi sağa doğru kayacaktır. Aynı mesleklerde okulların başlaması ile birlikte bireyler bu defa boş zamanı tercih edeceklerinden emek arzı azalacak, emek arz eğrisi sola doğru kayacaktır.

Bireyler, herhangi bir işte çalışıp çalışmamaya sadece o işin ücretine değil, aynı zamanda çalışma koşullarına da bakarak karar verirler. Buna göre çalışma koşullarının iyileştirildiği işlerde (örneğin yapılan düzenlemeler ile iş daha güvenli hale getirilmiş, çalışma ortamında ısı, aydınlatma, gürültü gibi hususlarda iyileştirmeler yapılmışsa) ücret değişmemiş bile olsa daha fazla kişi çalışmak isteyecektir.

Şüphesiz aynı analizin tersi de geçerlidir. Ücretler değişmemiş bile olsa çalışma koşulları bozulan işlerde, eskisine oranla daha az işçi çalışmak isteyecek, emek arzı azalarak arz eğrisi sola doğru kayacaktır.

Bir emek piyasasında işçi sayısının artması iki unsura bağlıdır. Bunlardan birincisi doğum oranının ölüm oranından fazla olmasıdır. Zaman içinde tıp teknolojisinde; ulaştırma, su ve arıtma sistemlerinde sağlanan gelişmeler ölüm oranlarını azaltmış, nüfusun artmasını sağlamıştır. Ancak “çalışabilir nüfus”un 15-64 yaş arası olduğu düşünülürse, nüfusun bu şekilde artmasının kısa dönemde emek arzını etkilemeyeceği söylenebilir.

Emek piyasalarında işçi sayısını bundan daha çabuk değiştiren ikinci unsur “emek göçü”dür. Bir ülkeye komşu ülkelerdeki siyasi ve ekonomik problemler nedeniyle çalışabilir yaşta çok sayıda kişinin göç ettiğini düşünelim. Bu durumda örneğin (S:29, Şekil 2.7)’ deki A mesleğinin ücreti değişmese bile o meslekte çalışmak isteyenlerin sayısı artacak, emek arz eğrisi sağa (S_L2’ye) doğru kayacaktır. Bunun tersine benzeri sebeplerle ülkeden yurt dışına işçi çıkışı olmuşsa bu durumda emek arzı azalacak, emek arz eğrisi sola (S_L1’e) doğru kayacaktır.