CBS ortamında sayısallaştırılan jeoloji haritaları birden fazla katmandan oluşmaktadır. Her bir katman; jeolojik oluşum, fay, tabaka doğrultu-eğimi, yol, yerleşim, akarsu vb. farklı türdeki sayısal bilgileri içermektedir. Bu katmanlardan bazıları polygon, polyline ve noktadır.

Poligon (çokgen): Jeolojik birimlerin (formasyonların) oluşturulması için kullanılmaktadır. Poligonlar, jeolojik oluşumun kaya türüne göre desen dolgulu olarak da oluşturulabilmektedir.

Polyline (çizgi): Jeolojik haritalarda polyline türü katman çoğunlukla faylar, kıvrım eksenleri (antiklinal, senklinal gibi), akarsular, yollar vb. unsurlar için kullanılmaktadır. İhtiyaç duyulması halinde jeolojik oluşum sınırlarının çiziminde de polyline kullanılır.

Nokta (point): Tabaka doğrultu ve eğimi gibi genelde pusula ile ölçümü yapılan noktasal jeolojik özellikler için kullanılmaktadır (Şekil 1.4). Jeolojik kesitlerin bu noktasal verilere göre çizilmesi nedeniyle, noktasal verileri jeoloji haritasına aktarımı dikkatle yapılmalı, hatalardan kaçınılmalıdır. Ayrıca dağ, tepe, yerleşim alanı vb. unsurlarda nokta ile gösterilmektedir.

Arazi gözlem ve ölçümlere göre oluşturacak jeoloji haritasının son hali iki ayrı kısımdan oluşmaktadır. Birinci kısım, jeoloji haritasının çizili olduğu “Harita” kısmı, ikincisi ise jeoloji haritasında yer alan birimlerin kayaç özelliklerinin tanımlandığı, çizgisel ve noktasal verilerin de anlaşılmasını sağlayan “Açıklamalar” kısmıdır. Jeoloji haritasının çizildiği ana kısım mümkün olduğu kadar sade ve anlaşılır olmalıdır. Jeolojik birimlerin sınırları belirgin olmalı, çok kalın çizilmemelidir. Eğer var ise fay ve eklem gibi çizgisel yapılar jeolojik birim sınırlarına göre daha belirgin olacak şekilde kalın çizilmelidir. Jeolojik birimler mümkün ise RGB standart kodlarına göre renklendirilmelidir. Aynı yaşa sahip jeolojik birimler var ise RGB kodu ile birlikte desen uygulanmalıdır. Jeoloji haritasında her birim için farklı ve anlaşılır bir simge kullanılmalıdır. Yol, akarsu, göl, köprü, tepe noktası vb. ulaşım ve konuma ilişkin bilgiler harita üzerinde yer almalıdır. Haritanın kenarında mümkün ise UTM koordinatları gösterilmelidir. Bu şekilde haritanın kullanımında kolaylık sağlanmaktadır. 

Haritanın açıklamalar bölümü en az harita bölümü kadar özenle hazırlanmalıdır. Jeolojik birimlerin dizilimi bulundukları jeolojik topluluğa ve yaş sırasına göre yapılmalıdır. En yaşlı birim en altta kalacak şekilde bir dizilim yapılmalı, her birimin simgesi ile birlikte kayaç özelliği özet halinde sunulmalıdır. Fay, eklem gibi çizgisel özellikler açıklamalar kısmında da tanımlanmalıdır. Kuzey işareti ile birlikte haritanın çizgisel ölçeğinin de konulması zorunludur.

Akarsu kollarının birleşmesi sonucunda büyük akarsular ve nehirler oluşmaktadır. Yüzeysel akışın meydana geldiği akım yolu (akarsu, nehir, vb.) üzerinde olan bir noktaya toplanan suların geldiği kara parçası, drenaj alanı veya su toplama havzası olarak adlandırılmaktadır.

Hidrolojik çalışmalarda ihtiyaç duyulan, yağış, sıcaklık, buharlaşma, nem, vb. hidrolojik bileşenler meteoroloji gözlem istasyonlarında gözlenmektedir. Bu istasyonlarda yapılan gözlemlere noktasal gözlemler denilmektedir. Fakat hidrolojik çalışmalarda çoğu zaman istasyonlarda gerçekleştirilen noktasal gözlemler yetersiz kalmaktadır.

CBS, günlük hayatımızın birçok aşamasında bizlere yardımcı olmaktadır. Son yıllarda CBS teknolojisinin gelişmesine paralel olarak hidrolojik analizlerin yapılması, CBS tabanlı programlarla yaygın olarak gerçekleştirilmekte ve bizlere önemli faydalar sağlamaktadır. Bu programlar, topoğrafik haritalardan üretilen Sayısal Yükseklik Modellerini – SYM (DEM – Digital Elevation Model) ve/veya noktasal verileri kullanmaktadır. CBS tabanlı programlar ile hızlı ve güvenli bir şekilde ilgilenilen ölçekte haritalar ve veriler elde edilebilmektedir.

Drenaj alanı sınırları, eş yükselti eğrilerini içeren topoğrafik haritalar kullanılarak belirlenmektedir. Drenaj alanı çizimine ihtiyaç duyulan çalışmanın amaç ve hedefleri göz önünde bulundurularak uygun ölçekte topoğrafik haritalar elde edilmelidir. Yüzey morfolojisi göz önünde tutularak belirlenen drenaj alanı sınırları, genellikle yüzeysel akışı meydana getiren akarsu ve doruk (tepe, sırt, vb.) ağları dikkate alınarak oluşturulmaktadır.

Farklı renklerdeki akarsular, drenaj alanının şeklini bize göstermektedir.

Yüzey sularının, dağlardan denizlere ve göllere doğru drene edildiği taneli ve kırıklı-çatlaklı kayaçların bulunduğu bir havzada, yeraltı suyu akım yönü yüzey sularının akım yönüne paralel bir şekilde yeraltında gerçekleşmektedir. Fakat önceki bölümlerde yapılan drenaj alanı tanımlaması, karstik alanlarda (karbonatlı/eriyebilen kayaçların yüzeylendiği alanlar) ge- çerliliğini yitirmektedir. Çünkü karstik alanlarda yüzeysel drenaj alanı ile yeraltı drenaj alanı birbiri ile çoğunlukla çakışmamaktadır. Bu durum karstik alanlarda meydana gelen karstik kanallar, iyi gelişmiş kırık-çatlak sistemleri ve mağara sistemlerinin varlığından kaynaklanmaktadır. Bu tür alanlar için drenaj alanı belirleme çalışmaları, boya izleme deneyi, izotop hidrolojisi, vb. gibi özel hidrojeolojik çalışmalar sonucunda yüzey morfolojisi dikkate alınarak belirlenmelidir.

Ayrıca drenaj alanına yapay müdahaleler belirlenmeli ve gerçekleştirilecek hidrolojik çalışmalarda göz önünde bulundurulmalıdır.

Havza veya drenaj alanı, hidrolojik sistemi kontrol eden doğal sınırlarla çevrili bir alan olmasına karşın bazı durumlarda, drenaj alanı sınırlarına yapay müdahaleler söz konusu olabilmektedir. Bu tür müdahaleler, drenaj alanı sınırını değiştirmektedir. Bu durum, yapay kanallar ile drenaj alanına havza dışından su alınması ve/veya drenaj alanından havza dışına su verilmesi şeklinde gerçekleşebilmektedir. Yapılan müdahale sonucunda drenaj alanının hidrolojik rejimi değişmekle birlikte su bütçesi ve hidrolojik rejime bağlı ekosistem etkilenecektir. Dolayısı ile bu tür durumların gözlendiği alanlarda, drenaj alanına yapay müdahaleler belirlenmeli ve gerçekleştirilecek hidrolojik çalışmalarda göz önünde bulundurulmalıdır. Örneğin ülkemizin doğusunda yer alan Nazik Gölü (Bitlis) bu duruma örnek teşkil etmektedir. Nazik Gölü’nün doğusunda yer alan Yoğurtyemez köyünün yaklaşık 5.0 km güneybatısında Süfresor Deresi üzerine kurulan regülatör ile alınan sular, Ovakışla-Ahlat Sulama Projesi kapsamında inşa edilen yapay bir kanal ile Nazik Gölü’nü beslemektedir.

CBS tabanlı programlarda oluşturulan tüm haritalara, yönü (kuzey) işaret ve çizgisel ölçek kesinlikle konulmalıdır

CBS’de nehir, akarsu, dere, hendek ve kanal gibi yapılar polyline (çizgi) olarak çizilmelidir.

Topografik ve hidrolojik haritalarda su ile ilgili yapıların tümü mavi renk ile gösterilmektedir.

Genişliği 5-10 m’den daha fazla olan büyük nehirler ve akarsular polygon (çokgen) şeklinde de çizilmektedir.

Kuyu, kaynak, sarnıç gibi noktasal veriler point (nokta) veri türünde oluşturulmalıdır. Kaynakların çizgisel kısmı kaynak boşalım yönüne doğru olmalıdır

Tuz Gölü gibi sığ ve yaz aylarında çoğu zaman kuruyan göller (geçici göl) mavi çizgi taramalı olarak haritaya çizilmelidir.

Drenaj alanı çizimi yapılacak CBS tabanlı yazılımlar (ArcGIS, MapINFO, TNTmips vb.) arasında uygulamada farklılıklar bulunmasına rağmen bu yazılımların bazı ortak özellikleri bulunmaktadır. Söz konusu yazılımların hepsi, Sayısal Yükseklik Modeli – SYM (Digital Elevation Model – DEM) temelinde drenaj alanı belirlemektedir.

Coğrafi Bilgi sistemi tabanlı programlar  topoğrafik haritalardan üretilen Sayısal Yükseklik Modellerini – SYM (DEM – Digital Elevation Model) ve/veya noktasal verileri kullanmaktadır. CBS tabanlı programlar ile hızlı ve güvenli bir şekilde ilgilenilen ölçekte haritalar ve veriler elde edilebilmektedir

ArcGIS programı içinde çalışan ArcHydro, Terrain Preprocessing, Spatial Analyst ve 3D Analyst hidroloji uygulamaları yapılabilir.

Bir akarsu örneği üzerinde anlatacak olursak;

Herhangi bir akarsu üzerine inşa edilecek su yapısının veya akarsuyun herhangi bir noktasına göre drenaj havzasının (su toplama veya beslenme alanı) belirlenmesi

Drenaj havzasının alansal büyüklüğünün hesaplanması,

Akarsuların sınıflandırılması ve havza karakteristiklerinin elde edilmesi,

Drenaj alanına ait yağış, sıcaklık, buharlaşma, vb. gibi noktasal olarak ölçülen parametrelerin alansal dağılımının belirlenmesi

Su tutma yapısının (baraj, gölet, regülatör, vb.) arkasında oluşan su kütlesinin, su seviyesine bağlı değişen alanının ve hacminin hesaplanması,

Drenaj şebekelerinin (kanalizasyon, su tahliye kanalları, vb.) projelendirilmesi,

Sistem içinde yer alan yüzey ve yer altı sularının miktar ve kalite açısından sürdürülebilir yönetimi için ihtiyaç duyulan bilgiyi sağlaması olarak değerlendirilebilir.

Drenaj alanı sınırları, eş yükselti eğrilerini içeren topoğrafik haritalar kullanılarak belirlenmektedir. Drenaj alanı çizimine ihtiyaç duyulan çalışmanın amaç ve hedefleri göz önünde bulundurularak uygun ölçekte topoğrafik haritalar elde edilmelidir. Yüzey morfolojisi göz önünde tutularak belirlenen drenaj alanı sınırları, genellikle yüzeysel akışı meydana getiren akarsu ve doruk (tepe, sırt, vb.) ağları dikkate alınarak oluşturulmaktadır.

Drenaj alanı çizim sürecinde topoğrafik haritalar üzerinde yer alan belirsizlik veya drenaj alanının belirlenmesinde güçlük yaşanması durumunda, söz konusu problemin yaşandığı bölgede arazi çalışması yapılmalı ve elde edilen gözlemler drenaj alanı çiziminde dikkate alınmalıdır.

Bir akarsuya ait drenaj alanı belirlenirken, akarsuyun yer aldığı sistemin güncel yapısı göz önünde bulundurulmalıdır. Örneğin, drenaj kanalları ile doğal akım
koşulları değiştirilmiş olabilir.

Yüzey sularının, dağlardan denizlere ve göllere doğru drene edildiği taneli ve kırıklı-çatlaklı kayaçların bulunduğu bir havzada, yeraltı suyu akım yönü yüzey sularının akım yönüne paralel bir şekilde yer altında gerçekleşmesidir.

Yüzeysel drenaj alanı tanımlaması, karstik alanlarda (karbonatlı/eriyebilen kayaçların yüzeylendiği alanlar) geçerliliğini yitirmektedir. Çünkü karstik alanlarda yüzeysel drenaj alanı ile yeraltı drenaj alanı birbiri ile çoğunlukla çakışmamaktadır. 

Bu durum karstik alanlarda meydana gelen karstik kanallar, iyi gelişmiş kırık-çatlak sistemleri ve mağara sistemlerinin varlığından kaynaklanmaktadır. Bu tür alanlar için drenaj alanı belirleme çalışmaları, boya izleme deneyi, izotop hidrolojisi, vb. gibi özel hidrojeolojik çalışmalar sonucunda yüzey morfolojisi dikkate alınarak belirlenmelidir.

Havza veya drenaj alanı, hidrolojik sistemi kontrol eden doğal sınırlarla çevrili bir alan olmasına karşın bazı durumlarda, drenaj alanı sınırlarına yapay müdahaleler söz konusu olabilmektedir. Bu tür müdahaleler, drenaj alanı sınırını değiştirmektedir. Bu durum, yapay kanallar ile drenaj alanına havza dışından su alınması ve/veya drenaj alanından havza dışına su verilmesi şeklinde gerçekleşebilmektedir. Yapılan müdahale sonucunda drenaj alanının hidrolojik rejimi değişmekle birlikte su bütçesi ve hidrolojik rejime bağlı ekosistem etkilenecektir. Dolayısı ile bu tür durumların gözlendiği alanlarda, drenaj alanına yapay müdahaleler belirlenmeli ve gerçekleştirilecek hidrolojik çalışmalarda göz önünde bulundurulmalıdır.

ülkemizin doğusunda yer alan Nazik Gölü (Bitlis) bu duruma örnek teşkil etmektedir. Nazik Gölü’nün doğusunda yer alan Yoğurtyemez köyünün yaklaşık 5.0 km
güneybatısında Süfresor Deresi üzerine kurulan regülatör ile alınan sular, Ovakışla-Ahlat Sulama Projesi kapsamında inşa edilen yapay bir kanal ile Nazik Gölü’nü beslemektedir. Bununla birlikte, Nazik Gölü’nün, güneydoğu kesiminde yer alan Suçıkan Deresi üzerine inşa edilen regülatörden de kontrollü olarak sulama projesi için bu dereye su verilmektedir. Dolayısı ile Nazik Gölü sulak alan sistemi için yapılacak hidrolojik hesaplamalarda, yapay kanalın drenaj alanı dikkate alınmalıdır.

ArcGIS, MapINFO, TNTmips gibi  CBS tabanlı yazılımlar, drenaj alanı çiziminde kullanılabilir.

Söz konusu yazılımların hepsi, Sayısal Yükseklik Modeli – SYM (Digital Elevation Model – DEM) temelinde drenaj alanı belirlemektedir

Flow Direction: Akım yönü

Flow Accumulation: Kümülatif akım

Snap Pour Point: Raster Formatı

ArcToolbox, Conversion Tools, From Raster ve Raster to Polygon uygulaması ile raster formatındaki drenaj alanı sınırları, çokgen (polygon) formatına dönüştürülmektedir.

CBS ortamında sayısallaştırılan jeoloji haritaları birden fazla katmandan oluşmaktadır. Her bir katman; jeolojik oluşum, fay, tabaka doğrultu-eğimi, yol, yerleşim, akarsu vb. farklı türdeki sayısal bilgileri içermektedir.

Örneğin, mavi renk ile taralı jeolojik bir poligon için Jura (J) yaşlı kireçtaşı (kr) olduğunu ifade eden Jkr simgesi,  yeşil ile gösterilen bir poligon için Kretase yaşlı (K) Almacık Ofiyoliti (al) olduğunu ifade eden Kal simgesi kullanılabilir.

Jeoloji haritasının çizildiği ana kısım mümkün olduğu kadar sade ve anlaşılır olmalıdır. Jeolojik birimlerin sınırları belirgin olmalı, çok kalın çizilmemelidir. Eğer var ise fay ve eklem gibi çizgisel yapılar jeolojik birim sınırlarına göre daha belirgin olacak şekilde kalın çizilmelidir. Jeolojik birimler mümkün ise RGB standart kodlarına göre renklendirilmelidir. Aynı yaşa sahip jeolojik birimler var ise RGB kodu ile birlikte desen uygulanmalıdır.Jeoloji haritasında her birim için farklı ve anlaşılır bir simge kullanılmalıdır. Yol, akarsu, göl, köprü, tepe noktası vb. ulaşım ve konuma ilişkin bilgiler harita üzerinde yer almalıdır.Haritanın kenarında mümkün ise UTM koordinatları gösterilmelidir. Haritanın açıklamalar bölümü en az harita bölümü kadar özenle hazırlanmalıdır. Jeolojik birimlerin dizilimi bulundukları jeolojik topluluğa ve yaş sırasına göre yapılmalıdır.En yaşlı birim en altta kalacak şekilde bir dizilim yapılmalı, her birimin simgesi ile birlikte kayaç özelliği özet halinde sunulmalıdır. Fay, eklem gibi çizgisel özellikler açıklamalar kısmında da tanımlanmalıdır. Kuzey işareti ile birlikte haritanın çizgisel ölçeğinin de konulması zorunludur.

Jeoloji haritası çizimi yapılacak CBS tabanlı yazılımlar arasında uygulamada farklılıklar bulunsa da bu yazılımların bazı ortak özellikleri bulunmaktadır. Bu ortak özelliklerden en önemlisi CBS ortamında sayısallaştırılacak raster haritanın öncelikle sahip olduğu projeksiyon sistemine göre en az 4 adet referans noktası yardımı ile rektifikasyonu veya koordinatlandırılmasıdır. Bu işlem için en uygun noktalar topoğrafik haritalardaki gridlerin kesişim noktalarıdır. Koordinat bilgisi tanımlandıktan sonra, harita üzerinde çizimi yapılacak her bir katman için veri türüne göre bir veri dosyasının oluşturulması gerekmektedir. 

Jeolojik haritalarda polyline türü katman çoğunlukla faylar, kıvrım eksenleri (antiklinal, senklinal gibi), akarsular, yollar vb. unsurlar için kullanılmaktadır.İhtiyaç duyulması halinde jeolojik oluşum sınırlarının çiziminde de polyline kullanılır. Örneğin, sınırı kesin jeolojik birimler sürekli çizgi, sınırı kesin olmayan birimler ise kesikli çizgi ile gösterilmektedir. Benzer kural faylar ve kıvrımlar için de geçerlidir.