Heyelan duyarlılık haritaları, analizi yapılacak bölgedeki risk alanların dağı- lımı ve özelliklerinin gösterildiği haritalardır. Heyelan duyarlılık haritaları, haritalanacak bölgenin büyüklüğüne, sahadan toplanan ve uzaktan algılama yöntemleri ile çıkartılan verilere ve bu verilerin kalitesine çok farklı ölçeklerde hazırlanmaktadır.

Bir arazinin jeomorfolojisi ile ilgili temel verilerden bir tanesi, o sahanın litolojik özellikleri olarak tanımlanan jeolojik birimlerin toplandığı poligonlardan oluşan veri kaynağıdır (Dai ve ark., 2001).

Heyelan analizlerinde kullanılan litolojik verilerde olması gereken en önemli bilgiler, kayaçların dayanımları, ayrışma dereceleri, derinlikleri ve nem oranları gibi verilerdir. Bu veriler ayrı ayrı değerli oldukları gibi, birbirleri ile ilişkili olma ihtimalleri sebebiyle birçok açıdan değerlendirilmelidir. Arazi çalışmasında yapılacak çalışmalar ile fiziksel ve kimyasal ayrışmalar dahi belirlenebilmekte, bunun için ayrı sınıflamalar kullanılabilmekte ve bu analizlerin detayını arttırmaktadır.

Eğim açısı heyelan oluşumunun tetiklenmesinde doğrudan bir rolü olması sebebiyle analizlerde kullanılan parametrelerden bir tanesidir (Anbalagan, 1992; Pachauri ve ark.,1998; Clerici ve ark., 2002; Saha ve ark., 2002; Çevik ve Topal, 2003; Ercanoğlu ve ark., 2004). Önceki çalışmalar göstermektedir ki, yamaç eğimi dikleştikçe kütle hareketi ihtimali artmaktadır.

Bakı, teorik bölümde bahsettiğimiz heyelan oluşumunda önemli faktörlerden olan süreksizlik, yağış, rüzgar ve ısı değişimleri gibi özelliklerin kaya kütlelerine etkisini belirlemek için kullanılan bir parametredir (van Westen ve Bonilla, 1990; Carrara ve ark., 1999; Maharaj, 1993; Guzetti ve ark., 1999; Nagarajan, 2000; Saha ve ark., 2002; Çevik ve Topal, 2003; Ercanoğlu ve ark., 2004; Lee ve ark., 2004a,b). Heyelanların belli yönelimlere sahip yamaçlarda daha sık görülmesinden yola çıkılarak elde edilen bu parametre, bölgeye dü- şen yağışın yönü ve güneş ışığının etkisi gibi meteorolojik olayları analize eklemek için kullanılır.

Arazi kullanımı ya da arazi örtüsü, yamaçların stabil durumlarının bir ifadesidir. Çorak ve az bitki örtüsü ile kaplanmış yamaçların heyelan risklerinin daha yüksek olduğu bilinmektedir (Anbalagan, 1992; Turrini ve Visintainer, 1998; Çevik ve Topal, 2003).

Yamaçların stabilitesini kontrol eden parametrelerden bir tanesi de yamaç malzemesinin suya doygunluğu ve nem oranıdır. Drenaj yoğunluğu ne kadar yüksek olursa, infiltrasyon o derecede düşük ve yüzey akışı ise o derecede hızlı olur (Pachauri ve ark., 1998; Nagarajan ve ark., 2000; Çevik ve Topal, 2003). Bu sebeple akarsulara olan yakınlık seviyesi yamaçları nemli kılıp heyelana sürükleyebildiği gibi, topuk kısmından aşındırma şeklinde aşındırabilmekte ve heyelanlara sebebiyet vermektedir.

Faylar, diri veya antik kaya grupları arasındaki büyük süreksizliklerden bir tanesi olarak kabul edilmektedir. Heyelan analizlerinde ise, tetikleyici olarak sınıflandırılabilecekleri gibi, aşındırıcı dolayısı ile ilerletici olarak da görülebilirler.

Analitik Hiyerarşi Süreci (AHP) yöntemi, Thomas L. Saaty tarafından 1977 yılında çok değişkenli karar verme problemlerinin çözümünde kullanılabilir bir model olarak geliş- tirilmiştir (Kavas, 2009). En iyi bilinen ve yaygın olarak kullanılan çok parametreli analiz yaklaşımlarından biri olan AHP yöntemi, birden çok kritere bağlı olan bir problemin analizde, kullanıcıya bu kriterlerin etki ağırlıklarını belirlemesinde olanak sağlamaktadır. AHP yönteminde, her analiz için kriterler, alt kriterler ve puanlarından oluşan hiyerarşik bir model kullanılmaktadır. Analiz edilecek olgu- konumuz gereği heyelanlar- hiyerarşik bir yapıya oturtulduktan sonra parametrelere etki seviyelerine göre puan verilmeli ve ağırlıkları belirlenmelidir

Jeoloji haritasının açıklamalar bölümünde, jeolojik haritalarda yer alan açıklama kısmında en altta en yaşlı en üste ise en genç olmak üzere yaş sırasına göre birimlerin simgeleri ve açıklaması verilmelidir.

Litoloji haritası vektörel veriden oluşmaktadır. Hücresel yani raster tabanlı bir analiz olan heyelan analizini gerçekleştirmek için, bu vektörel veri raster formatına dönüştürülmelidir. Ancak bilinmelidir ki, raster formatındaki verilerin hassasiyeti piksel boyutu ile ilgili olduğundan, analizi yapılacak bütün verilerin piksel boyutu ortak olmalıdır. Bunun için raster formatında olan temel verilerimizden bir tanesi olan sayısal yükseklik modelinin piksel boyutu esas alınabilir.

ArcMap “Spatial Analyst” eklentisindeki Slope, Aspect ve Curvature algoritmaları ve varsayılan değerler ile eğim, bakı ve eğrisellik haritaları oluşturulmuştur. Her pikselin kendine ait bir değeri olmasından dolayı puanlama sisteminin çalışması için bu veriler yeniden sınıflandırılmalı ve analize girmeye uygun hale getirilmelidir. Bu sebeple yine ArcMap içerisindeki Reclassify algoritması üzerinden istenilen değer aralığının tabloya göre puanları verilmelidir. Puanlar verildikten sonra bir temel bir hata yapılıp yapılmadığını kontrol etme amacı ile puanlara göre renklendirilerek incelenebilir.

Haritalara kuzey işareti ve çizgisel ölçek kesinlikle konulmalıdır.

ArcMap içindeki Weighted Overlay algoritması kullanarak analizi detaylandıralım. Bu sebeple drenaj ağı ve fayları da analize eklememiz gerekmektedir. Daha önceki ünitelerde bahsedildiği gibi, sayısal yükseklik modelinden gerekli algoritmalar kullanılarak drenaj ağı çıkartılmıştır. Bu iki vektörel veri 50 metre tampon bölgesi oluşturulduktan sonra Polyline to Raster algoritması ile raster formatına dönüştü- rülüp uygun puanlama yapılarak analize eklenmiştir.

AHP kullanarak ağırlıklı bindirme analizi yapmak için ArcMap içindeki Weighted Overlay algoritması açılarak her bir girdi verinin algoritmayı nasıl etkileyeceği girilir. Bu ağırlıklar karşılıklı ikili matriste o katsayı ile çarpılarak toplanılması anlamına gelmektedir.

Ulaşılan sonuçlara göre uygulama alanında genellikle eğim değerlerinin yüksek olduğu ve kuzey yönüne bakan yamaçların heyelan oluşumuna elverişli olduğu söylenebilir. Buna benzer çalışmalarda, heyelan potansiyelinin, eğim değerlerinin yüksek olduğu, kuzeye bakan, bitki örtüsünün tahrip edildiği çorak arazilerde yoğun olarak görüldüğü anlaşılabilir. Ayrıca, fay hatları ile yüksek potansiyelli alanların belirli bir bölümünde uyum görülmektedir.

AHP yöntemi heyelan duyarlılık analizinde oldukça yararlı bir tekniktir. Matematiksel bir yöntem olarak CBS ile kullanımının daha pratik bir kullanıma kavuştuğu ve sağlıklı sonuçlar verdiği belirlenmiştir. Bu yöntemin getirdiği pratiklik ile heyelan potansiyeli haritalarındaki sonuçların detayı ve güvenilirliği artmaktadır.

Alınabilecek bazı önemler;

• Heyelan riski taşıyan alanların eksiklerinin belirlenip, gerekli tedbirlerin alınması,

• Özellikle doğal bitki örtüsünün korunarak çoraklığın engellenmesi

• Yol ya da bina inşaatlarında gerekli, drenaj ağının incelenmesi ve yapıların uygun drene edilmesine yönelik önlemler alınması

• CBS ortamının aktif bir şekilde kullanılarak dinamik bir heyelan izleme sistemi kurulması

• Bölge genelinde daha detaylı ve kapsamlı çalışmalar yapılmalıdır

CBS ortamında sayısallaştırılan ve oluşturulan bütün haritalar coğrafi verileri barındıran katmanlardan oluşmaktadır. Her bir katman; litoloji, fay, tabaka doğrultu-eğimi, yol, yerleşim, akarsu vb. farklı türdeki sayısal bilgilerin poligon, çizgi ve nokta verileri olarak depolanmış halidir.

Heyelan analiz haritaları oluşturulurken, kullanılacak analiz tipine göre farklı içeriklerde verilere ihtiyaç duyulmaktadır. Bu veriler önceki konulardan aşina olunan coğrafi veritabanı kuralları ve kavramlarına uygun olarak hazırlanmalı ve depolanmalıdır. Analizler yapılırken veriler poligon, çizgi, nokta ve hücresel olarak birbirleri ile iletişime geçecekleri için, ortak bir format belirlenmeli ve işlemler o format üzerinden yapılmalıdır. Bu anlamda, coğrafi bilgi sistemleri ortamının hücresel veri üzerinden hesaplama işlemine daha yatkın olduğu söylenebilir. Hücresel verilerin veri depolama hacmi vektör verilere göre oldukça büyük olsa da, bindirme tekniği ile yapılan konumsal analizlerin gerçekleş- tirilmesi daha kolaylaştırmaktadır.