Ceza hukuku, esasen haksızlık teşkil eden insan davranışlarından hangilerinin suç olarak
tanımlanması gerektiğini, bu davranışların hangi koşullar altında işlenmesi hâlinde suç
oluşturacağını ve suç teşkil eden bu davranışların işlenmesi hâlinde ne tür yaptırımların
uygulanması gerektiğini belirleyen bir hukuk disiplinidir. Kısaca ceza hukuku, suç teşkil
eden fiilleri ve bunlara uygulanacak yaptırımların neler olduğunu gösterir.
Devletin başlıca görevi hukuka dayalı bir düzen kurmak ve bunu devam ettirmektir.
Devlet bu görevini koyduğu hukuk kuralları vasıtasıyla yerine getirir. Bütün hukuk kurallarının amacı, insanlar arasındaki ilişkileri düzenlemek ve böylece toplumun barış ve
düzen içinde yaşamasını sağlamaktır. Ceza hukuku da diğer hukuk disiplinleri gibi, kendi
araçlarıyla bu genel amaca katkıda bulunmaktadır.

Suç kavramını, kanunda suç olarak gösterilen ve işlenmesi hâlinde ceza ve güvenlik
tedbiri yaptırımıyla karşılanan fiiller şeklinde tanımlamak mümkündür.

Kamu hukukunun alt dalıdır.

Ceza hukuku, kamu
hukuku içerisinde yer alan bir bilim dalıdır. Zira bir suçun işlenmesiyle, devletle bu suçu
işleyen kişi arasında bir cezalandırma ilişkisi kurulmaktadır. Suç işleyen kişiyi cezalandırma gücü devletin tekelinde bulunmaktadır.

İki bölüme ayrılmıştır: Genel hükümler ve özel hükümler

Maddi ceza hukuku, bir fiilin suç teşkil edebilmesi için bulunması gereken unsurları,
suç dolayısıyla sorumluluk için aranan şartları ve suçun işlenmesi hâlinde uygulanabilecek yaptırımları ve suçun işlenmesine bağlanan diğer hukuki sonuçları inceler. 

Ceza hukukunun ilgili olduğu hukuk dallarının başında anayasa hukuku gelmektedir. Bilindiği üzere anayasalar bir hukuk devletinde normlar hiyerarşisinin en üstünde yer alan
metinlerdir. Diğer hukuk disiplinleriyle ilgili bir düzenleme yapılacağı zaman, anayasadaki sınırlara dikkat edilmesi gerekir. Bu nedenle ceza hukuku alanında yapılacak düzenlemeler bakımından da anayasal sınırların gözetilmesi zorunludur.
Anayasa’da esas itibariyle devletin şekline, yapısına, organlarının görevlerine ve kişilerin temel hak ve özgürlüklerine ilişkin düzenlemeler yer almaktadır. Belirtmek gerekir ki,
anayasa ile bir düzen kurmak ve bireylere bazı hak ve özgürlükler tanımak önemli olmakla birlikte, tek başına yeterli değildir. Bu düzenin ve özgürlüklerin etkin şekilde korunması
da gerekir. İşte ceza hukuku, Anayasa ile oluşturulan düzenin ve kişilere tanınan hak ve
özgürlüklerin bekçiliğini de yapmaktadır. Ceza hukuku bu korumayı, anayasa ile kişilere
tanınan temel hak ve özgürlükleri ihlal eden davranışları ve Anayasa ile oluşturulan düzeni değiştirmeye veya işleyişini bozmaya yönelik cebir veya tehdit içeren fiilleri suç olarak
tanımlamak suretiyle yerine getirmektedir.
Diğer taraftan ceza hukukuna ilişkin bazı temel prensiplere Anayasa’da da yer verilmiştir. Sözgelimi Anayasa’nın 38. maddesinde “Suç ve cezalara ilişkin esaslar” başlığı altında, kanunilik ilkesi, geriye yürüme yasağı, masumiyet karinesi, ceza sorumluluğunun
şahsiliği gibi ilkelere yer verilmiştir. Böylece Anayasa koyucu, söz konusu ilkelerin sadece
ceza hukuku bakımından değil, tüm hukuk düzeni bakımından önem taşıdığını vurgulamış olmaktadır.

Ceza hukuku ile idare hukuku arasında da yakın bağlantı bulunmaktadır. Ceza hukuku, devletin yürütme organı içerisinde yer alan idarenin faaliyetlerinin hukuka uygun ve
etkin bir şekilde yürütülmesine katkı sağlamaktadır. Bu çerçevede kamu görevlileri veya
kamu kurum ve kuruluşları eliyle görülen faaliyetlerin yapılmasını engellemeye yönelik
fiiller suç hâline getirilmektedir (m. 265, 112, 113). Ayrıca ceza hukukunda bir kamusal
faaliyetin yürütülmesine katılan kamu görevlilerinin görevlerini kötüye kullanmasını önlemeye yönelik suç tanımlarına da yer verilmektedir. Böylece hem vatandaşın hakları hem
de kamu idaresine olan güven korunmak istenmektedir. Bu suçlara örnek olarak haksız
arama (m. 120), işkence (m. 94), zor kullanma yetkisine ilişkin sınırın aşılması (m. 256),
zimmet (m. 247), irtikâp (m. 250), rüşvet (m. 252) ve görevi kötüye kullanma (m. 257)
suçları gösterilebilir.

Ceza hukuku ile yakın ilişki hâlinde olan bir diğer hukuk dalı da devletler hukukudur.
Günümüzde özellikle terör eylemleri, bilişim sistemlerine karşı veya bu sistemler aracılığıyla işlenen fiiller, uyuşturucu madde ticareti, fuhuş veya organların alınması maksadıyla
insan ticareti, göçmen kaçakçılığı gibi suçlar çoğu zaman suç örgütleri tarafından birçok
devleti ilgilendirecek şekilde işlenmektedir. Başta Avrupa Konseyi ve Birleşmiş Milletler
olmak üzere uluslararası toplum, bu tür sınır aşan örgütlü suçlara karşı devletlerin ortak
mücadele verilebilmesini sağlamaya yönelik çaba göstermektedirler. Bu çabaların somut
ifadesi olarak ilgili konularda çok sayıda milletlerarası sözleşmeler imzalanmaktadır. Bu
sözleşmelerin birçoğunda taraf devletlerin kendi iç hukuklarında suç olarak tanımlanması gereken fiillere ve bu suçların faillerinin bulunması ve cezalandırılması bakımından
taraf devletler arasında yapılacak işbirliğine ilişkin hükümlere yer verilmektedir. Böylece
hem hangi fiillerin suç teşkil edeceği, hem de faillerin ortaya çıkartılması ve iadesi bakımından nasıl hareket edileceği konusunda taraf devletlerin mevzuatları uyumlaştırmaya
çalışılmaktadır. Sözleşmeye taraf olmanın gereği olarak taraf devletler başta ceza kanunları olmak üzere ilgili mevzuatlarında değişiklik yapmak suretiyle, uluslararası sözleşme
hükümlerini mevzuatlarına taşımaktadırlar.

Ceza hukuku ile medeni hukuk arasında da birçok konuda ilişki ortaya çıkmaktadır.
Her şeyden önce suç teşkil eden fiiller aynı zamanda haksız fiil niteliği taşıdığı için, medeni hukukun bir alt disiplini olan borçlar hukuku bakımından tazminat sorumluluğunu
gerektirmektedir. Örneğin bir kimsenin eşyasını çalmak ceza hukuku bakımından hırsızlık suçunu oluşturmaktadır (TCK m. 141). Aynı fiil borçlar hukuku bakımından da haksız
fiil sayılmakta ve çalınan eşyanın tazmin edilmesi gerekmektedir.

Kriminoloji deney ve gözlem metodundan yararlanarak suçun işlenme nedenlerini, faili suç
işlemeye iten sebepleri inceleyen bir bilim dalıdır. Bu çerçevede kriminoloji suçlunun kişiliğini, fiziki ve psikolojik özelliklerini, kişinin içinde yaşadığı sosyal çevrenin, aile ilişkilerinin, ekonomik durumun, eğitim durumunun, cinsiyetin, yaşın, dini inançların, iklim
ve mevsim gibi çevre koşullarının suç işleme olgusu üzerindeki etkilerini araştırır

Ceza hukukunun doğrudan kaynaklarının başında Anayasa gelir. Ülkemizde hâlen yürürlükte olan 18.10.1982 tarihli ve 2709 sayılı Türkiye Cumhuriyeti Anayasası'dır.

Yargıtay içtihatları ve doktrindir.

Suçta ve cezada kanunilik ilkesi olması, güvence fonksiyonunun en temel göstergesidir.

Hukuk devletinin en önemli özelliklerinden birisi de, vatandaşı devletin keyfi muamelelerine karşı korumasız bırakmamaktır. Bu korumayı sağlayan ilkelerin başında suçta ve
cezada kanunilik ilkesi gelir. Bu ilke gereğince devlet, hangi fiillerin suç teşkil ettiğini ve
bu fiillerin işlenmesi hâlinde ne tür yaptırımların uygulanacağını önceden belirlemelidir.
Bu yapıldığında bir taraftan devletin sınırları belirlenmek suretiyle ceza hukuku uygulamasında bireye karşı keyfi muamelede bulunması önlenmiş olacak, diğer taraftan kişilerin
hangi fiillerin suç sayılarak yasaklandığını öngörerek hareket etmeleri sağlanmış olacaktır. Böylece bireyler, suç teşkil etmeyen bir fiili işlemedikleri sürece bir ceza tehdidiyle
karşılaşmama güvencesine kavuşacaklardır. Bu nedenle kanunilik ilkesi, bireyin hak ve
özgürlüklerini güvence altına almaktadır.

"Kıyasa"

Geçmişe yürüme yasağıdır.

TCK’nın 7. maddesinin 3. fıkrasında ceza infaz rejimine ilişkin düzenlemeler bakımından derhal uygulama kuralının geçerli olduğu ifade edilmiştir. Derhal
uygulama, bir hükmün yürürlüğe girdiği anda ilgili olan her olaya uygulanmasını ifade
eder. Buna göre ceza infaz rejimine ilişkin kanuni düzenlemeler, failin lehine mi aleyhine mi olduğuna bakılmaksızın, yürürlüğe girdiği anda cezası infaz edilmekte olan tüm
hükümlüler hakkında uygulanacaktır. Ancak TCK’nın 7. maddesinin 3. fıkrasında cezanın infazıyla ilgili olmasına rağmen üç müesseseye ilişkin düzenlemeler, derhal uygulama
kuralının dışında tutulmuştur. Bunlar hapis cezasının ertelenmesi, koşullu salıverme ve
tekerrürle ilgili olan hükümlerdir. Bu müesseselerle ilgili değişikliklerde geriye yürüme
yasağı kuralı ve failin lehine olan hükmün geriye yürümesi istisnası geçerli olacaktır.

TCK’nın 7. maddesinin 4. fıkrasında, geçici ve süreli kanunların zaman bakımından
uygulanması konusunda maddi ceza hukuku bakımından kabul edilen kurallara istisna
getirilmiştir. Bu hükme göre “Geçici veya süreli kanunların, yürürlükte bulundukları süre
içinde işlenmiş olan suçlar hakkında uygulanmasına devam edilir.” Bu hükümle geçici ve
süreli kanunların yürürlükte bulundukları süre içinde işlenen suçlara, yürürlükten kalktıktan sonra da uygulanmaya devam edileceği kabul edilmiştir. Böylece geçici ve süreli
kanunların ileriye yürümesinin yolu açılmıştır.

Ceza muhakemesi hukukuna ilişkin kuralların zaman bakımından uygulanması konusunda da derhal uygulama kuralı geçerlidir.