Makale; bir konuda bilgi vermek, ele alınan konuyu, düşünceyi, tezi savunmak amacıyla yazılan yazıdır.

Makalenin konusu günlük olabileceği gibi, herhangi bir bilim dalıyla ilişkili olarak felsefe, sanat, edebiyat konularında da yazılabilmektedir.

Kültürümüzde günlük gazete anlayışının doğmasına yol açan ilk gazete 1860 tarihli Tercüman-ı Ahval’dir.

Tanzimat neslinden sonra gelen Servet-i Fünûn ve Millî Edebiyat Dönemi yazar ve şairleri, -kimi zaman eleştiriyle karışık da olsa- makale türünü daha da olgunlaştırmışlardır.

Bir yazarın gazete ve dergi gibi süreli yayınlarda, güncel sosyal ve siyasal olayları belli bir bakış açısından; kanıtlama, belgeleme, ayrıntılama gereği duymadan, günlük konuşma diline yakın bir üslupla yer yer nüktelere yer vererek değerlendirdiği kısa düşünce yazılarına fıkra denir.

Şinasi, Namık Kemal, Ziya Paşa, Recaizade Mahmut Ekrem, Muallim Naci, Ahmet Midhat Efendi, Şemsettin Sami, Ebuzziya Tevfik, vb. yazar ve şairler edebiyatımızın Tanzimat Dönemi sonrasındaki fıkra yazarları arasında sayılabilirler.

Gazete köşelerindeki fıkralarıyla Cumhuriyet sonrası dönemde de ön plana çıkan yazarlar arasında bilhassa Ahmet Rasim, Yakup Kadri, Ahmet Haşim, Falih Rıfkı Atay, Refik Halit Karay, Orhan Seyfi Orhon, Peyami Safa, Hasan Ali Yücel, Aka Gündüz, Burhan Felek gibi yazarlar bulunmaktadır.

Ahmet Rasim, Eşkâl-i Zaman (1918), Gülüp Ağladıklarım (1924), Muharrir Bu Ya (1926) isimli eserlerinde dönemin değişik gazete ve dergilerinde yazmış olduğu deneme, sohbet ve fıkralarını bir araya getirmiştir.

Batı edebiyatında yazarlarından Montaigne "deneme" türünü icat etmiştir.

Batı kültüründe deneme; “bir konuyu tartışan, tanıtan, o konu hakkında belli bir bakış açısından insanları ikna etmeye çalışan bir nesir türü”; yazarın herhangi bir konuyu tartışmaya açtığı veya okuyucuyu belli bir bakış açısından ikna etmeye çalıştığı kısa edebiyat türü olarak tanımlanır.

Edebiyatımıza önce “tecrübe-i kalemiye” adıyla giren deneme; okumaktan, düşünceler üzerinde durmaktan hoşlananların seçeceği bir kompozisyon türü, sakin yavaş bir sohbettir.

Kediler kitabında Salah Birsel kendi denemelerinden bahsederken denemelerinde olayın esas olduğunu, bu bakımdan onlara “olaylar mozaiği” demenin doğru olacağını söyleyerek kendi deneme tarzından hareketle deneme türüne yeni bir nüans katar. Denemelerini yazarken onları parça parça yazdığını, işlediği konuyla ilgili fişler hazırladığını ve denemelerini yavaş yavaş zenginleştirdiğini ekler.

Fransız yazar Montaigne, 1580’de Les Essais ile ilk kez bu türün adını koymadan önce Greklerde Theophrastus ve Plutarch; Romalılarda Marcus Aurelius, Çiçero ve Seneca denemeye benzer yazılar yazmışlardır.

Batı edebiyatında formal denemenin tanınmış isimleri; Jonathan Swift, J.H. Newman, Mark Twain, Charles Lamb, William Hazlitt, Thomas De Quincey, James Thumber, E.B. White, George Orwell, E.M.Forster’dır.

Batı edebiyatında informal denemenin tanınmış isimleri Joseph Addison, Samuel Johnson, Matthew Arnold, John Stuart Mill, J.H.Newman, Walter Pater, Ralph Waldo Emerson, Henry David Thoreau’dur.  

Ahmet Haşim’in büyük bir kısmını Cumhuriyet sonrasında yazdığı Bize Göre, Gurabâhâne-i Laklakan, Frankfurt Seyahatnamesi adlı eserlerinde toplanan yazılarında Montaigne tarzı informal denemenin oldukça başarılı örneklerini bulmaktayız.

Üslup bakımından denemeler İnformal-Senli Benli ve Formal-Resmî denemeler olmak üzere iki grupta incelenir.

Montaigne tarzı olarak da bilinen bu deneme okuyucu ile senli benli bir üslup içerir. İnformal deneme okuyucu ile samimi bir ilişkiye sahiptir. Özel konular yerine her gün olan şeyleri yazarın keşfettiği orijinal açılımlarla rahat bir atmosfer içinde anlatma tercih edilir. İnformal deneme samimidir, yumuşak bir hava taşır,  konuşma diline yakın bir üslupla yazılır. Nurullah Ataç’ın denemeleri bu gruba konabilir.

İçerik bakımından denemeler 5 temel grupta değerlendirilir. Bunlar:1-Konusunu Sanat ve Edebiyattan Alan Denemeler 2-Psikoloji-Felsefe Konulu Denemeler 3-Şehir Konulu Denemeler 4-Sosyal, Siyasi, Dinî Konulu Denemeler 5-Karışık Konulu Denemeler'dir.

• Mehmet Kaplan, Nesillerin Ruhu (1967), Büyük Türkiye Rüyası (1969) • Tahsin Banguoğlu, Kendimize Geleceğiz (1984) • İsmet Özel, Üç Mesele (1978) • Nurettin Topçu, İslâm ve İnsan (1969)