“Röportaj”, Fransızca “reportage” sözcüğünden dilimize geçmiştir. Kelimenin kökeni Latincede “toplamak, getirmek” anlamlarında kullanılan “reportare” fiiline dayanmaktadır.

Konusu bir soruşturma, araştırma olan gazete veya dergi yazısı, radyo ve televizyon habercisinin araştırma ve soruşturma sonucunda hazırlamış olduğu program, mülakat şeklinde tanımlanmaktadır.

Röportajda bütün anlatım biçimlerinden (açıklama, öyküleme, tartışma, betimleme) yararlanmak mümkündür. Okuyucuya konunun önemini kavratabilmek için örnekleme, karşılaştırma, tanık gösterme gibi nesnel verilerden yararlanılır.

Düşünsel bir planlamaya göre yazılan röportajlarda yazar anlattıklarının doğruluğunu; konuşma, bilgi toplama ve fotoğraflarla destekler; anlattıklarını bir mantık çerçevesine oturtur. Anlatılanlar bir öncekiyle çelişmez. Röportajın inandırıcılığı gerçeklere dayanmasıyla doğrudan ilişkilidir. Röportaj yazarı, konusunun gerektirdiğine göre resimlerden, fotoğraflardan, öteki yazılı anlatım türlerinden yararlanarak inandırıcılığını artırır, okuyucuyu gerçeklerle yüz yüze getirir. Resimler, fotoğraflar, inandırıcılık açısından röportajların en güçlü dayanakları durumundadır.

Yazarın izlediği yöntem açısından röportajların “konuşmaya dayalı” ve “belgesel” olmak üzere ikiye ayrıldığı görülmektedir.

Bu kapsamda röportajlar edebî röportaj, siyasal röportaj, sağlık röportajı, spor röportajı şeklinde çeşitlere ayrılmaktadır. 

Belirli bir konuyu ele alan ve tek yazı çerçevesinde sunulan röportajlar tek röportaj olarak adlandırılmaktadır. Bir konuyu kapsamlı biçimde, değişik yönleriyle ele alan ve inceleyen röportajlara dizi röportaj denilmektedir.

Yazarın anlatım tarzına uygun olarak röportajların öyküsel ve kurgusal olarak değişik isimlerle anıldığı görülmektedir.

Giriş bölümünün sürpriz, şaşırtıcı bir paragraf olduğu, en son söylenmesi gereken kelimelerin en başta söylendiği röportajlar Amerikan röportajı olarak adlandırılır. Yazarın konuyu işlerken kendini ön plana aldığı, “ben” eksenli röportajlar da Alman röportajı olarak sunuş tarzına göre röportajlar arasında yer almaktadır.

Gezi yazılarıyla gezi röportajları arasındaki temel fark, gezi yazılarında yazarın ilgisini çeken yönler dile getirilirken gezi röportajlarında sorunsallık ağır basmaktadır.

Röportaj geleneğinin ilk örneklerini Osmanlı Dönemi’nde yazılmış seyahatnamelere kadar uzatmak mümkündür. Türk denizcisi Seydi Ali Reis (1498-1563), komuta ettiği Osmanlı donanmasının kötü hava koşulları nedeniyle güzergâhında yaşadığı zorunlu değişiklikler sonrasında Hindistan, Afganistan, Irak ve İran’dan geçerek İstanbul’a geldiğinde yaşadıklarını, gördüğü şehirleri, karşılaştığı ilginç olayları ve çektiği zorlukları Mirat’ül Memalik (Ülkelerin Aynası) adlı eserinde anlatır.

Evliya Çelebi’nin (1611–1648) Seyahatname’si Türk yazın dünyasının ilk röportaj örneği olarak kabul edilmektedir.

İlk örneklerini Diyorlar ki ve Anafartalar Kumandanı Mustafa Kemal’le Mülakat adlı eserleriyle Ruşen Eşref Ünaydın vermiştir.

Cevat Fehmi Başkut, Geceleri Bizi Kimler Bekliyor (1933)

Sait Faik Abasıyanık, Mahkeme Kapısı (1956)

Nemci Onur, Çanakkale Savaşları ve Şehitler Abidesi (1950), Çadır Tiyatrosu (1966)

Fikret Otyam, Doğudan Gezi Notları (1960), Bir Karış Toprak İçin (1965), Oy
Fırat Asi Fırat (1966)

Röportajlarda her yazar kendi üslubuna göre renkli bir anlatım ve plan kullanır. Anlatım tarzı konuya göre değişebilir. Okuru yoran gereksiz betimlemelerden, uzun cümlelerden kaçınılır, daha çok kısa cümlelerden oluşan günlük konuşma dili benimsenir. Röportajın anlatım ve yansıtım olanakları yüzünden öteki öğretici boyutlu yazılara göre daha zengindir. Yukarıdaki metinde bu özelliklerin bir kısmını görmek mümkündür.

Arapça bir kelime olan mülakat; “karşılıklı buluşmak, görüşmek” demektir. Herhangi bir konuda bir kimse ile karşılıklı yapılan konuşmadır.

Mülakat türünün belli başlı temsilcileri ve eserleri şunlardır:
• Ruşen Eşref Ünaydın; Anafartalar Kumandanı Mustafa Kemal ile Mülakat, Edebî Ziyaretler ve Mülakatlar
• Hikmet Feridun Es, Bugün de Diyorlar ki
• Mustafa Baydar, Edebiyatçılarımız Ne Diyorlar
• Gavsi Ozansoy, Edebiyatımızda Dünküler mi Bugünküler mi Daha Kuvvetli, 40 Yıl Sonra Diyorlar ki, Beş Kuşak Konuşuyor
• Yaşar Nabi, Edebiyatçılarımız Konuşuyor

Kendi uzmanlık alanlarında tanınmış kişilerle hayatları, çalışmaları, eserleri ya da istenilen herhangi bir konuda sorulu cevaplı olarak karşılıklı konuşmaların yazıya geçirilmesidir. Toplumu ilgilendiren herhangi bir konu hakkında ilgili uzmanlarla veya ünlü kişilerle yapılan görüşmeleri içeren yazılardır. Soru-cevap temeline dayalı olan mülakatlar, röportaj türünün başlangıcı sayılabilir ancak onun kadar esnek olduğu söylenemez. Mülakat yazarının konuşulanları herhangi bir değişiklik yapmadan yayımlama zorunluluğu vardır. Mülakat, ciddi bir ön hazırlık gerektirir.

Röportaj ve mülakatın anlamının başlangıçta birbirinin içine geçmiş olduğu görülmektedir. Röportaj türü mülakat sözcüğünün anlamı içinde düşünülmüş, herhangi bir alanda tanınmış, ün yapmış kişiye sorular sorma, cevap alma şeklinde anlaşılmıştır. Bu düşünce mülakat biçiminde röportaj türünün gelişimine de zemin hazırlamıştır. Başlangıçta mülakat ile birlikte anılan röportaj, günümüzde mülakat ve gezi yazısından ayrılmış, gazeteciliğin önemli bir araştırma, haber verme, bilgilendirme etkinliği olarak yerini almıştır.

Ruşen Eşref Ünaydın’ın, aralarında Abdülhak Hamit, Halit Ziya, Mehmet Emin, Halide Edip gibi ünlü yazar ve şairlerle yaptığı Diyorlar ki adını verdiği konuşmalar mülakat biçimindeki röportajcılığın ilk örnekleri arasında yer almaktadır.