Risk kavramı bireylerden başlayarak, işletmeleri, sektörleri, ülkeleri etkileyebilecek düzeyde sonuçları olan olumsuz bir kavramdır. Olumsuz algı, ülke şartları, deneyimler ve eğitim şeklinden de kaynaklanan bir durum olarak ortaya çıkmaktadır.

Risk türlerinin belirlenerek ilgili risklere ilişkin stratejilerin belirlenmesi ve muhtemel risklerin gerçekleşmesi durumunda ortaya çıkacak durumları sürecin en başından itibaren engelleyebilmek veya zararlı etkilerin en az seviyede tutulmasını sağlamak amacıyla yürütülen çalışmalar risk yönetimi olarak tanımlanmaktadır.

Riski etkili bir şekilde yönetebilmek ise öncelikli olarak faaliyet gösterilen alana ilişkin riskleri doğru tahmin etmekten geçer. Tahminlerin sağlıklı yapılabilmesi ise, amaç ve hedeflerin belirlenmesi ve belirlenen başlıklara ilişkin risklerin tanımlanmasına bağlıdır. Daha sonra, aşağıda sıralanan amaçların takip edilmesi riskin etkin bir şekilde yönetilmesi ve sürecin başarılı olması için bir gerekliliktir. Buna göre;

• Risk unsurları etki ve olasılığa göre tanımlanır,
• Uygun kontrol mekanizmaları yerleştirilir,
• İlgili unsurların yapılan kontrollere göre ölçülerek raporlanması ve karar alıcılar
  tarafından raporlar doğrultusunda risk ile mücadele yöntemlerinin belirlenmesi
  aşamasına geçilir.

Böylelikle risklerin etkilerinin azaltılmasına veya ortadan kaldırılmasına yönelik önlemler alınmış olur.

Risk yönetimi sürecine odaklanılması durumunda,

• İşletme faaliyetlerin kesintisiz devam ettirilmesi,
• Beklenmedik durumların en aza indirgenmesi,
• Ortaya çıkan zararların maliyetlerinin asgari seviyede tutulması,
• Nakit ve gelir akışının düzenli hâle gelmesi ve sürekliliğinin sağlanması,
• Büyümenin sürdürülebilir hâle gelmesi,
• Yasal düzenlemelere uyumun sağlanması,
• İşletme paydaşlarının zararlarının en aza indirgenmesi gibi faydalar elde edilecektir

Risk yönetim süreci, kurumun hedeflerine ulaşmasını engelleyecek risklerin belirlenmesi, azaltılması ve başarıya ulaşılmasını sağlayacak fırsatların ortaya çıkarılarak kullanılması sürecidir. Ayrıca, geleneksel risk yönetim süreci, gereklilikler nedeniyle özel sektör ve kamu sektörünün risk algılarının gelişmesi ile birlikte, her alanı düzenleyebilecek yeteneğe dönüştürülerek kurumsal risk yönetimi olarak adlandırılmaya ve daha geniş kapsamlı olarak ele alınmaya başlamıştır. 

Risk yönetim süreci, risklerin tespit edilmesi, risklerin değerlendirilmesi, risklere cevap verilmesi, risklerin gözden geçirilmesi ve raporlanmasını içerir.

Geleneksel risk yönetimi şu özelliklere sahiptir:

• Riskler ayrı ayrı birbirlerinden bağımsız ve diğer faktörlerle bütünleştirilmeden değerlendirilir
• Risk tanımlama ve değerlendirmesi söz konusudur
• Risklerde önem sıralaması yapılmaz
• Risk azaltma uygulaması söz konusudur
• Risk limitleri vardır
• Risk sahiplenicileri yoktur
• Rastgele risk ölçümü yapılır.
• Yapılanmamış ve tutarsız risk yönetim fonksiyonları vardır.
• “Risk benim sorumluluğum değil” algısı hâkimdir.

Kurumsal risk yönetimi şu özelliklere sahiptir:

• Riskler kurum stratejileri kapsamında değerlendirilir
• Risk portföy gelişimi söz konusudur
• Riskler önem derecesine göre sıralanır ve buna göre değerlendirilir.
• Risk optimizasyon uygulaması söz konusudur.
• Risk stratejileri vardır
• Risk sorumluları belirlenir
• Risklerin izlenme ve ölçümünde öncelik sıralaması yapılır.
• Risk yönetimi kurum genelinde organize edilir ve yürütülür.
• “Risk herkesin sorumluluğudur” algısı hâkimdir.

Kurumsal risk yönetiminin temel faydaları şunladır:

• Belirlenen amaçlara ulaşma ihtimalini artırır,
• Risklerin anlaşılması, doğru tanımlanması ve etkin önlemler alarak yönetme yete­neğinin geliştirilmesi noktasında yöneticilere katkı sağlar,
• Farklı birimlerce hazırlanmış risk raporlarının birleştirilmesini sağlar,
• Daha önemli riskleri ve etki alanlarının anlaşılma düzeyini geliştirir,
• Kurum içi çapraz risklerin belirlenmesi ve paylaşılmasını sağlar,
• Ortak ve kesişen riskleri tanımlar ve birimler arası iletişimin gelişimine katkı sağlar,
• Önemli konular üzerine odaklanılarak kaliteli bir yönetim sergilenmesini sağlar,
• Krizlerle karşılaşma ihtimalini azaltır,
• Faaliyetlere odaklanılmasını sağlar,
• Başarı için gerekli değişiklikleri yapmaya yönelik inisiyatif alma sorumluluğunu artırır,
• Başarı gerekli riskleri kabul etme yeteneğini artırır,
• Risk almaya yönelik karar vermede akılcı bir yöntem izlenmesini sağlar,
• Kurumsal verimliliği en uygun hâle getirir, korur ve kurumsal imajı güçlendirir,
• Hesap verebilirliği ve uyumlaştırılmış iç kontrol sistemini güçlendirir.

Risk iştahı, yatırımcıların ve yöneticilerin belirli bir kazanç karşılığında üstlenmeyi göze aldıkları risk miktarıdır.

Risklerin yönetilebilmesi için öncelikli olarak risklerin tanımlanması gerekmektedir. Riskleri tanımlamak için çalıştay, görüşme, senaryo planlaması, anket, beyin fırtınası, geçmiş hataların analizi, sektör karşılaştırmaları, tarihsel veri temelli tanımlamalar, performans gözden geçirmeleri, paydaşlardan elde edilen veriler kullanılmaktadır. Çalıştay, görüşme, beyin fırtınası ve anket teknikleri risk tanımlamada en yaygın kullanılan yöntemlerdir.

Çalıştay, bilgisayar destekli ve bilgisayar destekli olmayan çalıştaylar olarak iki şekilde gerçekleştirilirler. Katılımcılardan risk sürecine ilişkin olarak önceden hazırlanmış bir listeye göre değerleme yapmaları istenir. Çalıştay esnasında katılımcılar birbirleriyle etkileşim hâlindedirler. Bu etkileşim sayesinde, önceden belirlenmiş risk listesinde bulunmayan riskler de tespit edilebilir.

Görüşme yöntemi, çalıştaylara göre daha kolay yürütülen bir süreçtir. Görüşmeye alınan kişiler, katılımcı sayısının az olması ve görüşmelerin diğer katılımcılarla etkileşim olmaksızın gerçekleştirilmesi nedeniyle katkı sağlamaya daha heveslidirler veya kendilerinden beklentilerin farkında olduklarından ve birebir görüşme yapıldığından katkı sağlamak zorunda hissedebilirler.

Beyin fırtınası yöntemi, kurum yönetiminde görevli ve kurumu en iyi tanıyan çalışanların önceden belirlenmiş bir risk listesi üzerinde tartışmaları ve ortak sonuca varmalarını sağlayan etkili ve katılımcı bir yöntemdir.

Anket yönteminde, riske ilişkin çeşitli yargıların soru formları aracılığıyla katılımcılardan değerlendirilmesi istenmektedir.

Riskin tanımlanması aşamasından sonra riskin uygun bir şekilde değerlendirilmesi gereklidir. Böylelikle olası kayıplar engellenmiş olacaktır. Bu amaçla, riskler önceliklerine göre sıralanmalıdır. Bu sıralama aşağıdaki gibi olacaktır:

• Çok önemli riskler: İşletmenin devamlılığını güçleştirebilecek ve sonlandırabilecek derecede önemli risklerdir.
• Önemli riskler: Devamlılığı etkilememekle beraber, borç düzeyini ciddi oranda
  artırabilecek risklerdir.
• Önemsiz riskler: Mülkiyeti veya nakit girişlerini etkileyen finansal risklerdir.

Risk analizi, yönetimin tanımladığı risklerin ortaya çıkma sıklığı ve olası sonuçların belirlenmesine yönelik sistematik yaklaşımdır.

Risk analiz yöntemleri şunlardır:

• Kalitatif (nitel) analiz: Bu analiz tipinde, gerçekleşmesi muhtemel olayların, işletme üzerindeki muhtemel etkileri ve gerçekleşme olasılıkları, analizi gerçekleştirenlerin kişisel yargılarını ölçen metinsel ölçekler vasıtasıyla ortaya konulmaktadır.
• Yarı kantitatif analiz: Bu analiz tipinde, kalitatif tekniklerdeki metinler yerine, daha geniş skalaların kullanılabilmesini sağlamak amacıyla rakamlar kullanılmaktadır.
• Kantitatif (nicel) analiz: Bu analiz tipinde ise risklerin etki ve ihtimallerini sayısal olarak ele almaktadır.
• Karma analiz

Risk yönetimine ilişkin süreçte yapılan analizler sonucunda verilen kararların ve yerleştirilen uygulamaların başarı derecesini ölçmek, gerektiğinde yeni yöntemler geliştirmek ve uygulamaların başarısının devamlılığını sağlamak ve riskleri denetim altında tutmak amacıyla kontrol faaliyetlerinin yürütülmesi gerekmektedir. Kontrol faaliyetleri ile risk yönetim sistemlerinin başarısı güvence altına alınmaktadır. Kontroller başlıca üç amaca hizmet etmektedir. Bu amaçlar;

Amaç 1: Risk iştahı ile üstlenilen risklerin etkisini azaltmaya yönelik olarak, kabul edilebilir risklerin etkisinin azaltılması amacı,

Amaç 2: Kabul edilen riskler dışında kalan risklerin ortaya çıkmasını önlemeye yönelik olarak risklerin ihtimalini azaltma amacı,

Amaç 3: Mümkün olduğunca her iki durumu da kontrol altına alabilmek amacıyla riskin etkisini ve ihtimalini birlikte azaltma amacı olarak sıralanmaktadır

Kontrol türleri şunlardır:

• Önleyici kontroller: Kabul edilmeyen risklerin gerçekleşmesinin ve zararları etkilerinin incelenmesi amacıyla geliştirilen önlemlerdir (Bu kontrol Amaç–2’ye ulaşmak için yürütülen kontrol faaliyetlerinden oluşmaktadır).
• Düzeltici kontroller: Üstlenilen risklerin amaca uygun şekilde yönetilmesi ve tehlikeli etkilerin değere dönüşecek şekilde düzeltilmesini veya kabul edilmeyen risklerin ortaya çıkması durumunda tehlikeli sonuçlara yol açmaması veya etkilerini en aza indirebilmek amacıyla geliştirilen önlemlerdir (Bu kontrol Amaç – 3’e ulaşmak için yürütülen kontrol faaliyetlerinden oluşmaktadır).
• Yönlendirici kontrol: Kabul edilebilir risklerin istenilen sonuçların değere dönüşecek sonuçlar ortaya çıkarmasını garantilemek için geliştirilen önlemlerdir (Bu kontrol Amaç–1’e ulaşmak için yürütülen kontrol faaliyetlerinden oluşmaktadır).
• Denetleyici kontrol: Riskleri ortaya çıkaran nedenleri tespit için geliştirilen önlemlerdir

Belirlenen risklere göre verilecek tepkiler farklılık gösterebilecektir. Bu tepkilerin amacı, tehditlerin sınırlandırılmasını ve fırsatların değerlendirilerek riskleri değere dönüştürebilmektir. Riske dört şekilde karşılık verilebilecektir. Bu tepkiler;

• Kaçınma; riski ortaya çıkaran veya arttıran faaliyetlerden kaçınarak, riskin ortaya çıkması engellenebilir.
• Azaltma; riskin ortaya çıkma ihtimalini, etkisini veya ikisini de azaltmaya yöneliktir.
• Paylaşma (devretme); riskin ortaya çıkma olasılığını, etkisini veya ikisini, çeşitli nedenlerle paylaşarak (devrederek) riski yönetmek istenebilir.
• Kabullenme; riske ilişkin herhangi bir tepki verilmez.

İşletmenin döviz kuru riski ve faiz oranı riskine karşı firma içi riskten korunma yöntemleri, aşağıda sıralanmıştır:

Yabancı para cinsinden nakit akımları, aynı para ve zamanda yapılacak nakit ödemeleri ile çakıştırılarak, risk taşıyan para ile ilgili aynı zaman ve miktarda bir zıt akım oluşturularak eşleştirme yolu ile döviz fiyatlarındaki artış veya yükseliş beklentisi ile borçların veya alacakların vadesinden önce veya daha sonra tahsil edilmesi ve ödenmesi şeklinde adlandırılan hızlandırma ve geciktirme yöntemiyle, satışlar maliyet ile aynı para veya para birimi ile yapılacak şekilde faturalama yöntemi ile riski karşı tarafa devrederek, döviz sepetleri belirleyerek döviz kuru riskinden korunabilir.

Fon ihtiyacının vadesi ile finansmanın vadesinin uyumlaştırılması ile çakıştırma yolu ile veya nakit girişleri ile çıkışlarının vadesini uyumlaştırarak hesaplar arası aktarma yöntemleri ile faiz oranı riskinden korunabilir.

Firma dışı riskten korunma yöntemleri ile pazar riski, kredi riski, yasal risk ve likidite riskinden korunulabilmektedir. Bu amaçla;

• Belirli bir varlık veya malın fiyatı, teslim yeri, tarihi, miktarı gibi bilgilerin yer aldığı bir gelecek sözleşmesi olan organize piyasalarda yapılan futures işlemler,
• Organize piyasalarda yapılmayan, fiyat, vade, miktar gibi unsurların tarafların karşılıklı anlaşmasıyla belirlendiği vadeli işlemler olarak tanımlanan forward işlemler,
• Genellikle organize borsalarda işlem gören fiyat, miktar, vade açısından standartlaştırılmış ve alım veya satım hakkı sağlayan opsiyon sözleşmeleri,
• Tarafların belirli bir zaman diliminde ödemelerinin karşılıklı olarak değişiminde anlaşmalarını ifade eden swap işlemleri,
• Bu ürünlerin birleştirilerek kullanıldığı diğer melez ürünler kullanılmaktadır.

Faaliyetler ile ilgili tüm paydaşların risk yönetim sürecine olan ilgileri ve bu konuda sağlanan karşılıklı iletişim kanallarının varlığı, riske ilişkin farklı bakış açılarının değerlendirilmesini sağlayacaktır. Farklı alanlarda tecrübelerin değerlendirilmesine imkân sağlayacak iletişim kanalları risk algısının değişebilmesine, riske ilişkin konulara daha iyi odaklanarak başarının sağlanmasına yardımcı olacaktır. Geniş bir iletişim ağı ile paydaşların tamamına ulaşılması, risk yönetimine ilişkin politikaların daha yüksek bir düzeyde destek almasına da yardımcı olacaktır.

Risk yönetiminde başarılı olmak genel olarak aşağıdaki unsurların başarılarının toplamına eşit olmaktadır:

• İşletme paydaşlarının deneyimleri
• Paydaşların, tanımlanmış risk faktörlerini algılama düzeyi
• Risk unsurlarının anlaşılırlığı
• Organizasyonel kültür
• Yetki ve sorumlulukların açıkça belirlenmiş olması
• Akılcı risk iştahı politikalarının varlığı
• Üst yönetimin riskleri üstlenmesi
• Risk kontrol mekanizmalarının etkinliği
• Risk kontrol sürecinin takip edilmesi

Kriz, örgütsel amaçları ve yaşam sürecini tehdit eden, ortaya çıktığında konulacak önlemlerin önceden belirlendiği acil müdahale gerektiren olumsuz durum.

Dış ticaret riskleri şunlardır:

• Finansal riskler
  • Piyasa riski
  • Kur riski
  • Faiz oranı riski
  • Tahsil edememe riski
• Sosyal riskler
• Fiziki riskler
• Ekonomik riskler
• Süreç riskleri
• Maliyet riskleri
• Ürün riskleri
• İdari kararlara ilişkin riskler

Sistematik bir risk türü olan pazar riski, piyasalarda oluşabilecek dalgalanmaların
neticesinde, faiz oranlarının, döviz kurlarının dış ticarete konu işlemi yapan taraflardan birisi veya tüm taraflar için istenmeyen şekilde gelişmesi ve dış ticaret ile hedeflenen faydaların sağlanamaması veya dış ticaret işleminin yapılamamasını ifade etmektedir.

Tarafların, döviz kurundaki artışlardan olumsuz etkilenmesi nedeniyle ithalat işlemini yapamamaları sonucu üretimlerinin durması veya farklı ancak istenilen şartları tam sağlamayan mallara yönelmelerine veya ihraç eden tarafların daha az ithalat – bazı durumlarda ihracat işleminin yapılamaması gibi durumlarda ortaya çıkabilir – nedeniyle gelir kaybına uğramalarına yol açabilecek olan durumları ifade etmektedir.

Borçlanarak alım yapacak tarafların faiz oranlarındaki yükselmeler nedeniyle daha fazla maliyete katlanmalarına yol açan bu risk, ihraç eden ülkenin maliyetlerin artması nedeniyle daha az talepte bulunması durumunda veya ihraç işleminden vazgeçmesi durumunda ithalatçı için diğer finansal risk türlerinde olduğu gibi gelir kaybına yol açacak şekilde sonuçlanabilmektedir.

Tahsil edememe riski, ihracatı yapan tarafın, ihraç işleminden beklediği gelirin bir kısmını veya tamamını çeşitli nedenlerle tahsil edememesi durumunda ortaya çıkacak zararları ifade etmektedir.

Sosyal riskler; taşınan mallar yükleme noktasında, transfer esnasında, gümrüklerde veya teslimat esnasında çalınabilme ihtimali taşıdığından hırsızlık riski, rakipler veya terör örgütleri gibi ticaretin devam etmesini istemeyen gruplar tarafından sabote edilmesi riski, taşıma esnasında istenmeyen olumsuz ve önceden öngörülemeyebilen faktörlerden kaynaklanan kaza risklerini ifade etmektedir.

Fiziki riskler; önceden öngörülemeyen ve tamamen engellenemeyen doğal afetler nedeniyle malların teslim edilememesi veya transfer esnasında değer kaybına yol açan doğal afet riski, zamanında teslimi engelleyebilecek olan iklim veya ani hava şartları değişikliklerinden kaynaklanan hava şartlarına ilişkin riskleri bünyesinde barındırmaktadır.

Ekonomik riskler; uluslararası ticaretin ülkeler ve işletmeler için her an değişebilecek dengeye sahip ekonomik faaliyetler üzerine kurulu olmasından kaynaklanmaktadır. Üretim faktörlerinin maliyetlerinde meydana gelen artışlar nedeniyle malların fiyat seviyelerinin yükselmesi ve bu seyrin süreklilik arz etmesi (enflasyon) riski, ticaret yapılan ülkelerin içerisinde bulunduğu ekonomik şartlardan kaynaklanan konjonktürel değişim riski, piyasalarda benzer mal ve hizmet üreten işletmelerin artmasından kaynaklanan ve rekabet koşullarını zorlaştıran değişikliklerden kaynaklanan piyasa daralması ve rekabet seviyesinin artması riski, ekonomik riskleri ortaya çıkarmaktadır.

Süreç riskleri; kalifiye işgücünün temininde yaşanan zorluklar nedeniyle üretimin azalması veya durması veya istihdam maliyetlerinin artması nedeniyle daha pahalı hâle gelmesini ifade eden insan riski, üretimde kullanılan yöntemlerin teknolojik gelişme hızına ayak uyduramamasını ifade eden yöntem riski, ekipmanların yetersizliği nedeniyle talebe yetişememe nedeniyle müşteri kaybı gibi riskleri barındırmaktadır.

Maliyet riskleri; etkin maliyet kontrol sistemlerinin maliyet sistemlerine entegre edilememesi nedeniyle, maliyetlerin tam olarak belirlenememesinden dolayı düşük fiyatlandırma tabanlı zarar edilmesi veya yüksek fiyatlandırmadan kaynaklanan müşteri kayıplarına yol açacak fiyatlandırma riski, ürünün yaşam seyrini uzatacak girdilerden kaynaklanan yaşam çevrim maliyetleri riski, ürünün müşteri firma için istenilen nitelikleri taşıması için katlanılan kalite maliyetlerinin artması riski gibi risklerden oluşmaktadır.

Ürün riskleri; ürünün müşteri firmaların beklentilerini karşılayamamasından kaynaklanan işlevsellik riski, ürünün beklenen işlevleri faydalı ömrü boyunca sürdürememesini ifade eden güvenilirlik riski, iletişim ve üretimde kullanılan teçhizat, donanım ve yazılımın istenildiği anda kendinden beklenene faydayı sağlayabilecek şekilde kullanılamamasından kaynaklanan kullanılabilirlik risklerini barındırmaktadır.

İdari kararlara ilişkin riskleri; faaliyetleri esnasında vergiler, kotalar ve tarifelerin artırılması gibi pek çok ekonomik koşul işletmelerin dış ticaret yapma gerekçelerini ortadan kaldırabilecek işletme riski, uluslararası piyasalardaki değişikliklerden kaynaklanacak küresel risk, karşı ülkeler ile benzer nitelikte olmaması nedeniyle dış ticaret işlemine konu olan tarafların zarar görme ihtimallerini ifade eden yasal düzenlemelerin sebep olabileceği hukuki riskler bu grupta yer almaktadır.

Genel anlamıyla riskten korunma yöntemleri dış ticarette sayılan risklerden korunmak içinde kullanılabilecektir. Örneğin, akreditif, teminat mektubu, vadesiz poliçe, konşimento vb. teknikler ile tarafların yükümlülüklerini yerine getirmemesi tehlikesini ifade eden sözleşmeye uymaması riskinde etkili bir araç olacaktır.

Risk yönetiminin ilk olarak ortaya atıldığı ve riskin transfer edilmesi şeklinde kullanılan sigortacılık faaliyetleri, dış ticaret işlemlerinde önemli bir riskten korunma aracı olarak kullanılmaktadır.

Dış ticaret işlemlerinde, malların beklenen niteliklere sahip olmaması, zamanında teslim edilmemesi, talep edilen miktarda olmaması, ödeme ve tahsilat gibi konular riskin kaynağı olan başlıklar olarak sıralanabilir.