Sigorta sözleşmesinde, bir tarafta sigorta güvencesi vermek üzere ilgili kanun ve mevzuata göre sigortacılık faaliyetinde bulunmaya yasal olarak yetkili bulunan sigortacı (sigorta şirketi) yer alırken; diğer tarafta da riziko, tehlike ile karşı karşıya olan sigortalı/sigorta ettiren bulunmaktadır.

TTK’nın 1401. Maddesinde yer alan sigorta sözleşmesinin en önemli taraflarından biri sigortacıdır. “Sigortacı” deyiminin her ne kadar “Sigorta” konusunda çalışan hemen herkesi ifade edebileceği düşünülebilirse de, bu kelimenin hukuki içeriği; sadece “sigortalanmak isteyen kişi, kurum ve kuruluşlara, güvence veren (kuruluşları yasalarla saptanmış bulunan) ticari işletmelerden ibarettir. Bir tanımlamaya göre; sigortacılar (sigorta şirketleri), sigorta sözleşmesi gereğince belli bir sigorta primi karşılığında rizikoyu, tehlikeyi üstlenip güvenceyi veren ve olayın gerçekleşmesi halinde tazminat ve kapital ödemeyi taahhüt eden (sigorta himayesini sağlama borcu altına giren) kurumlardır. Başka bir ifadeyle, sigortalanmak isteyen kişi, kurum ve kuruluşlara, sigorta sözleşmesi gereğince belli bir ücret (prim) karşılığında güvence (teminat) veren sigorta şirketleridir.

5684 sayılı Sigortacılık Kanunu’nun Sigorta şirketlerinin ve reasürans şirketlerinin kuruluşu başlığını taşıyan 3/1’inci Maddesine göre, “Türkiye’de faaliyet gösterecek sigorta şirketleri ile reasürans şirketlerinin anonim şirket veya kooperatif şeklinde kurulmuş olması şarttır. Sigorta şirketleri ve reasürans şirketleri, sigortacılık işlemleri ve bunlarla doğrudan bağlantısı bulunan işler dışında başka işle iştigal edemez."

Sigorta sözleşmesini yaptıran kimseye sigorta ettiren denilmektedir. Genellikle sigorta ettiren ile sigortalı aynı kişidir. Ancak, bazı durumlarda sigorta ettiren kendi menfaatini değil de, bir başkasının menfaatini sigorta ettirmiş ise, sigorta ettiren bu durumda sigortalı sıfatını taşımaz.

Sigorta sözleşmesine taraf olan ve prim borçlusu olmaksızın bu sözleşmeden doğan hakları elde eden kimseye sigortalı denir. Genellikle sigorta ettiren kendi menfaatini teminat altına almak maksadıyla kendi lehine sigorta yaptırdığı için sigorta ettiren ile sigortalı sıfatı aynı şahısta birleşmektedir. Ancak, bazı sigorta sözleşmelerinde sigorta ettiren ile sigortalı sıfatı, aynı şahısta birleşmeyip, başkası hesabına sigortada olduğu gibi başka kimselerin üzerinde bulunabilir. Yani sigorta sözleşmesi ile güvence altına alınan menfaat eğer sigorta ettirene ait ise, kendi hesabına sigorta, sigorta sözleşmesi ile güvence altına alınan menfaat sigorta ettirene ait değil ise başkası hesabına sigorta söz konusu olmaktadır.

Sigorta ettiren ile sigortalının başka kimseler olabilmesi Hayat Sigortalarında da mümkündür. Hayat sigorta sözleşmesi başkası lehine yapılabilir, lehine sigorta yapılan şahsa Lehdar denir. Riziko gerçekleştiği takdirde sigorta bedelini talep etme hakkı Lehdara aittir. Lehdar, sigortanın sonuçlarından faydalanan kişidir.

Sigortalı, zarar sigortalarında menfaati teminat altına alınan, can sigortalarında ise üzerinde riziko gerçekleşme olasılığı bulunan kişiyi ifade etmek için kullanılır. Aynı zamanda hayat sigortalarında hayatı sigorta edilen şahsın belirli bir tarihte hayatta olması ya da ölümü rizikoyu oluşturduğundan sigortalıya riziko şahsı da denilir.

Sigortalanabilir menfaat; poliçe sahibi ile sigorta konusu arasındaki (meşru) yasal bir finansal ilişkiden doğan sigorta ettirme hakkı olarak tanımlanabilir. Sigortayı ancak bir konuda sigortalanabilir menfaati olan kimse yaptırabilir. Böyle bir menfaati olmayan kişi sigortalı/sigorta ettiren olamaz. Ancak, sigortalanan şey ile sigortalı/sigorta ettiren arasında maddi, para ile ölçülebilir ve yasal bir menfaat ilişkisi olmalıdır.

Riziko, “tehlike” sigorta sözleşmesinin taraflarının iradeleri dışında kalan genel olarak henüz gerçekleşmemiş, ne zaman gerçekleşeceği veya gerçekleşme tarihi belirsiz, zarar veya başkaca uygun olmayan bir hal doğuran ileride meydana gelecek olan geleceğe yönelik bir olaydır”. Sigortacılık uygulamasında riziko olarak da adlandırılan tehlike, doktrinde genellikle zarar verici özellikleri olan olayların gerçekleşmesi olasılığı olarak tanımlanmaktadır.

Risk; kişinin para ile ölçülebilir bir menfaatini zarara uğratan bir tehlike şeklinde tanımlanır.

TK, Md. 1458/1'de rizikoyla ilgili şunlar söylenmektedir:

• Rizikonun, tehlikenin gerçekleştiği veya gerçekleşme olasılığının ortadan kalkmış olduğu, sözleşmenin yapılması sırasında, sigortacı ile sigorta ettiren ve sigortadan haberi olmak şartıyla, sigortalı tarafından biliniyorsa sözleşme geçersizdir.
• Rizikonun, tehlikenin gerçekleştiği veya gerçekleşme olasılığının ortadan kalktığının sigorta ettiren veya sigortalı tarafından bilinip sigortacı tarafından bilinmediği durumlarda, sigortacı sözleşme ile bağlı olmamakla birlikte, ödenmesi gereken primin tamamına hak kazanır.

Rizikonun, tehlikenin sigortalanabilirliği için şu özelliklere sahip olması gerekir:

1. Sözleşme kurulurken gerçekleşmemiş olmalıdır. Sözleşme tehlikenin, riskin gerçekleşmesine rağmen yapılmışsa ve taraflar bunu biliyorsa sözleşme geçersizdir. Yanan ev, kaza yapan araba sigortalanamaz.
2. Muhtemel (olası) olmalıdır. Riskin, tehlikenin gerçekleşmesi kadar gerçekleşmeme olasılığı da olmalıdır. Mutlaka olacak veya olmayacak bir risk, tehlike sigortalanamaz.
3. Belirsiz (gerçekleşip gerçekleşmeyeceğinin veya gerçekleşme tarihi belirsiz) olmalıdır. Geçmişte gerçekleşen kazalar, riskin, tehlikenin gerçekleşme oranını verse dahi, kimin nerede başına ne geleceği belirsizdir.
4. Tarafların iradesi dışında olmalıdır.
5. Sigorta ettirenin veya sigortalının, kanunun emredici hükümlerine, ahlâka, kamu düzenine, kişilik haklarına aykırı bir fiilinden doğabilecek bir zararını teminat altına almak amacıyla sigorta yapılamaz.

Poliçede gösterilen sigorta bedeli (para ile ölçülebilir menfaat) istisnai haller dışında (Trafik Sigortalarında Hazine Müsteşarlığı tarafından belirlenir) sözleşmenin taraflarınca kararlaştırılan ve riskin, tehlikenin gerçekleşmesi durumunda sigortacının ödemesi gerekli azami tazminat miktarıdır.

Sigorta Değeri, sigortalanan değerin (malın) günün piyasa koşullarına uygun rayiç (makul) değeridir. Bu değer sigorta poliçesinde gösterilebilir veya gösterilmeyebilir.

Tehlikenin gerçekleşmesi sonucunda sigortalının uğradığı zararı gidermek amacıyla ödenecek meblağa ise sigorta tazminatı denir.

Bir sigorta tazminatına hak kazanabilmek için gerçekleşen risk riziko ile meydana gelen hasar arasında doğrudan bir ilişki olması gerekir ki, buna “Sebep-Sonuç İlişkisi” (İlliyet Bağıntısı) adı verilir.

Tazminatın ödenmesinde ortaya çıkabilecek iki önemli sorun vardır ki, bunlar; “Eksik Sigorta” ve “Aşkın Sigorta” dır.

Sözleşme yapılırken Sigorta Bedelinin, Sigorta Değerinden küçük olmasına Eksik Sigorta denir. Bu duruma uygulamada sık olmasa da rastlanmaktadır.

Cayma hakkı aşağıdaki hallerde kullanılamaz:

1. Cayma hakkının kullanılmasından açıkça veya zımnen vazgeçilmişse.
2. Caymaya yol açan ihlale sigortacı sebebiyet vermişse.
3. Sigortacı, sorularından bazıları cevapsız bırakıldığı halde sözleşmeyi yapmışsa

Aşkın Sigorta terimi, tazminat poliçelerinde söz konusu olan bir kavramdır. Poliçede yer alan Sigorta Bedelinin, sigorta konusunun Gerçek ve Makul Değerinin üzerinde olması halidir.

Mutabakatlı kıymet sigortası; sigorta ettiren/sigortalı ile sigortacının sigorta konusu malın değerini birlikte tespit etmeleridir. Bu sigortanın amacı, hasar anında eksik sigorta anlaşmazlıklarının önüne geçmektir.

Mal sigortalarında bazen aynı menfaat aynı rizikolara karşı yine aynı süre için birden çok sigortacıya aynı veya farklı tarihlerde sigorta ettirilmektedir. Buna doktrinde “birden çok sigorta” denilmektedir.

Müşterek sigortada, çeşitli sigorta sözleşmeleri bir bütün olarak kabul edilmektedir. Bu durumda sigortacılardan her biri üzerlerine aldıkları rizikonun yani sigorta bedelinin toplamına nazaran, sigorta ettikleri bedel oranında sorumlu olurlar. Sigortacılar toplam hasara sigortaladıkları sigorta bedelleri oranında iştirak ederler.

Değerinin tamamı sigorta olunan bir menfaat, aynı kişiler tarafından aynı süreler ve aynı rizikolara, tehlikelere karşı sigorta ettirilemez. Gerçekten de konu, Türk Ticaret Kanunu’nda (TTK) Çifte Sigorta başlığı altında düzenlenmiş olup, gerçek değer ile sigorta olunan bir menfaat, aynı süreler ve aynı rizikolar, tehlikeler için aynı veya farklı kişiler tarafından sigorta ettirilemez denilerek Çifte Sigorta Hukukumuzda yasal kabul edilmemiştir.

Değerin tamamı sigorta edilmemişse kalan kısım sigortalanabilir. Örneğin; banka kredisi alan bir sigorta ettirenin/sigortalının mal varlığının krediyi aşan kısmı ayrı bir poliçe ile belirtilmek suretiyle kısmen sigortalanabilir. Ancak, riskin bir başka sigorta şirketinde de kısmen sigortalı olduğu hususu belirtilmelidir. Aksi takdirde hasar olduğunda eksik sigorta uygulanır.

• Prim = Riziko Primi (Net Prim)+Prim Yükünden oluşur. Prim yükü Net Prime yapılan zamdır. Net Prim, tam anlamıyla rizikonun gerçekleşmesi halinde sigortacının ödeyeceği tazminatın veya sigorta bedelinin karşılığıdır. Bir bakıma, Üretim Masrafları, Genel Giderler, Emniyet (Katastrof) Payı, Kar Payı gibi ikincil giderler hariç (çıplak) prim tutarıdır.
• Brüt Prim; Net Prime (Riziko Primine) ek olarak sigortacının yapacağı Üretim Masrafları, Genel Giderler, Emniyet (Katastrof) Payı, Kar Payı ve sair giderlerin eklenmesiyle bulunan primdir.

Süre sözleşmenin kuruluş anından itibaren başlar. Sigorta süresi, sigortacının teminat kapsamındaki riskler, tehlikeler nedeniyle meydana gelmesi olası hasarlara ilişkin sorumlulukların devam ettiği süredir. Sigorta sözleşmeleri, kısa (1 gün - 1yıl), normal (1 yıl), uzun (1 yıldan fazla) süreli yapılır.

Sigortacı; sigorta sözleşmesi kendisi veya acentesi tarafından yapılmışsa, sözleşmenin yapılmasından itibaren yirmi dört saat, diğer hallerde on beş gün içinde, yetkililerce imzalanmış bir poliçeyi sigorta ettirene vermekle yükümlüdür. Sigortacı poliçenin geç verilmesinden doğan zarardan sorumludur.

Bir sigorta sözleşmesinin niteliklerinden bazıları şunlardır:

• Sigorta Sözleşmesi, Borçlar Kanunu’nun 1. Maddesinde ifadesini bulan ve her iki tarafın karşılıklı ve birbirine uygun surette rızalarını beyan etmeleri yani icap (öneri) ve kabul ile vücut bulan iki taraflı bir sözleşmedir.
• Sigorta sözleşmesi ivazlı akitlerden olup, tarafların iradesinde bağışlama yoktur.
• Süreli bir sözleşmedir.
• Sigorta sözleşmesi dayanışma ve tedbir sözleşmesidir. (Bkz. Sf. 87)

Sigorta sözleşmesi borç doğuran bir akit olduğundan her şeyden önce Borçlar Kanunu hükümlerine tabidir. TTK’nın sigorta hukukuna tahsis edilen 6. Kitabında sigorta sözleşmesine dair özel hükümler yer almaktadır. Sigorta sözleşmesi, kanun hükümleri dışında Sigorta Genel Şartlarına da tabi olmaktadır. Sigorta Genel Şartları, önceden tespit edilen, mutad ve standart şartlardır.