Spermatozoon baş kısmı, genetik materyali barındıran çekirdek ve fertilizasyonda önemli rol oynayan enzimleri içeren akrozomdan oluşur.

Akrozom bölümünde fertilizasyon aşamasında önemli rol oynayan enzimler bulunur.

Beslenmenin yetersiz olduğu işletmelerde püberteye geçiş aksar, testisin gelişimi yavaşlar ve sperma üretimi gecikir. Uzun süreli yetersiz beslenme olgularında bireyin fertilizasyon yeteneği azalır (fertilite düşüklüğü) hatta tamamen ortadan kalkabilir (sterilite). Aşırı beslenme kilo alımını hızlandırır. Aşırı yağlanma ise sperma üretiminin düşmesine ve cinsel isteğin azalmasına neden olur.

Evcil hayvanların sperması genellikle ekonomik nedenlerin yanında, genetik özelliklerinin sonraki yıllara aktarılabilmesi için de alınmaktadır. Bunun yanında genetik özelliği yüksek bireylerden daha fazla yararlanmak, bilimsel çalışmalar yapmak, aşım yapamayan hastalıklı, yaşlı veya deneyimsiz hayvanlardan yararlanmak, erken yaşta yavru elde etmek, tohumlanacak dişinin ve erkeğin birbirlerinden uzak yerlerde olduğu durumlarda tohumlama yapabilmek ve bireyin cinsel sağlık denetimi amacıyla da sperma toplanır.

Hayvanın genç olması, deneyimsizliği, aşırı çalışma, düzensiz beslenme, yağlanma, psikolojik nedenler, hastalıktan ileri gelen genel zafiyet ve yaşlılık.

Ejakülattaki spermatozoa sayısının düşmesine ve olgunlaşmamış spermatozoa sayısının artmasına neden olur.

Sperma almadan önceki gün, steril haldeki suni vajina tamamen su ile doldurulduktan sonra, 45° eğim verilerek suyun 1/3’ünün boşalması sağlanarak 38-43°C ısıya ayarlı etüve koyulur. Sperma alma zamanında etüvden alınıp hava ventilinden yeteri kadar hava üflenerek basınç sağlanır. Kayganlığı sağlamak için ise, penisin gireceği kısma vazelin veya uygun bir pomad sürülür.

Prob rektuma yerleştirildikten sonra penis prepusyum dışına alınır. İlk olarak ampermetre 0’dan 20 mA’e yavaşça çıkartılır ve 3-5 sn beklenilerek yavaşça 0’a geri dönülür sonra sırasıyla 40 mA, 60 mA, 80 mA aynı şekilde yinelenir.

Spermanın spermatozoon sayısı 500 x10⁶ spermatozoa/ml, motilite %50, morfolojik bütünlüğü sağlam spermatozoon oranı ise %80’den fazla olmalıdır.

Beslenme, çevre ısısı ve mevsim, sperma alma sıklığı, sperma alınırken hayvana yapılan muamele, damızlığın sağlık durumu, nakli, yaşı, ön sekret, sperma alma öncesi boşa atlatılması, kullanılan malzemenin asepsi ve antisepsisi, sperma alma sırasında ortamın ısısı, su, nem ve güneş ışığı spermanın kalitesini etkiler.

Erkek damızlık materyalin fertilite yeteneğinin belirlenmesinde spermatozoon yoğunluğu, ejakülatta bulunan toplam hücre sayısı, spermatozoon motilitesi, ileriye doğru hareketin hızı, ölü/canlı spermatozoa oranı, akrozom ve diğer morfolojik bütünlüğü değerlendirilir.

Spermanın makroskobik muayenesi; hacim, renk, kıvam, koku, ph muayenelerini kapsamaktadır.

Spermanın mikroskobik muayenesi; kitle hareketi (mass aktivite), motilite, spermatozoon yoğunluğu, ölü/canlı muayenesi, morfolojik muayeneyi kapsamaktadır.

Spermatozoa hareket şekline göre; ileri doğru hareket edenler (progressif), yerinde durarak dairesel hareket edenler (sirküler), yerinde durarak titreşenler (vibratör), geriye doğru hareket edenler (revers) diye de sınflandırılır.

Eozin/nigrozin boyası kullanılarak yapılan ölü/canlı muayenesinde pembe spermatozoon ölü, renk almayan spermatozooon canlı olarak sayılır.

Hiyaluronidaz, korona delici enzim (CPE), nöraminidaz ve tripsin akrozomal yapıda bulunan fertilizasyonda etkin rol oynayan enzimlerdir.

Gimza boyama yöntemi ile spermanın akrozom kısmı pembe boyanır.

Sperma alınacak hayvandan, mikrobiyolojik muayene amacıyla, prepusyum akıntısı, ön sekret, sperma, kan, serum, idrar ve dışkı örnekleri alınarak soğuk zincir ve asepsi kurallarına uygun bir şekilde laboratuvara gönderilir.

Spermadan ileri gelen fertilite düşüklükleri kendi içinde, spermatozoon sayısının artırılması ile karşılanabilen ve karşılanamayan nedenler olmak üzere iki ana başlık altında incelenebilir.

Spermatozoon sayısının artırılması ile karşılanabilen nedenler genellikle motilite, viabilite yeteneği ve morfolojik bütünlüğün sürekliliği ile ilintili olan faktörler olup bunlar spermatozoonun dişi genital kanalda ilerleme yeteneği ve yaşama süresi ile ilgilidir.