Günlük yaşamda yüce amaçlar için kendini adama ya da adanma anlamına gelir. Tüm gerçekliği ruhsal veya düşünsel sayan, bilgilerimizin algı, imge ve düşünce gibi bilinç süreçleri ile açıklayan görüştür. Eğitimde kendini gerçekleştirme olarak anılır. Bilgiye ilişkin görüşü, bilginin sadece aklın ürünü olduğu biçimindedir. İdealist eğiticiler insan değerini çok yüksek görürler ve bunun eğitimle yükseltileceğine inanırlar. İdealizm değerleri felsefi olarak mutlak değişmez ve evrensel sayılır. İyilik, güzellik gibi kavramlar göreceli değil, evrenin yapısında bulunur ve mutlaktır.

İdealist felsefeye göre arke insan zihninde bulunan “idea” yani “fikir” dir. İdealist felsefe genel bir bakışla insanın her türlü maddi varlığın ruhsal bir temele indirgenebileceği savunur. Evrenin tanrı tarafından yaratıldığı, evrende oluşagelen olayların bizim gerçekliğimiz dışında oluştuğu gibi savlarını savunur. Ontolojik idealizm, fizik dünyanın sadece zihin için bir nesne ya da zihin içeriği olarak vardır. Bu açıdan bakıldığında idealist felsefe ontolojik bağlamda muhafazakâr bir çizgiyi temsil eder.

Genel bir yaklaşımla önceden varolan yani apriori olan bilginin aktarılması değerler açısından ideal varlığa ulaşmak için idealin tekrarı biçiminde tanımlanabilir. Bu felsefeye göre insan, özgür iradelidir, kişi kendi düşüncelerini gözden geçirerek gerçeğe ulaşabilir. Eğitim, bireyi, iyi, doğru ve güzele teşvik etmeli; insanın doğuştan getirmiş olduğu kimi yetenekleri ortaya çıkarmaya çaba göstermelidir. İdealist felsefede merkezde konular, dersler, evrensel doğrular ve bunları aktaracak öğretmen bulunmaktadır. Bu nedenle idealistler bilgi merkezli eğitim programları geliştirme yaklaşımın benimsemişlerdir. Bu bağlamda idealist bir eğitimin amacı, öğrencilere doğruyu aramaya teşvik etmek ve bu doğrultuda zihnin çalışmasına olanak vermektir.

İdealistler öğretmen-öğrenci ilişkilerinde merkeze öğretenin konulması savındadır. Bir bakıma öğretim süreci öğretmen odaklı yürütülmelidir. İdealist öğretmen tıpkı Sokrat gibidir. Öğretmenin asıl işlevi öğrenciye bilgiyi sezdirme ve keşfettirmedir. İdealistlere göre öğretmen, eğitim durumunda bilgiyi aktarmamalı, yalnız öğrencinin aklını çalıştırıp çalıştırmasını, doğruyu bulmasını sağlamalıdır. Öğretmen ayrıca “idealler” bakımından örnek ve model olmalı, öğreticilik becerileri ile uzmanlığı sentezleyerek çalışmalı ve öğrencide isteklilik yaratmalıdır.

Realizm, gerçeği insan zihninin dışında bağımsız olarak var olduğunu savunan felsefi görüştür. Realizm, gerçekçilik kavramıyla karşılanmakla birlikte felsefi olarak dış dünyanın bilgi ve duyularımızdan bağımsız olarak var olduğunu savunan, duygu ve yanılsamalara kapılmayan felsefi akım biçiminde tanımlanır. Ontolojik açıdan realist felsefe toplumsal gerçekliği anlamayı merkeze alır. Realist felsefe en genel ifadeyle bilinçten bağımsız bir gerçekliğin var olduğunu savunur.

Genel amaç, bireyin topluma uyumunu sağlamaktır. Bu bağlamda yeni kuşaklara kültürel mirası aktarmak, insanı toplumsal yaşama hazırlamak, mutlu ve erdemli kılmak bu temel amacın alt amaçları olarak sıralanabilir. Realizmin eğitim anlayışı, bireyi toplumsal gerçekliğe göre hazırlamayı amaçlar. Realist eğitim bir ölçüde tutucudur; bireysel ilgi ve moda türünden geçici beğenilere değil, insanlığın kalıcı nitelikte saydığı bilgi, beceri ve davranış birikimine ağırlık verir.

Realistler öğrencilerin uygulama, gözlem, deney vb. çalışmalarla değerlendirilmesini de amaçlar. Bu noktada öğretmenin önemi büyüktür. Çünkü öğretmen yaşamı bilen ve öğrenciyi tanıyan olarak; öğrenciyi yaşama hazırlamakla görevlidir. Realist felsefeye göre öğretmen, eğitimde mutlak otoritedir ve konuya bağlı öğretmen odaklı bir sürecin yöneticisidir. Öğrencinin sorumluluğu öğretmene aittir.

Pragmatizm, bir kavram ilke veya görüşün anlam veya doğruluğunu pratik sonuçlarıyla belirleyen felsefi akımıdır. Başlıca temsilcileri Charles Sanders, C. S. Pierce, William James ve John Dewey’ dir. Yaklaşıma göre doğrunun ölçütü yarardır. Yararlı olan şey doğrudur. Bir felsefi anlayış olarak pragmatizm metafiziksel pragmatizm, bilimsel pragmatizm ve dini-ahlaki pragmatizm biçiminde üç boyutta incelenebilir.

Pragmatist felsefeye göre değerler, sürekli değişim içindedir. Gerçeği, insan çevre ile etkileşimi içinde yaratır. Yaratıcılık doğası gereği insancıldır. İnsan değerleri, insan tercihlerinin sonucudur ve görecelidir. Karakteri oluşturan tercihler, aynı zamanda değerleri de tayin eder.

Pragmatist felsefe açısından eğitim bireyleri ehliyetli, güçlü ve verimli kişiler olarak yetiştirmek için yapılan toplumsal bir iştir. Pragmatistlere göre istendik davranışların ölçütü, ehliyet, güç, verimlilik, iş birlikçi çalışma, problem çözme, yaşantı ve bilginin göreceliliğidir. Pragmatist felsefeye göre eğitim durumları yaşamın kendisi olmalıdır. Öğretim süreci “yaparak öğren yaptırarak öğret” ilkesiyle bireysel farklılıkları da gözeten bir anlayışa sahiptir. Pragmatik felsefede eğitim bir sosyal süreç olarak görülerek okulun üç temel işlevi üzerinde durulur. Buna göre okulun işlevleri basitleştirmiş çevre ile yaşantı ortamı sağlamak ve sosyal çevredeki kişileri dengelemektir.

İnsanı merkeze alan, insanın yabancılaşmasına karşı özgürleşmesini amaç edinen bir felsefi akımdır. Varoluşçu felsefeye göre eğitim bireyi yaratmalı, özgürlüğü geliştirmeli, bu konudaki gizli ve açık baskıları belirlemeli ve etkisizleştirmelidir. Amaç bireyin uyumlaştırılması değil özgürleştirilmesi olmalıdır.

Varoluşçu felsefeye göre eğitimin temel amaçlarından biri, bireyin bilişsel ve duyuşsal yeteneklerini geliştirmek olmalı. Öğrencinin gelişimi, düşünce üretebilme yeterliliğine ya da yeteneklerine göre belirlenir. Eğitimin amaçları her zaman insancıl değer ve ölçütlere göre oluşturulmalıdır. Bilgi var olanların tekrarı değil, insan tarafından yaratılandır. Birey kendinden sorumludur ve özgürlük sağlanırsa yaratıcılık gelişir.

Varoluşçu felsefe açısından eğitim anlayışı, özgürlükçülük, bireyselcilik ve bireyin kendini gerçekleştirmesi temalarına dayanır. Bu nedenle klasik eğitim tanımlarında işlenen “istendik davranış” kazandırma açısından toplum ya da otorite odaklı değil; birey odaklılık söz konusudur. Temel görüş, çocuğu özgür birey olmaya teşvik etmektir. Eğitim baskı unsuru olarak kullanılmamalıdır. Varoluşçu anlayışa göre ölüm bize var olmanın ve yaşamanın değerini göstermektedir. Varoluşcu felsefe açısından eğitime göre her nerede eğitim gereksinimi varsa, öğretici, öğrenen ve öğretilecek konu varsa, orada eğitim olasılığı vardır.

Liberalizm, özgürlüğü birincil politik değer olarak ele alan bir ideoloji, politika geleneği ve düşünce akımıdır. Bu bağlamda liberalizmi salt bir felsefi akım olarak alınmasından çok daha geniş bir sosyo-ekonomik politik bir anlayıştır. Liberalizmin temel nitelikleri bireycilik, özgürlük, akıl, eşitlik, hoşgörü, rıza, sınırlı hükümet biçiminde özetlenebilir. Ontolojik açıdan liberalizm, temel olarak özgürlükleri merkeze alan bir anlayıştır. Bireyin hak ve özgürlüklerin nihayetinde kamunun yararına genelin çıkarına sonuçlanacağını ileri sürer. Epistemolojik açıdan liberalizm bilimsel bilgi savunucudur. İnsan aklının tek yol gösterici olduğu kabul edilmiştir. Değerler açısından liberalist anlayışın dayanağı birey yine özgürlüklerdir. Liberalizm, kendisini bireye dayanarak var kılma ve geliştirme amacını taşımaktadır.

Ontolojik açıdan liberalizm, temel olarak özgürlükleri merkeze alan bir anlayıştır. Bireyin hak ve özgürlüklerin nihayetinde kamunun yararına genelin çıkarına sonuçlanacağını ileri sürer. Liberalizm sınıflar yerine bireylerden oluşan bir toplum görüşünü benimseyip; bireylerin özgürlüğünü en yüksek amaç olarak belirleyip bu özgürlüğün serbest teşebbüs ve rekabet özgürlüğü, inanç ve ibadet özgürlüğü olarak tanımlar. Öz olarak Liberalist felsefe varlığını “özgürlükler” in oluşturulması ve geliştirilmesine odaklamıştır.

Liberal felsefeye göre eğitim sistemlerinin amacı özgür ve ekonomik bireyi yetiştirmek olmalıdır denilebilir. Liberal eğitimin genelinde Prens Sabahattin’ in “birey toplum için değil, toplum birey içindir” biçiminde açıkladığı anlayış egemendir. Liberalistler bireyin çok yönlü, özgür, etkili ve verimli olmasını sağlayacak ders ve program içeriklerine yer verilmesini savunurlar. Liberalizm eğitim sistemleri bireylerin hak ve özgürlüklerini geliştirme, refah arttırma ile özgür iletişim olanağı ve sosyopolitik denge sağlamayı temel amaçlar olarak belirlemiştir. Liberal eğitim politikalarında akademik özerkliğe, öğrenme ve öğretme özgürlüğüne özel bir anlam ve önem verirler. Öğretmenlerin öğretme, öğrencilerin öğrenme hakkı vardır. Öğretmenler öğrenmeyi kolaylaştıran bir sınıf atmosferi yaratmakla görevlidirler.

Materyalizm, maddecilik ve özdekçilik sözcüklerinin Türkçe’ deki karşılıklarıdır. Materyalist eğitim felsefesi kuramsal desteğini tümüyle materyalist bilgi kuramından alır. Her türlü gerçekliğin özünü ve temelini maddede gören, maddeden başka hiçbir tözün bulunmadığını öne süren dünya görüşüdür. Materyalizm, madde ve maddenin hareketleri ile değişimleri haricinde hiçbir şeyin var olmadığına dair felsefi teori sistemidir. Yalnızca maddenin gerçek olduğunu, madde ve maddenin değişimleri dışında hiçbir şeyin var olmadığını ve varlığın madde cinsinden olduğunu öne süren görüş; maddenin, evrenin biricik ya da temel bileşeni olduğunu savunan varlık anlayışını benimser. Materyalist eğitim anlayışının toplumsal ilişkilerine ilişkin görüşü şu biçimde özetlenebilir: Eğitim öncelikle işleyişi ekonomik alt yapı tarafından belirlenen bir üst yapı kurumudur. Buna karşılık eğitim diğer kurum ve etkinlikleri ile ekonomik süreçleri etkiler. Böylece aralarında çift yönlü bir etkileşim ortaya çıkar.

Materyalist felsefe açısından eğitim doğrudan bir eğitim felsefesi olmasından çok yeni bir eğitim felsefesi oluşturulmasına katkı sağlaması açısından önemlidir. Materyalist eğitim, doğrudan materyalist bilgi kuramını ele alır. Bu bağlamda maddi olan, sürekli olarak son etkiyi oluşturur. Başka deyişle maddi süreçler, ekonomik süreçler, üst yapısal kurum olan eğitimin temel belirleyicisidir. Bilinç, nasıl bir evrede maddeye dönüşüyorsa eğitimde maddeye dönüşür. Materyalist felsefe açısından öğretim programlarının içeriğinde üretime dönük derslerin olmasıdır. Bu bağlamda en belirgin niteliği eğitimin üretim amaçlı görülmesidir.

Natüralizm, doğacılık kelimesinin karşılığıdır. Her şeyin doğal olduğu, yani var olan her şeyin doğal dünyanın bir parçası olup, araştırmaya özgü yöntemlerle araştırılması gerektiğini savunur. Natüralist felsefe doğayı bilgi, değer kaynağı ve tek gerçeklik olarak görmüş ve realist felsefeden etkilenmiştir. Natüralistler, insan zihnini doğal kavramlarla açıklayarak insanı doğal bir varlık olarak iyi olduğunu ifade ederler. Natüralist felsefenin doğa, insan ve toplum işleyişine ilişkin görüşlerinin ana teması, doğa odaklılık, doğanın egemenliği ve doğaya uyum biçimindedir. Natüralist anlayışa göre gerçek olduğu gibi yansıtılmalı, yaşamın kaba ve bayağı sayılarak ele alınmayan yönleri de işlenmelidir. Natüralist anlayışa göre birey, içinde yetiştiği toplumsal ve doğal çevrede biçimlenir.

Natüralist felsefenin doğa, insan ve toplum işleyişine ilişkin görüşlerinin ana teması, doğa odaklılık, doğanın egemenliği ve doğaya uyum biçimindedir. Natüralizme göre doğanın, nesnel yasalar uyarınca işleyen bir düzeni vardır. Gözlem ve deneye dayalı bilimler, işte bu yasalar sayesinde doğa ile ilgili her alanda sağlam kesin bilgilere ulaşılabilir. Natüralizm, doğa bilimlerinin sanata ve edebiyata uygulanmasıyla ortaya çıkmıştır. Natüralist anlayışa göre gerçek olduğu gibi yansıtılmalı, yaşamın kaba ve bayağı sayılarak ele alınmayan yönleri de işlenmelidir. Natüralist anlayışa göre birey, içinde yetiştiği toplumsal ve doğal çevrede biçimlenir.

Natüralist felsefe açısından eğitimin katkıları genel olarak insana odaklanma, doğaya uygun ve uyumlu çalışma biçiminde verilir. Eğitim sistemlerinin kültürleme ve bilgi aktarmacılık işlevinin yerine natüralizm akımı adı üstünde eğitim sürecini doğala bırakan bir anlayışa dayanması gerektiğini belirtir. Natüralist felsefeye göre eğitimin amacı, insanları insan doğasının gerektirdiği şekilde ve bu doğaya uygun bir yaşam doğrultusunda yetiştirmektir. Birey doğal bir ortamda öğreneceklerini ilgi ve yeteneğine göre seçecektir. Doğadaki süreçler yavaş olduğu için eğitim süreçleri de yavaş seyretmelidir. Çocuğa yetişkin olana kadar hiçbir inanç ve değer benimsetilmemelidir. Öğretim programının odağına çocuğun duyguları konulmalıdır. Natüralist felsefeye göre öğretme öğrenme süreçlerine yönelik öğretim programı öncelikle öğrenci merkezli ve demokratik olmalıdır. İçerik bireyin doğayla uyumunu kolaylaştıracak şekilde olmalıdır. Öğretim programı hazırlanırken ezberci olmayan algıları geliştirmeye yönelik program hazırlanmalıdır. Öğretmen rolleri, öğrenciyi zorlamamalı, onun çevresiyle etkileşimini geliştirmeye çalışmalıdır. Natüralizm anlayışında öğretmen aceleci olmamalı, sabırlı olmalıdır ve çocuğa seçenekler sunmalıdır. Çocuğa bir şey öğretmek değil, ona doğru, aydınlık düşünce
oluşturmasına katkı vermek ve doğal olarak öğrenmesini sağlamaktır.

Pozitivist felsefe açısından eğitimin amacı, insanları modern bilimi temel alan, batıl inançları ve metafiziksel spekülasyonları reddeden birey olarak yetiştirmektir. Pozitivist felsefe ilkelere doğal olmayan karşısında doğal olana yönelmek, doğalın bilgisiyle yetinmek, despotik, köleci, özgürlük karşıtı irrasyonel durum ve uygulamalar karşısında rasyonel olanın yanında olmak ilkelerine göre eğitimi tanımlar. Pozitivist felsefe göre eğitim programlarında içerik ve konu boyutunda bireyin bilimsel düşünmesini geliştirecek konulara yer verilmesi amaçlanır. Metafiziksel ifadelerden uzak bir içeriğe sahip olunmalıdır. Öğretme öğrenme süreçlerinin düzenlenmesinde deney ve gözleme dayalı çalışmalarla bilimsel araştırmalara yer verilmesi tercih edilir. Pozitivist felsefeye göre ölçme ve değerlendirme, nesnel ölçmelere dayandırılmalıdır. Ölçme araçlarının geçerli ve güvenirliği belirlenmiş olmalıdır. Bilginin öğrencinin zihninde depolandığını gösteren ölçülebilir, gözlenebilir davranış değişikliklerini belirlemeye yönelik ölçme ve değerlendirme araçları kullanılmalıdır. Eğitim alanın bilim olarak gelişmesi, araştırma ve geliştirme çabalarının eğitim alanına uygulanması program boyu kimi katkılardır. Yönetim alanında ise, eğitim yönetim alanında bilimselliğin egemenliği ve buna bağlı olarak klasik yönetimin kimi uygulamalarının eğitim kurumlarına uygulanması bu katkıların bazılarıdır.

Postmodernizm, modernizm sonrası ya da ötesi anlamında kullanılmaktadır. Postmodernizm olumlu ya da olumsuz anlamda modernizmden farklılaşan tüm siyasal ve toplumsal değişimleri, düşünsel ve kuralsam ürünleri ve kültürel pratikleri kapsayan bir formülasyondur. Belli başlı kalıplaşmış bir ideoloji olmaktan çok; pozitivist anlayışa karşı, modernlik sonrası anlama, algılama, üretme ve tüketme anlayışı ile açıklanır. Tanımlamak postmodern felsefeye aykırı bir durumdur.

• Gerçeklik ve doğruluk: Kültüre, dilsel yapılara ve özneye bağlıdır.
• Nesnellik: İdeolojik bir kavramdır, güç, otorite ve iktidarların bir maskesidir.
• Sürekli değişim: Değişmeyen hiçbir şey yoktur.
• Odaksızlık veya çok-odaklılık: Ne kadar kültür varsa o kadar odak vardır.
• Temelsizlik: Varlık, bilgi ve değerin dayandığı sarsılmaz bir temel yoktur. Benlik: Evrensel bir benlik ya da insan imgesi bulunmamaktadır.
• Yorumsamacılık: Her metin, farklı anlamlandırılmaya açık bir testtir.
• Evrenselliğe karşı yerellik: Evrensellik, beyaz ırkın değerini dünyaya empoze etme aracıdır.
• Tolum Mühendisliği: Anti-demokratik ve totaliter bir tutumdur. Üst anlatılar: Baskıcı büyük öykülerdir.
• Çoğulculuk: Tekçiliğe karşı çoğulculuğun yaygınlaştırılması gerekir.
• Eklektizm: Her şey olur, her şeyden iki yüz elli gram almak gerekir.

Postmodern felsefe açısından eğitim bir eğitim felsefesi olmaktan çok; siyasal, sosyal, ekonomik çok geniş bir alana yönelmesi nedeniyle çok tartışmalı bir alandır ve eğitim alanı üzerindeki etkileri tartışılmaktadır. Postmodernizm eleştirel bir pedagoji yaratarak kimi açılımlar oluşturur. Farklılıkların ve çoğulculuğun kabullenilmesi, mutlak değerler yerine yoruma açık seçeneklerin konulmasına olanak verilmesi, tek mutlak doğru egemenliğine karşı olunması, görecelilik, eklektik düşünce, teknoloji aracılığı ile güçlü bilgi aktarımı, bilgilendirme, öznellik ve öznenin yükselişi postmodernizmin eğitim alanıyla da ilgili kimi özellikleridir. Postmodern felsefeye göre eğitim sistemlerinin amacı bir kesin oluştan çok göreceli bir oluşudur. Bireyin yaşamasını kolaylaştıracak, tüketimi düzenleyecek tüm düzenleme ve anlayışlar bir bakıma postmodern anlayışın onayladığı anlayışlardır. Bireyin yaratıcılık ile eleştirel düşüncenin geliştirilmesi, esneklik, özerklik, dinamizm, yüksek iletişim becerisi, empati, ikna ve işbirliği geliştirilmesi gereken niteliklerdir. Özü itibariyle serbestçi bir anlayış ve algıya sahip olan postmodern yaklaşım katı bir program anlayışı olmayışını doğurmaktadır. Postmodern eğitim anlayışının öğretme ve öğrenme süreçlerinde görecelik ve bireysellik baskındır. Postmodernist felsefe bilginin üretilmesinden çok tüketilmesini önemsemektedir. İletişim teknolojisinin hızla geliştiği dünyamızda bilgi çok kısa sürede kitlelere ulaşmaktadır. Ancak kısa bir süre içinde de geçerliliğini ve güncelliğini yitirmektedir. Ayrıca Postmodernizm, modernizmin öğrenci ile öğretmen arasındaki uçurumunu ve sosyolojik mesafesini kaldırırken, öğrenci ve öğreten arasında güvene dayalı bir ilişki yaratılması ön plana çıkarılır.

Postmodern görüşlerin eğitime ilişkin kimi sonuçları şu biçimde özetlenebilir:

• Görecelik, eklektik yaklaşım ve merkezi kontrolün kalkması eğitimin belirli bir amaca göre çalışması kimi zorluklar çıkarmaktadır.
• Eğitimde medyanın rolünün değişmesi ve önem kazanması öğretmenin ve kalıpçı öğretim programının etkisini azaltmaktadır.
• Okuryazarlık tüm medyanın okuryazarlığına yönelmiştir.
• Yeteneğe göre eğitim yapılmalıdır.
• Kitle eğitiminde kişiselleşmiş öğretime, tek öğretimden çoğulcu öğretime, katı programlardan esnek programlara, öğretmenin program başlatma ve yönetmesinden, öğrencinin başlatmasına ve grup planlamasına, bağımlı içerikten, bağımsız içeriğe geçiş sağlanmalıdır.

Modernist eğitimde öğretmen erki temsil ederken, postmodern eğitim öğretmenin açık erkine karşı çıkılmaktadır. Öğretmenin erki temsil etmesi eğitimsel olarak baskının, şiddetin ve ideolojik aşılamaların temeli olarak kabul edilir. Bu durum bir bakıma öğrenci merkezliğe doğru eğilmedir denilebilir. Bununla birlikte postmodernizm, modernizmin öğrenci ile öğretmen arasındaki uçurumunu ve sosyolojik mesafesini kaldırırken, öğrenci ve öğretmen arasında güvene dayalı bir ilişki yaratılmasını ön plana çıkarır.

• Görecelik, eklektik yaklaşım ve merkezi kontrolün kalkması eğitimin belirli amaca göre çalışması kimi zorluklar çıkarmaktadır.
• Eğitimde medyanın rolünün değişmesi ve önem kazanması öğretmenin ve kalıpçı öğretim programının etkisini azaltmaktadır.
• Okuryazarlık tüm medyanın okuryazarlığına yönelmiştir.
• Yeteneğe göre eğitim yapılmalıdır.
• Kitle eğitiminden kişiselleştirilmiş öğretime, tek öğretimden çoğulcu öğretime, katı programlardan esnek programlara, öğretmenin program başlatma ve yöneltmesinden, öğrencinin başlatmasına ve grup planlamasına, bağımlı içerikten, bağımsız içeriğe geçiş sağlanmalıdır.

Türkiye’ de Cumhuriyetin ilk yıllarında eğitim sisteminin oluşturulmasına etki eden en temel anlayış “yeni ulus devlet” in kurulmasıdır. Eğitim sistemini etkileyen bu bakış açısı Cumhuriyet’ in ilk yıllarına damgasını vuran Mustafa Kemal’ in görüşlerinde kendini bulmaktadır. Çağdaş bir ulusal devlet yaratılması amacı eğitimin milli olmasını doğurmuştur. Felsefi olarak Atatürk’ ün pragatist, pozitivist (olgucu) ve rasyonalist (akılcı) bir lider olması eğitim felsefelerini de son derece etkilemiştir. Atatürk’ ün eğitim anlayışında ulusal olma, bilimsellik, uygulamalı ve işlevsel olma, laiklik, fırsat eşitliğine saygı ve öğretim birliği gibi ilkeler en önemli ilkeler olmuştur.

İdealizm genel anlamda ülküyle belirlenmiş olan ve bu ülküye çıkar gütmeden bağlı kalan yaşam biçimi ve dünya görüşü anlamına gelir. Zihinsel ya da ruhsal gerçeğe önem veren düşünce sistemi ya da dünya görüşüdür.

Epistemolojik açıdan idealist felsefenin temel özellikleri şu biçimde aktarılabilir: Öncelikli olarak epistemolojik idealizme göre dış dünya insan zihninden bağımsız değildir. Bir bakıma bilgi insan zihnine göre oluşmaktadır ve İdealizme göre bilgi aprioridir. Tüm doğru, mutlak, kesin bilgileri insan aklında önceden vardır. (Sönmez, 2009, s. 74). Düşünsel olarak genelde metafizik felsefenin düşünce biçemleriyle kendini gösteren idealizm, tüm bilgilerin doğrudan ya da dolaylı olarak karşılaşılanlara dayanır. Uyum ve tutarlılık bilginin iki temel ölçütüdür. İnsan bilgisi insanın kendi doğal yaşantılarının birbirleriyle ilişkilerini yorumlayarak gerçeği anlamadaki çabalarının ürünüdür.

idealist felsefeye göre eğitim, genel bir yaklaşımla önceden var olan yani apriori olan bilginin aktarılması değerler açısından da ideal varlığa ulaşmak için idealin tekrarı biçiminde betimlenebilir. Eğitim, insanın zihinsel süreçlerinin geliştirilmesidir. Entelektüel eğitim önemlidir. Bu felsefeye göre insan, özgür iradelidir, kişi kendi düşüncelerini gözden geçirerek gerçeğe ulaşabilir. Eğitim, bireyi, iyi, doğru ve güzele teşvik etmeli; insanın doğuştan getirmiş olduğu kimi yetenekleri ortaya çıkarmaya çaba göstermelidir.

Realizm, gerçeği insan zihninin dışında bağımsız olarak var olduğunu savunan felsefi görüştür. Realizmde gerçek, insan zihninin dışında yaşamda var olandır. Gerçek bilgi insanın dışında var olagelen bireyden bağımsız bulunmaktadır.

Realist felsefede eğitimin amacı çocuğu kendine özgü özellikleriyle çevresinden kopuk bir kişilik haline getirmek değil; fiziksel ve kültürel çevreyle her yönden uyumlu hoşgörülü bir birey haline getirmektir. Realistler genelde her kurumun toplumda özel bir rol ve bir işlevinin olduğunu ifade ederek okulun temel görevinin bilgi, kültür aktarmak, araştırıcılığı ve zihinsel gelişimi sağlamaya öncelik vermek olduğunu ileri sürerler.

Pragmatizm bir kavram, ilke veya görüşün anlam veya doğruluğunu pratik sonuçlarıyla belirleyen felsefe akımıdır.

Bir felsefi anlayış olarak pragmatizm metafiziksel pragmatizm, bilimsel pragmatizm ve dini-ahlaki pragmatizm biçiminde üç boyutta incelenebilir. Metafiziksel pragmatizme göre evren çoğulcu yapıya sahiptir; evren tek ya da birkaç arkesi (tözü) değil; sesler ve kokular gibi niteliklerden ve bu nitelikler arasındaki ilişkilerden meydana gelmiştir. Bilimsel pragmatizme göre bilimsel bir teori ya da yasanın doğruluğuna; yalnızca pratik değerine uygulamadaki sonuçlarına başarı ya da başarısızlığına bakarak karar veren anlayıştır. Dini pragmatizm ise, dini inanç ve dogmaları, insan yaşamına katkı yapması, olumlu bir amaca hizmet etmesi, ahlaki yaşama yön vermesi bakımından değerlendirir.

Pragmatik felsefede eğitim bir sosyal süreç olarak görülerek okulun üç temel işlevi üzerinde durulur. Buna göre okulun işlevleri basitleştirmiş çevre ile yaşantı ortamı sağlamak ve sosyal çevredeki kişileri dengelemek. Okul bu işlevleri yerine getirirken demokrasi ve katılım işgörülerine yer vermesi amaçlanır. Demokratik sınıf ortamı, öğrencinin aktif biçimde derse katılımı sağlayan etkinliklerin oluşturulması ile bireyin gelişimi amaçlanır. Okul yaşama hazırlık değil, yaşamın kendisidir.

Varoluşçuluk, özgürlük içinde insanın varoluşunu ve kendini gerçekleştirmesi sorunlarını irdeleyen çağdaş bir felsefe akımıdır.

Genel bir yaklaşımla varoluşçuluk felsefesinin eğitime yansımaları özgür birey, özgür toplum ilkeleriyle özetlenebilir. Bir yandan genel bir toplumsal birliktelik yerine bireyin kendini gerçekleştirmesi amaçlanmaktadır. Varoluşçu anlayış, özgürlükçü ve çağdaş nitelikler göstermekle birlikte; devletin egemenlik hakkı, ortak bilinç ve kültürlerin oluşturulması bakımından uygulamada ne derece gerçekleştiği önemli bir tartışma konusudur.

Liberalizm, özgürlüğü birincil politik değer olarak ele alan bir ideoloji, politika geleneği ve düşünce akımıdır. Bu bağlamda liberalizmi salt bir felsefi akım olarak alınmasından çok daha geniş bir sosyoekonomik politik bir anlayıştır.

Liberal felsefeye göre eğitim sistemlerinin amacı özgür ve “ekonomik” bireyi yetiştirmek olmalıdır denilebilir. Liberalizmde eğitim sistemleri bireylerin hak ve özgürlüklerini geliştirme, refah artırma ile özgür iletişim olanağı ve sosyopolitik denge sağlamayı temel amaç olarak belirlemiştir.

Materyalizm, her türlü gerçekliğin özünü ve temelini maddede gören, maddeden başka hiçbir tözün bulunmadığını öne süren dünya görüşüdür.

Materyalist felsefeye göre eğitim sistemlerinin amacı daha çok sosyoekonomik ve politik odaklıdır. Bu bağlamda materyalizm, eğitimi toplumsal bir üst kurum olarak yorumlar. Eğitim amacı, egemen sınıf­ların istediği biçimde sistemi yeniden üretme, sisteme uygun iş gücü ve istendik davranışlara sahip birey yetiştirmektir. Materyalist felsefe açısından öğretim programlarının içeriğinde üretime dönük derslerin olmasıdır. Bu bağlamda en belirgin niteliği eğitimin üretim amaçlı görülmesidir.

Natüralizm, doğayı tek gerçeklik, bilgi ve değer kaynağı olarak görmüştür. Natüralistler, insan zihnini doğal kavramlarla açıklayan, insanı doğal bir varlık olarak iyi olduğunu ifade ederler.

Natüralist felsefeye göre eğitimin amacı, insanları insan doğasının gerektirdiği şekilde ve bu doğaya uygun bir yaşam doğrultusunda yetiştirmektir. Birey doğal bir ortamda öğreneceklerini ilgi ve yeteneğine göre seçecektir. Natüralist eğitim anlayışına göre eğitimin amaçları belirlenirken şu düşünceler temel alınmalıdır. Program evrenin bir parçası olan doğaya ve insana uygun olmalıdır. Duyumlar doğanın anlaşılmasını kolaylaştırır; duyumsamalar geliştirilmelidir. Doğadaki süreçler yavaş olduğu için eğitim süreçleri de yavaş seyretmelidir.

Pozitivizm, modern bilimi temel alan metafiziksel spekülasyonları reddeden bir felsefi akımdır. Pozitivizmde teoloji ve metafiziğin dışlandığı, sadece fiziksel veya maddi dünyanın gerçeklerine dayanan bir bilim anlayışı vardır.

Pozitivizme göre epistemolojik açıdan şu özellikler söylenebilir. Bilgiler olgulara dayanmalıdır ve aprioridir. Kanıtlanmayan, olgulara dayanmayan bilgilerin geçerliliği yoktur. Özellikle mantıkçı pozitivistler bilimsel bilginin deneyime dayalı olmasını savunmuşlardır. Pozitivizm olgularla desteklenen ve olgularla ilgili verilere dayanan bilginin en sağlam bilgi olduğunu ileri süren yaklaşımdır.

Postmodernizm, modernizm sonrası ya da ötesi anlamında kullanılmaktadır. Postmodernizm olumlu ya da olumsuz anlamda modernizmden farklılaşan tüm siyasal ve toplumsal değişimleri, düşünsel ve kuramsal ürünleri ve kültürel pratikleri kapsayan bir formülasyondur. Belli başlı kalıplaşmış bir ideoloji olmaktan çok; pozitivist anlayışa karşı, modernlik sonrası anlama, algılama, üretme ve tüketme anlayışı ile açıklanır.

Postmodernizmin temel özelikleri üzerine farklılıklar olmakla birlikte şu başlıklar altında toplanabilir: Gerçeklik ve doğruluk, nesnellik, sürekli değişim, odaksızlık veya çok-odaklılık, temelsizlik, benlik, yorumsamacılık, evrenselliğe karşı yerellik, toplum mühendisliği üst anlatılar, çoğulculuk ve eklektizm.

Postmodern görüşlerin eğitime ilişkin kimi sonuçları şu biçimde özetlenebilir:

Görecelik, eklektik yaklaşım ve merkezi kontrolün kalkması eğitimin belirli amaca göre çalışması kimi zorluklar çıkarmaktadır.

Eğitimde medyanın rolünün değişmesi ve önem kazanması öğretmenin ve kalıpçı öğretim programının etkisini azalmaktadır.

Okuryazarlık tüm medyanın okuryazarlığına yönelmiştir.

Yeteneğe göre eğitim yapılmalıdır.

Kitle eğitiminden kişiselleşmiş öğretime, tek öğretimden çoğulcu öğretime, katı programlardan esnek programlara, öğretmenin program başlatma ve yöneltmesinden, öğrencinin başlatmasına ve grup planlamasına, bağımlı içerikten, bağımsız içeriğe geçiş sağlanmalıdır.  

Türk eğitim sisteminde baskın olarak bilgi ve kültür aktarmacılık egemendir. Pozitivist felsefenin yer yer egemenliği olmakla birlikte, yapılandırmacılık anlayışlarının nüfus ve sınav baskısı nedeniyle uygulanma olanağı zayıf kalmaktadır.

Mustafa Kemal düşünce sistematiği içinde sorunların akılcı gerçekçi, bilimsel ve insancıl çözme yaklaşımı egemendir. Bu bakışa göre de Mustafa Kemal’in yaşam ve eğitim görüşü baskın bir biçimde rasyonalist, pozitivist ve hümanist bir içerik taşımaktadır.