Psikoloji bilimi, insan davranışları ve zihinsel süreçlerini inceleyerek; farklı türdeki davranışları tanımlamayı, davranışın nedenlerini açıklamayı, belirli koşullarda hangi davranışların sergilenebileceğini yordamayı ve davranışı kontrol etmeyi amaçlamaktadır. Eğitim ise toplumsal ve bireysel yaşamı iyileştirmeye yönelik olarak bireysel deneyimler yoluyla davranışı değiştirme ve zihinsel becerileri geliştirme süreci olarak tanımlanabilir. Bu tanımlar, eğitim ve psikolojinin genel amaçları bağlamında birbirini tamamlayan çalışma alanları olduğuna işaret etmektedir. Eğitsel süreçlerin davranış ve zihinsel süreçleri tanıması, açıklaması ve değerlendirmesi için psikoloji biliminin katkılarına gereksinim duyduğu söylenebilir.

Bilişsel psikoloji, zihinsel süreçler üzerinde durarak, öğrenmenin nasıl gerçekleştiği, insan zihninin bilgiyi nasıl algıladığı ve anlamlandırdığı ile ilgilenerek eğitim ve psikoloji arasındaki ilişkilere değinmiştir.

Gelişim psikolojisi, gelişimin farklı aşamalardan oluşan bir süreç olduğunu öne sürerek öğrenme-öğretme süreçlerinde çocukların içinde bulunduğu gelişim döneminin özelliklerinin dikkate alınması ile hangi
eğitsel görevleri gerçekleştirip gerçekleştiremeyeceklerine veya hangi yöntem ve tekniklerin daha etkili olacağına karar verilebileceği üzerinde durmuştur.

• Psikoloji, eğitimin amaçlarını tanımlamaya, açıklamaya, sınırlandırmaya ve hangilerinin ulaşılabilir, hangilerinin ulaşılmaz olduğunu görmeye yardımcı olmaktadır.

Eğitim psikolojisi araştırmalarının önemli bir bölümü sınıf ortamında gerçekleştirilmekte ve çocukların öğrenmesi, yetenekleri, sınıf içi eğitim-öğretim etkinlikleri, motivasyon, çocukların bilişsel gelişimi, kişilik gelişimi ile öğretmen etkililiği gibi pek çok konuyu içermektedir.

William James (1842-1910), psikolojinin, laboratuvarların dışına çıkarak gerçek yaşam sorunlarına uygulanan bir disiplin olarak gelişmesine katkıda bulunmuştur. Psikoloji alanının, bilgilerini doğal çevreden elde etmesi gerektiğini ve hayvanlarla yapılan deneylerin, öğrenci eğitimine çok fazla yararı olmayacağını düşünmüştür. James, öğrencilerin zihinsel gelişiminin sağlanması için derslerin, mevcut bilgi ve anlayışlarının üzerine inşa edilmesi gerektiğine dikkat çekmiştir. Ayrıca psikolojiyi belirsizliklerle dolu açık bir sistem olarak gören James, eğitimcileri bütün eğitsel cevapları psikolojide aramamaları gerektiği konusunda uyarmıştır.

Edward L. Thorndike (1874-1949), eğitim psikolojisi alanında ölçme ve değerlendirmeye olan yönelimi başlatmış ve öğrenme sürecine yönelik ilkeler ortaya koymuştur. Thorndike, öğrenme sürecini incelerken, sınıf gözlemleri yapmayı gereksiz görmüş ve bunun yerine laboratuvar ortamında gerçekleştirdiği deneysel çalışmalara odaklanmıştır. Thorndike, laboratuvar ortamında kedilerle yaptığı deneyler sonucunda öğrenmenin, deneme-yanılma etkinlikleri sonucunda gerçekleştiğini belirtmiştir. Davranışları, içgüdüsel ve öğrenilmiş davranışlar olarak ayıran Thorndike, öğrenmenin gerçekleşmesinde uyarıcı-tepki arasında kurulan sinirsel bağların etkili olduğunu belirtmiştir. 

John Dewey (1859-1952), psikoloji biliminin, eğitim uygulamalarına yansımasında önemli katkılarda bulunmuştur. Dewey, öğrencilere yalnızca dar çerçeveli akademik konuların öğretilmemesi, onlara, gerçek yaşam problemleri karşısında nasıl düşünecekleri ve bu problemleri nasıl çözeceklerinin öğretilmesi gerektiğini belirtmiştir. John Dewey, öğrenme sürecini basit bir uyaran-tepki bağına indirgeyen psikolojik kuramları eleştirmiştir. Öğrenmenin, içinde bulunulan çevrenin özellikleri göz ardı edilerek incelenemeyeceğini öne sürmüştür.

Eğitim psikolojisi alanı, genellikle üniversitelerin eğitim fakülteleri bünyelerinde öğretmen yetiştirme alanı kapsamında işlev göstermektedir. Bu durumun en önemli nedeni; eğitim psikolojisinin varsayım ve yaklaşımlarından en çok yararlanması beklenen, sınıf içinde eğitim-öğretim etkinliklerini yürüten ve bu bağlamda hem insanın gelişim özellikleri, hem öğrenme süreçleri hem de motivasyon, öz düzenleme, öz yeterlilik gibi konular çerçevesinde eğitim-öğretim etkinliklerini yapılandırması gereken kişilerin öğretmenler olmasdır.

Öğretmenlerin sahip olması gereken bilgi türleri; özel alan bilgisi, pedagojik bilgi ile öğrencilere ve öğrenme sürecine yönelik bilgi olarak sınıflanmaktadır. Pedagojik bilginin de kaynaklarından biri olarak gösterilebilecek eğitim psikolojisi, özellikle öğrencilere ve öğrenme sürecine ilişkin bilgi sağlayarak öğretmenlerin mesleki gelişimine katkıda bulunmaktadır.

Öğretmenlik mesleğinin gerekliliklerinin değişmesine yol açan eğitsel eğilimleri; öğrenciler arası farklılıkların artması, öğretimsel teknolojinin çeşitlenmesi, eğitimde hesap verebilirliğin artması ve öğretmenlerin uzmanlıkların artması şeklinde sıralamak olanaklıdır.

Gelişim psikolojisi, gelişmiş bebeklik, erken çocukluk, çocukluk, ergenlik ve yetişkinlik gibi belli dönemler içinde ele alınmaktadır. Bu dönemler bütün bireyler için geçerli ve dolayısıyla evrenseldir. Bu dönemler bebeklikten başlayarak, bireylerin, beden, zihin, duygu, toplumsal ve cinsel gelişimlerini, basamak basamak inceleyerek, sağlıklı bir kişilik geliştirmenin yöntemlerini saptamaya ve iyi bir eğitimin nasıl olması gerektiğine ışık tut- maya çalışmaktadır.

• Betimleme: Birbiriyle ilişkili davranışların ve bu davranışları belirleyen koşulların saptanmasına yönelik araştırmalar yapma ve ne olduğunu anlamaya çalışmayı ifade eder.
• Açıklama: Davranışları açıklayan genel ilkelerin ve kuramların oluşturulmasını içerir. Davranışları anlamak, betimleme ve açıklama amaçlarının gerçekleşmesi ile mümkün olur. Bu bağlamda açıklama nasıl ve neden sorularına yanıt bulmayı ifade eder.
• Yordama: Araştırmalardan elde edilen bulgulara veya temel ilke ve kuramlara dayanarak, davranışları önceden tahmin etmeye yöneliktir. Yordamada elde edilen verilerden yola çıkılarak geleceği kestirme işlevi gerçekleştirilir.
• Kontrol: Davranışların istenen bir düzeye veya biçime getirilmesini kapsar. Davranışların kontrolünde de araştırma bulgularına veya temel ilke ve kuramlara dayanılır.

Gözlem, araştırmada ihtiyaç duyulan verilerin insan, toplum ya da doğa gibi belli hedeflere odaklanılarak çıplak gözle ya da bir araç kullanılarak izlenmesi ile toplandığı süreçtir. Herhangi bir araştırmada insan davranışları ve hareketleri, gözlemin esasını oluşturur. Gözlemin en önemli özelliği araştırmacıya, veriye ilk elden ulaşma olanağı sağlamasıdır. Gözlem yöntemi ile herhangi bir ortamda oluşan davranış gözlemci tarafından ayrıntılı bir biçimde tanımlanabilir. Gözlem sayısal veri üretmekten çok, araştırmaya konu olan olay, olgu ve duruma ilişkin derinlemesine ve ayrıntılı açıklamalar ve tanımlamalar yapmaya yöneliktir

1) Doğal gözlem: Doğal gözlem, gözlemin gerçek yaşam koşullarında gerçekleştirildiği, koşullara müdahale edilmediği ve bireylerin var olan durum içinde gözlemlendiği gözlem türüdür.

Görüşmede izlenen basamaklar şunlardır:

• Toplanması gereken bilgiler için plan yapılır.
• Görüşmeciye ilişkin belgelerden bilgi toplanır.
• Görüşülen kişiyle rahat bir hava içinde görüşebilmek için ortam hazırlanır.
• Görüşme, planına uygun olarak eksiksiz uygulanır.
• Elde edilen görüşler ya görüşme esnasında ya da sonrasında kaydedilir.
• Belgelerden elde edilen ile görüşmeden elde edilen veriler birleştirilir, yorumlanır ve değerlendirilir.

Olay incelemesi az sayıda veya tek bir durum ya da bireyin derinlemesine incelenmesidir. Olay incelemesi alan yazında durum çalışması, örnek olay çalışması, örnek olay inceleme yöntemi, vaka çalışması gibi farklı şekillerde de isimlendirilmektedir.

Değişkenler arasındaki neden sonuç ilişkisinin belirlenmeye çalışıldığı deneysel araştırmanın aşamaları şöyle özetlenebilir;

• Hipotezin tanımı
• Belirlenen evrenden örnek kütleleri oluşturacak deneklerin seçilmesi
• Örnek kütlelerin farklı deneysel gruplara dağıtılması
• Bir veya daha çok değişken üzerine planlanan değişimin uygulanması
• Az sayıda değişkenin ölçülmesi
• Diğer değişkenlerin kontrol edilmesi