Metinlerarası eleştiri yöntemi Fransa’da 1960’lı yıllarda yazınsal eleştiri konusunda bir yenileşmeden söz eden kuramcılardan Julia Kristeva’nın çalışmalarına bağlı olarak ortaya çıkmıştır. Kavramın yaratıcısı Kristeva’dır.

Önce müzik söylemine uygulan çokseslilik kavramı, XVI. yüzyılda armoninin karşısında, birden fazla sesten oluşan şarkı anlamında kullanılıyordu.

Yeni bir metin tanımlaması yapmaya uğraşan eleştirmen ve kuramcılar, ayrıca bir yazarın kendinden önceki bir yazardan değişik amaçlarla yaptığı alıntılar, anıştırmalar ve çeşitli anımsamaların, yazarın bir işi olarak değil, tümüyle metnin yazınsallığının (sanatsallığının) bir ölçütü olan metinlerarasına bağlı olduğu düşüncesindedirler. Artık metinlerarası bir açıdan tanımlanan metin, bir alıntılar mozaiği, farklı, ayrışık unsurların bir araya geldiği bir alandır. Rus Biçimcilerine göre bir edebiyat eserini diğer eserlerden ayıran temel biçimsel özellik yazınsallıktır.

Metinlerarasılığı postmodern ve postyapısalcı kuramlar ışığında kavramak gerekir.

Lotman bir metnin “tüm öteki toplumsal iletişim dillerinin dışında var olamayacağını” söylerken metinlerin “çokseslilik” ya da, Bahtin’in deyişiyle, “çokdillilik” yönünü vurgular.

Metinlerarasını, (Fr. intertextualité; Ing. intertextuality) kabaca iki ya da daha çok metin arasında bir alışveriş, bir tür konuşma ya da söyleşim biçimi olarak tanımlayabiliriz.

Bir metin ile başka bir metin arasındaki her tür alışveriş işlemi yenidenyazma dışında alıntı, kolaj mozaik, yaptakçılık, palempsest vb. imgeleri ile gösterilir. Çoğu zaman, söz konusu imgeler bir metinlerarası alışverişi belirtmek için eşanlamlı olarak kullanılır.

Kendi işlevleri dışında başka bir işlev yerine getirmesi amacıyla unsurların ya da malzemenin yeni bir bütünde bir araya getirilmesi ve montajlanmasıyla oluşan etkinliğe, düşünceye ya da yaratıya verine addır.

Karşılaştırmalı yazın eleştirisinde “temel olarak, yazınsal denilen, ya da yazınsal denilebilecek her nesnenin, bir kültürün öteki yapıcı unsurlarıyla ilişkilendirilerek incelenmesi söz konusudur” (Y. Chevrel, 2009: 7). Karşılaştırmalı yazın eleştirisi, daha çok bir ülkenin kültürünün başka ülkelere ait kültürlerle karşılaştırılmasına dayanır.

Bir söyleşideki karşılıklı alışverişler gibi, söylemin ayrışık sesleri buluşturması olgusuna verilen ad. Bir sözcenin başka sözcelerle ilişki içerisinde olmadan, belli oranda birbirlerini etkilemeden var olamayacağı görüşü söyleşimciliğin kökeninde bulunur.

Sözcelem: Sözce üretme edimi; bireyin sözceleri belli bir bağlam ve durum içinde gerçekleştirmesidir.

Julia Kristeva metin karşısında okurun rolüne hiç değinmez. Ondan ayrı olarak, Riffaterre metinlerarasını büyük ölçüde okur-metin arasındaki ilişkiye göre tanımlar: “Metinlerarası, okurun kendinden önce ya da sonra gelen bir yapıtta başka yapıtlar arasındaki ilişkileri algılamasıdır” (1980).

Gérard Genette Palimpsestes, la littérature au second degré (Palempsestler, İkinci Dereceden Yazın, 1982) adlı yapıtında kendi metinlerarası modelini dizgeli bir sınıflandırmayla oluşturur. Yapıtında metinlerarası kavramını belli bir düzene oturtur, rastgele kullanılan sözcüğü alt kategorilere ayırır.

Genette’in “iki ya da daha fazla metin arasındaki ortakbirliktelik ilişkisi, yani (...) bir metnin başka bir metindeki somut varlığı” biçimindeki tanımından yola çı karak, iki tip metinlerarası ilişki belirlenebilir: İki ya da daha fazla metin arasında kurulan “ortakbirliktelik ilişkisi”ne dayanan metinlerarası ilişkiler; “türev ilişkisi”ne dayanan metinlerarası ilişkiler. Farklı metinlerarası yöntemler açık ve kapalı olmak üzere iki biçim altında ele alınabilirler.

Tanımlık, bir yapıtın ya da yapıttan bir bölümün başında, tek başına yer alan alıntı olarak tanımlanır. Genellikle bir metnin ya da bölümün hemen
başına yerleştirilir ve kimi zaman ait olduğu yazarın adı belirtilir. Tanımlık en öze indirgenmiş bir tür önsözdür.

Bir birimin mantıksal, bilişsel, nesnel anlamına düzanlam denilmektedir.

“Bir metnin başka bir metindeki somut varlığı” tanımlaması kolaj kullanımına uygun düşmektedir. Daha önce var olan yapıtlardan, nesnelerden, iletilerden belli sayıda unsuru alıp yeni bir yaratı içine sokmak olarak tanımlanır.

Bir metni başka bir metne bir türev ilişkisine göre bağlayan açık metinlerarası yöntemlerin en önemlileri, yansılama (parodi), alaycı dönüştürüm ve öykünme (pastiş)’dir.

1. Biçimsel değiştirimler (dönüştürümler): Burada anlam ile oynamaktan çok biçimsel dönüştürümler yaptırılır. Anlama rastlantısal olarak el atılır.
2. İzleksel ya da anlamsal değiştirimler (dönüştürümler): Burada anlam açıkça ve bilerek dönüştürülür. Anlam dönüşümü çözümlemenin odağı olur.

Bir kavramın doğrudan doğruya onu gösteren göstergeyle değil, ilgili, bağlantılı olduğu bir başka göstergeyle dile getirilmesidir. Kısacası, bir nesneyi bir başka sözcükle belirtmek. Örneğin “bütün kentte oturanlar” yerine “bütün kent” anlatımı bir düz değişmecedir.