Yetersizlik demek herhangi bir şeyi yapmada yeterli olamamak demektir.

Yetersizliği olan bireyler günlük yaşamlarında banyo yapma, tırnak kesme, dişlerini fırçalama, burun ve kulak temizliği, sakal tıraşı olma, istenmeyen tüylerin temizliği, odasının temizliği, yatağının düzeni, çamaşırlarının yıkanması, tehlikelere karşı korunması ve gözetilmesi gibi becerilerde yetersizlikler yaşarlar ve yardıma gereksinim duyarlar.

Bakım planlarında ayrıntılı olarak belirtilmesi gereke unsurlar şunlardır:

• Yetersizliği olan bireye hangi becerilerde destek sunulacağı,
• Desteğin kimler tarafından ve nerelerde sunulacağı,
• Desteğin hangi tarihler arasında sunulacağı.

Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu tarafından hazırlanan 2010 yılında yürürlüğe giren yönetmelikte bireysel bakım planı “Özürlünün bakımına ilişkin zihinsel, fiziksel, psiko-sosyal, gelişimsel ve benzeri alanlarda yaşanan sorunları, bu sorunların sebepleri ve tespit edilen veriler dikkate alınarak hangi alanlarda ve süreçte bakıma ihtiyaçlarının olduğunun belirlenmesi, belirlenen ihtiyaçlar doğrultusunda yapılabilecek çalışmaları içeren ve genel çerçevesi Genel Müdürlükçe belirlenen planı” olarak ifade edilmektedir.

Bakım merkezlerine kabul edilen yetersizliği olan bireyler için bireysel bakım planı ve bireysel rehabilitasyon planı hazırlandıktan sonra merkezlere uyum sağlayan bireyler, bireysel bakım planı ve bireysel rehabilitasyon planı çerçevesinde bakım ve rehabilitasyon programlarından yararlandırılır. Tüm mesleki çalışmalara rağmen yetersizliği olan bireyin merkeze uyum sağlayamaması hâlinde kişinin farklı sosyal hizmet modellerinden yararlandırılması durumu koordinasyon ve değerlendirme kurulunca değerlendirilerek Genel Müdürlüğe bildirilir. Genel Müdürlük yetersizliği olan bireyin merkezde kalıp kalamayacağı, nakil edilip edilemeyeceği ya da yararlandırılabileceği başka hizmetlerin olup olmadığı konularında değerlendirme yaparak sonucu il müdürlüğüne bildirir. Böylece yetersizliği olup bakıma muhtaç olan bireyin bakım hizmetlerinden yararlanabilmesi için gerekli tedbirler alınmış olur. Eğer yetersizliği olan birey kayıt olduğu kuruma uyum sağlayamazsa yapılan planlamalar ve planların bireyin ihtiyaçlarını ne ölçüde karşılayıp karşılayamadığı gözden geçirilmeli ve gerekirse tekrar yeni bir planlamanın yapılması gerektiği belirtilmektedir. Tüm bunlara rağmen, yetersizliği olan birey hala uyum sorunu yaşıyorsa o zaman Aile ve Sosyal Politikalar İl Müdürlüğüne başvuru yapılıp gerekli değişikliklerin yapılması talep edilebilir. Bu değişiklik kurum değişikliği ya da plan değişikliği olabilir.

Bakım planlarının yazımının birkaç boyutu vardır. Bunlardan en önemlisi personel boyutudur. Plan yazımında görev alacak ve planı uygulayacak personelin yetersizlik konusunda bilgili olması önemlidir. İkinci önemli olan unsur planlar yazılırken plan yazılacak kişinin yetersizlik türüne dikkat ederek yazmaktır. Özel gereksinimli bireylerin her biri birbirinden farklı özellikler göstermektedir. Dolayısıyla işitme, görme, dil ve konuşma, fiziksel, zihin yetersizlikleri ya da otizm birbirinden farklı özellikler göstermektedir. Bunlara da dikkat etmek gerekmektedir.

Bakım planı hazırlanırken farklı disiplin alanlarından kişilerin de sürece dahil edilmesi gerekebilir. Özel gereksinimli bireylerin her biri birbirinden farklı özellikler sergiledikleri için özellikleri ve ihtiyaçları bakımından da farklılıklar gösterirler. Örneğin, mesleki gelişim uzmanı yetersizliği olan kişinin toplumsal ihtiyaçları ve topluma uyumu konusunda destek sağlayabilirken, psikolog davranışsal gereksinimleri hakkında destek sunabilir; sosyal hizmet uzmanı yetersizliği olan kişinin uygun hizmetler için uygunluk kriterlerini göz önünde bulundurarak planlamalar yaparken, hemşire kişinin bireysel sağlık ihtiyaçlarını değerlendirebilir. Tüm bu nedenlerden ötürü bakım planı hazırlarken farklı disiplin alanlarından uzmanların sürece dahil edilmesi önemlidir.

Bakım merkezlerinde çalışabilecek personellere bakacak olursak “bakıcı personel” olarak Sağlık Meslek Liselerinin anestezi teknisyenliği, tıbbi görüntüleme teknisyenliği, tıbbi laboratuvar teknisyenliği, tıbbi sekreterlik, acil tıp teknisyenliği, ortopedik protez ve ortez teknisyenliği, çevre sağlığı teknisyenliği, diş protez teknisyenliği ve benzeri bölümleri hariç diğer bölümlerden mezun olan kişiler, liselerin çocuk gelişimi ve eğitimi, engelli veya yaşlı bakımı bölümü ile bu bölümlerin ön lisans programları mezunu olan ya da Milli Eğitim Bakanlığı onaylı asgari 400 saatlik Engelli Bakım, Yaşlı Bakım, Yaşlı ve Hasta Refakatçisi modüler programı veya yükseköğretim kurumlarının aynı amaçlı, eşdeğer eğitim programlarından sertifika alan kişiler bakım merkezlerinde çalışabilmektedirler.

Bakım merkezlerinde (kurumlarda) çalışabilecek “meslek personeli” olarak aldığı lisans eğitimi ile sosyal çalışmacı, psikolog, psikolojik danışman, gerontolog (engelli ve yaşlı bakım elemanı), çocuk gelişimci, fizyoterapist ve ergoterapist unvanına sahip olanlar ile fakültelerin özel eğitim bölümü mezunları engelliler için açılmış olan bakım merkezlerinde görev alabilmektedirler.

• Bakım hizmetlerini yürütecek personelin;
• Güleryüzlü, hoşgörülü ve saygılı olması
• Ben yerine biz dilini kullanması,
• İçten ve samimi bir ilgiyle dinlemesi

gerekmektedir.

Bakım hizmetlerinin sağlıklı biçimde yürütülebilmesi ve bakım planlarının doğru yapılabilmesi için bakım personelinin sahip olması gereken özellikler şunlardır:

• Yetersizliği olan bireye bakım sağlayacak kişinin yetersizliğin türü hakkında bilgi sahibi olması gerekir.
• Bakım personelinin yetersizlikten kaynaklı olarak kişinin yapabildiği ve yapamadığı becerileri ayırt edebilmesi gerekmektedir.
• Bakım personelinin bireyin günlük bakımını yapabilmesi gerekmektedir. Yetersizliği olan birey ellerini ve yüzünü yıkamak, vücut temizliğini yapmak, diş fırçalamak gibi kişisel bakım becerilerini yapamayacağından bakım personelinin bu becerilerde bireye destek olması gerekmektedir.
• Bakım personeli yetersizliği olan bireyin odasını düzenleyebilmelidir. Yetersizliği olan birey yatağını düzeltme, odasını toparlama gibi günlük ev işlerini yerine getiremeyeceğinden dolayı bakım personelinin bu konularda destek sunması gerekmektedir.
• Bakım personelinin fizyoterapist tarafından belirlenmiş olan yatak içi ve yatak dışı egzersizleri yaptırabilmesi gerekmektedir.
• Bakım personelinin ilaç takibini yapması da gerekmektedir.
• Bakım personelinin gerektiğinde ilk yardım uygulayabilmesi gerekmektedir. Acil durumlarda bakım personelinin nasıl ilk yardım sunacağını bilmesi gerekmektedir.

İşitme yetersizliği olan bireyler için bakım planları yazılırken dikkat edilmesi gereken noktalar şunlardır:

• İşitme yetersizliği ne düzeyde olursa olsun (minimum düzeyde olsa da) mutlaka eğitim için gerekli motivasyon ve destek sağlanmalıdır.
• İşitme yetersizliğinde çeşitlilik ve derecelendirme oldukça fazladır. Bireye özel bakım ilkeleri uygulamalı ve geliştirmelidir.
• İşitme desteği ile ilgili aparat kullanılıyorsa bakımı, hijyeni ve kontrolleri düzenli olarak takip edilip rutin kontrollerinin takibinde yardımcı olunmalıdır.
• İşitme desteği ile ilgili aparat kullanılıyorsa, alerji enfeksiyon ve benzeri komplikasyonlar yönünden takip edilmelidir.
• İşitme yetersizliği olan kişileri tehlikelerden koruyacak şekilde çevresi düzenlenmelidir.
• Dudaktan okuma konusunda sözcük dağarcığının geliştirilmesine katkıyı azami düzeyde sağlamak için anlaşılır ses tonuyla ve yüksek sesle konuşulmalıdır.
• Sosyal etkinliklerde aktif rol alması konusunda yardımcı olunmalıdır. Yapılacak planlamalarda bu hususlara dikkat edilmesi gerekmektedir.

Konuşma yetersizliği olan bireyler için bakım planları yazılırken dikkat edilmesi gereken noktalar şunlardır:

• Konuşma yetersizliğinin bakımında psikolojik desteğin olması bakımı kolaylaştırır. Dolayısıyla planlama yapılırken merkezde görevli psikolog ile işbirliği içinde bulunmak ve planlamaları onunla yapmak faydalı olacaktır
• Bakımı yapan kişi engelli ve aile ilişkilerini gözlemleyerek bakımı etkileyen olumsuz durumları tespit etmeli gerekli tedbirleri almalıdır.
• Konuşma yetersizliği olan kişi çocuksa resmi eğitim kaydından önce konuşma testi ve konuşma derecesi tespit edilip ona göre örgün / özel eğitime yönlendirilmelidir.
• Konuşma desteği ile ilgili aparat kullanılıyorsa bakımı, hijyeni ve kontrolleri düzenli olarak takip edilip rutin kontrollerinin takibinde yardımcı olunmalıdır.
• Konuşma desteği ile ilgili aparat kullanılıyorsa, alerji enfeksiyon ve benzeri komplikasyonlar yönünden takip edilmelidir.
• Bakım elemanı iyi bir dinleyici olmalı, aynı zamanda sabırlı ve empatik olmalıdır.
• Yetersizliği olan bireyle konuşurken göz teması kurulmalıdır.
• Dil ve konuşma yetersizliği olan kişi ifade edemediği konularda asla zorlanmamalıdır. Söylemek istediklerini ifade edebilmesi için fırsat tanınmalı, planlama konusunda onun da mutlaka fikri alınmalıdır.
• Tavşan dudak, kurtağzı gibi nedenlere bağlı konuşma bozukluklarında gerekli tıbbi müdahale en uygun zamanda yapılmalıdır.
• Sosyal etkinliklerde aktif rol alması konusunda yardımcı olunmalıdır.
• Konuşma yetersizliği olan bireylere özel kuruluşlar ve vakıflarla ilgili nasıl iletişimde bulunacağı konusunda yardımcı olunmalıdır.

Görme yetersizliği olan bireyler için bakım planları yazılırken dikkat edilmesi gereken noktalar şunlardır:

• Görme yetersizliği olan bireyin bakımında psikolojik desteğin olması bakımı kolaylaştırır.
• Bakımı yapan kişi yetersizliği olan kişi ve aile ilişkilerini gözlemleyerek bakımı etkileyen olumsuz durumları tespit etmeli gerekli tedbirleri almalıdır.
• Görme yetersizliği olan kişi çocuksa resmi eğitim kaydından önce görme testi ve derecesi tespit edilip ona göre örgün/özel eğitime yönlendirilmelidir.
• Görme yetersizliği olan bireylerin gereksinimlerini, hareket özgürlüğünde kısıtlama yapmadan günlük yaşam becerilerini tehlikesiz gerçekleştirebilmek için ortamı uygun halde tutmak gerekir.
• Sıvı içecekler verilirken içeceği tanıtmak, örneğin çayınızı veriyorum, kahvenizi veriyorum gibi ve masanın kullanılması sağlanmalıdır.
• Gerekirse giysi temini ve giyinmesine yardımcı olunmalıdır.
• Trafiğin yoğun olduğu yerlerde birlikte karşıya geçilmeli ve sesli uyarılarla yönlendirme yapılmalıdır.
• Görme yetersizliği olan bireylerin duyma ve dinleme becerileri her zaman artırılmaya elverişlidir. Uygun iletişim araçları ile desteklenmeli ve yardımcı olunmalıdır.
• Görme kusurlarında rutin kontrollerin yapılması hatırlatılmalıdır, takip ve ilerlememesi için eğitimine yardımcı olunmalıdır.
• Hastanın kullandığı araç gereçler her zaman aynı yerde ve hijyenik şartlarda bulundurulmalıdır. Yer değişikliğini haber verip gerekirse yer için egzersiz yaptırılmalıdır.
• Görme yetersizliği olan kişilerde dil ve zekâ geriliği beraber olabilir, bu nedenle birey takip edilip desteklenmelidir.
• Sosyal etkinliklerde aktif rol alması konusunda yardımcı olunmalıdır.

Fiziksel yetersizliği olan bireyler için bakım planları yazılırken dikkat edilmesi gereken noktalar şunlardır:

• Bakımı yapan kişi yetersizliği olan birey ve aile ilişkilerini gözlemleyerek bakımı etkileyen olumsuz durumları tespit etmeli gerekli tedbirleri almalıdır.
• Tekerlekli sandalyeye bağlı yetersizliği olan bireyler çocuksa resmi eğitim kaydından önce engel derecesi başta olmak üzere diğer özellikler tespit edilip ona göre örgün veya özel eğitime yönlendirilmelidir.
• Tekerlekli sandalye ve diğer kullandığı aparatların hijyeni, bakımı, takip edilmeli gerekirse teknik bakımı için profesyonellerden yardım alınmalıdır.
• Tekerlekli sandalyeye bağlı bireylerin bakımında kendi isteği, gücü ve alışkanlıkları dikkate alınarak planlanmalar yapılmalıdır.
• Kendisinin yapabileceği her aktiviteyi yapmaya teşvik edilmelidir.
• Yetersizliğinin baskı oluşturan bölgelerinde yara ve pozisyon bozukluğunu önlemek için, pozisyon değişikliği/destek yönünden bakım planı yapılmalıdır.
• Evde ve eğitim kurumları başta olmak üzere, tüm yaşam alanlarında tekerlekli sandalyeye yönelik düzenlemeler yapılmalıdır.
• İdrar ve dışkı kontrolü ve boşaltımı konusunda zorluk ve sıkıntı varsa hijyen konusu, mahremiyet duygusu dikkate alınarak bakım yapılmalıdır.
• Hareketsizliğe yönelik egzersizler için fizik tedavi uzmanı ile iletişim kurulmalı, gerekirse pasif hareketler yaptırılmalıdır.
• Sosyal etkinlikler de aktif rol alması konusunda yardımcı olunmalıdır.

Zihinsel yetersizliği olan bireyler için bakım planları yazılırken dikkat edilmesi gereken noktalar şunlardır:

• Merkez psikoloğuyla işbirliği içinde olunmalıdır.
• Zihin yetersizliği olan bireylerin aile ilişkilerini iyi gözleyip bakımı etkileyen olumsuz durumlar tespit etmeli gerekli tedbirleri almalı ve bakımı da bu doğrultuda yapılmalıdır.
• Zihin yetersizliği olan bireylerin özel eğitim alıp almama durumları değerlendirilip yönlendirilmesi sağlanmalıdır.
• Bakımı kendi isteği, gücü ve alışkanlıkları dikkate alınarak planlanmalıdır.
• Zihin yetersizliğine sahip bireyin temel becerileri göz önünde bulundurularak bakım planı hazırlanmalıdır.
• Zihin yetersizliğinde temel sağlık hijyen ve öz bakım alışkanlıkları konusunda eğitilmesine yardımcı olunmalıdır.
• Sosyal etkinlikler de yetisi ölçüsünde aktif rol alması konusunda yardımcı olunmalıdır.

Otizm spektrum bozukluğu olan bireyler için bakım planları yazılırken dikkat edilmesi gereken noktalar şunlardır:

• Otizmli bireylerde psikolojik desteğin olması fizyolojik ve sosyal bakımını kolaylaştırır.
• Otizme bağlı yetersizliklerde aile ilişkilerini iyi gözleyip bakımı etkileyen olumsuz durumlar tespit edilmeli gerekli tedbirleri alınmalı ve bakımı da bu doğrultuda yapılmalıdır.
• Otizmli bireylerin özel eğitim alma durumları değerlendirilip yönlendirilmesi sağlanmalıdır.
• Hijyen ve öz bakım alışkanlıkları konusunda eğitilmesine ve bakımına yardımcı olunmalıdır.
• Tehlikelere karşı güvenlik tedbirleri alınmalı ve takibi yapılmalıdır.
• Bakım yaparken deyim, mecaz anlam taşıyan kelimeler kullanılmamalıdır.
• Hijyen ve öz bakım alışkanlıkları konusunda eğitilmesine ve bakımına yardımcı olunmalıdır.
• Tehlikelere karşı güvenlik tedbirleri alınmalı ve takibi yapılmalıdır.
• Uygun ses tonu, vurgulu ve somut cümleler kullanılmalıdır.
• Çevresinde dikkatini dağıtacak eşyalar bulundurmaktan kaçınılmalıdır.
• Otizmli bireylerde görülen kelime taklidi (ekolali) konusunda hoş görülü olunmalıdır.
• Otizmli çocuklar bazen normalin üstünde zekâya sahip olabilirler. Bu konuda aile uyarılıp yönlendirilmelidir. Gerekirse üstün yetenekle ilgili bir kuruluştan destek alınmalıdır.
• Sosyal etkinliklerde yeterlikleri ölçüsünde aktif rol alması konusunda yardımcı olunmalıdır.

Bakım planının aşamaları şunlardır:

• Bilgi toplama ve değerlendirme,
• Planın yazılması,
• Planın uygulanması,
• Planın değerlendirilmesi.

2016 yılında Resmi Gazetede yayımlanan Engelli Bireylere Yönelik Bakım Merkezleri yönetmeliğinde “Bakım ve rehabilitasyon merkezine kabul edilen özürlü, merkez koordinasyon ve değerlendirme kurulu tarafından, bakım ve rehabilitasyon merkezine uyumu ve sunulacak hizmetler açısından değerlendirilir.” denmektedir. Buradan da anlaşılacağı gibi yetersizliği olan her bireye bakım hizmeti sunulmamaktadır. 

Yaşa Göre Okullar
• 0 - 6 yaş kız ve erkek
• 7 - 12 yaş kız ve erkek
• 13 - 18 yaş kız
• 13 - 18 yaş erkek
• 19 yaş üzeri kız
• 19 yaş ve üzeri erkek

Bakım planlarının yazımının birkaç boyutu vardır. Bunlardan en önemlisi personel boyutudur.

Bakım planı zihinsel yetersizliği olan bireylere günlük destek sağlamak amacıyla hazırlanan planlardır.

Bakım merkezlerinde çalışabilecek personellere bakacak olursak “bakıcı personel” olarak Sağlık Meslek Liselerinin anestezi teknisyenliği, tıbbi görüntüleme teknisyenliği, tıbbi laboratuvar teknisyenliği, tıbbi sekreterlik, acil tıp teknisyenliği, ortopedik protez ve ortez teknisyenliği, çevre sağlığı teknisyenliği, diş protez teknisyenliği ve benzeri bölümleri hariç diğer bölümlerden mezun olan kişiler, liselerin çocuk gelişimi ve eğitimi, engelli veya yaşlı bakımı bölümü ile bu bölümlerin ön lisans programları mezunu olan ya da Milli Eğitim Bakanlığı onaylı asgari 400 saatlik Engelli Bakım, Yaşlı Bakım, Yaşlı ve Hasta Refakatçisi modüler programı veya yükseköğretim kurumlarının aynı amaçlı, eşdeğer eğitim programlarından sertifika alan kişiler bakım merkezlerinde çalışabilmektedirler.Ayrıca, kurumlarda çalışabilecek “meslek personeli” olarak aldığı lisans eğitimi ile sosyal çalışmacı, psikolog, psikolojik danışman, gerontolog (engelli ve yaşlı bakım elemanı), çocuk gelişimci, fizyoterapist ve ergoterapist unvanına sahip olanlar ile fakültelerin özel eğitim bölümü mezunları engelliler için açılmış olan bakım merkezlerinde görev alabilmektedirler.

*Güleryüzlü, hoşgörülü ve saygılı olması
*"Ben" yerine "Biz" dilini kullanması
*İçten ve samimi bir ilgiyle dinlemesi gerekmektedir.

Bunu bilmek yetersizliği olan kişiyle nasıl iletişime geçmeleri gerektiği hakkında fikir verebilir.

Bakım personelinin gerektiğinde ilk yardım uygulayabilmesi gerekmektedir. Özellikle yatarak beslenen hastalarda yemek parçasının soluk borusuna kaçması sık gözlenen bir durumdur. Bunun gibi acil durumlarda bakım personelinin nasıl ilk yardım sunacağını bilmesi gerekmektedir.

Dudaktan okuma konusunda sözcük dağarcığının geliştirilmesine katkıyı azami düzeyde sağlamak için anlaşılır ses tonuyla ve yüksek sesle konuşulmalıdır.

Konuşma yetersizliği olan kişi çocuksa resmi eğitim kaydından önce konuşma testi ve konuşma derecesi tespit edilip ona göre örgün / özel eğitime yönlendirilmelidir. Bakımda yer alan profesyonel meslek grupları bundan haberdar olmalıdır. Planların yazılması ve uygulanması aşamalarında diğer personelle işbirliği içinde olunmalıdır.

Görme yetersizliği olan kişi çocuksa resmi eğitim kaydından önce görme testi ve derecesi tespit edilip ona göre örgün / özel eğitime yönlendirilmelidir. Bakımda yer alan profesyonel meslek grupları bundan haberdar olmalıdır.

 Çünkü otizmli bireyler mecaz anlam taşıyan ifadeleri anlamakta çok güçlük çekerler

Bu aşamalar  bilgi toplama ve değerlendirme, planın yazılması, planın uygulanması ve son aşama olan planın değerlendirilmesi aşamalarıdır

En önemli basamaklarından biri bilgi toplama ve değerlendirme aşamasıdır ve ilk olarak üzerinde durulması gereken en önemli noktalardan biri odur.

Yetersizliği olan bireylerin neleri yapıp neleri yapamadıklarını belirlemek amacıyla kontrol listeleri kullanılır ve amaçlar bu sonuçlara göre belirlenir.

Bakım planları kurumlara göre değişiklik gösterebilmektedir. Yurt dışında ve yurt içinde engelli ve yaşlı bakım merkezlerinin kullanabilecekleri örnek planlar bulunmakla birlikte, Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı tarafından hazırlanan bakım planlarını da bulunmaktadır.

Yetersizliği olan bireye sunulacak bakım hizmetlerinin neler olduğuna ve bu hizmetlerin ne kadar sıklıkta sunulması gerektiğini belirlemek amacıyla bakım planları yapılır.

Her zaman

Evet, bakım planında kişisel bakım hizmetlerine yer verildiği gibi psikolojik desteklere de yer verilmesi gerekebilir.

Bakım planlarının hazırlanması ve uygulanması aşamalarında kurumdaki diğer personelle işbirliği içinde çalışmak son derece önemlidir.  Hazırlanan planlara kurumda birlik içinde uyulursa daha tutarlı ve etkili bir bakım süreci gerçekleştirilmiş olur.