Öncelikle “Hak” kavramı; temel olarak bir hukuk düzeni tarafından korunmakta olan bir çıkar durumunu ifade etmektedir. Bir başka deyişle “hak” hukuk düzeni tarafından kişiye, kişinin kendi iradesine verilmiş olan yetkiler ve söz konusu yetkiden yararlanmanın da kişinin kendi iradesine verilmiş olması şeklinde açıklanabilir.

İnsan haklarının temel özellikleri aşağıdaki şekilde sıralanabilir

• Uluslararası koruma kapsamındadır.
• Yasal bağlamda da güvence altındadır.
• Hem bireyleri hem de grupları korumayı amaçlar.
• İnsanın onuru temel noktasıdır.
• İnsan hakları bölünemez.
• İnsan hakları devredilemez.
• İnsan hakları evrenseldir.
• İnsan hakları dokunulmazdır.

Birinci Kuşak insan hakları: Birinci kuşak insan hakları “klasik haklar” olarak da isimlendirilebilmektedir. Temel özelliği bireyi korumaya yönelik olmasıdır. Bu haklar devlete “dokunmama, karışmama” ödevi yükler. Örneğin; yaşama hakkı, kişi özgürlüğü ve güvenliği, seçme seçilme hakkı, konut güvenliği, düşünce ve din özgürlüğü ile ayrımcılık yasağı, işkence ve kötü muamele yasağı ve ihmal ve istismardan korunma birinci kuşak insan haklarındandır.

Temel haklar şöyle sıralanabilir: a. Yaşama hakkı b. Tam olarak gelişim hakkı c. İstismardan, sömürüden, zararlı etkenlerden korunabilme hakkı d. Toplumsal, kültürel ve aile yaşamına katılabilme hakkı.

Engelli Bireylerin Haklarına İlişkin Sözleşme, engelli bireylerin halen temel hak
ve özgürlükler konularındaki sorunlarının devam etmesi, kapsamlı ve bağlayıcı bir yasaya olan gereksinimden ortaya çıkmıştır.

EHİS’e göre engelli kavramı diğer kişilerle aynı koşullar altında toplumsal yaşama etkin ve tam katılımın önünde bir engel teşkil eden uzun süreli düşünsel, algısal, zihinsel ve/veya fiziksel bozukluğa sahip bireyleri ifade etmektedir. Engelliliğe dayalı ayrımcılık ise engelli bireylerin ekonomik, siyasi, kültürel alan gibi yaşamın farklı alanlarında insan hakları ve özgürlüklerinden yararlanmalarının önüne geçen ve engelli olmaları sebebiyle ayrım, dışlanma ya da kısıtlanma yaşanmasını içermektedir.

EHİS’te ayrımcılık yasağı ile herkesin hukuk önünde eşit olduğu ve ayrımcılığa uğramak sızın her bireyin yasadan eşit yararlanma hakkının olduğu, engelliliğe dayalı her tür ayrımcılığın yasaklanması gerektiği, engellilerin yaşamda eşitliğini sağlamaya yönelik özel tedbirlerin alınması gerekliliği vurgulanmaktadır (EHİS, madde 5). 

EHİS' e göre engelli bireye uygulanacak her türlü sömürü, şiddet ve istismarın yasal, sosyal ve eğitsel bağlamda önlenmesi için gerekli tedbirlerin alınması taraf devletlerin yükümlülüğüdür. Bu noktada engelli bireylere bakım sağlayan kurumların bağımsız kişilerce denetlenmesi, engelli bireylere karşı sömürü, ihmal veya istismarın soruşturulması ve etkili yaptırımlar ve politikalar yürürlüğe konmasını gerektirmektedir (EHİS, madde 16).

İkinci kuşak haklar eğitim hakkı, sağlık hakkı, kültürel etkinliğe katılma hakkı gibi insan haklarını ifade etmektedir.

EHİS’e göre engelli bireyler için her düzeyde ve ömür boyu eğitim olanağı sağlanmalı, engelli bireylerin ilgi yetenek, kişilikleri, zihinsel ve bedensel yeterliklerinin en üst seviyede gelişimi amaçlanmalı, özgür topluma engelli bireylerin etkin şekilde katılımları sağlanmalıdır. EHİS’e göre engelli bireyler ücretsiz ilk ve orta öğretim kapsamı dışında tutulmamalı, yaşadığı çevrede nitelikli ve eşit biçimde eğitim ortamlarına erişebilmeli, engelli bireylerin gereksinimleri doğrultusunda en uygun desteği alması sağlanmalı engelli bireye ve gereksinimlerine özgü en etkili önlemler işe koşulmalıdır.

Sağlık hakkı bireyin yaşamını sürdürmesi, en iyi sağlık durumuna gelmesi, tıbbi bakım alması gibi önemli ve yaşamsal haklar bütünüdür.

EHİS' te engelli bireylerin ayrımcılığa uğramadan en iyi sağlık uygulamalarından yararlanma hakkı olduğunu ifade etmektedir. EHİS taraf devletlere engellilerin özellikle engeli nedeniyle gereksinim duyduğu sağlık hizmetinin sunulması, erken tanı ve müdahale hizmetlerinin kapsanmasını, sağlık hizmetinin mümkün olduğunda bireyin yaşadığı yerin yakınına götürülmesi, uzmanların sunduğu sağlık hizmetinin engelli olan ve olmayan herkes için eşit nitelikte olması vb. yükümlülüğü verir (EHİS madde 25).

EHİS te engelli bireylere diğer tüm bireyler ile eşit koşullarda kültürel yaşama katılım hakkı tanıyarak; kültürel malzemelere, TV programlarına, tiyatro vb.ye engelli bireyler için erişilebilir olmasının sağlanmasını, müze, kütüphane, kültürel açıdan önemli anıt ve alanlara erişebilmelerine ilişkin önlemler alınmasını öngörmektedir.

Farklı odak noktalarında farklı sözleşmeler aslında temelde yaş, cinsiyet, engel fark etmeksizin ayrımcılığı reddetmekte, insan haklarından eşit yararlanma ve fırsat eşitliğini vurgulamaktadır.

Yaşam Hakkı, Ayrımcılık Yasağı, Kişinin Özgürlüğü ve Güvenliği Hakkı, İhmal ve İstismardan Korunma, İşkence ve Kötü Muamele Yasağı

50 maddeden oluşan bu sözleşmenin temel amacı engelli bireylerin temel hak ve özgürlüklerden eşit ve tam olarak yararlanmasının sağlanması ve varoluşlarına ilişkin insan onurunu güçlendirmek oluşturmaktadır.

İnsan hakları evrensel beyannamesi “evrensel insan haklarını listeleyen” ilk yasal/uluslararası belgedir.

Çocuk Haklarına Dair Sözleşme’de yer alan ayrımcılık yasağını “hiçbir yerde çocuklara ayrımcılık uygulanamaz” biçiminde açıklaması dünya üzerindeki tüm çocuklar için özellikle de engelli çocuklar için oldukça önemlidir.

Birlemiş Milletler tarafından oluşturulmuş engelli bireylere ilişkin yasal düzenlemeler:

• 1950 Cenova Konferansı Engelli bireylere ilişkin sosyal rehabilitasyon
• 1955 Engellilerin Mesleki Rehabilitasyonu Hakkında 99 Sayılı Uluslararası Çalışma Örgütü Tavsiye Kararı
• 1959 Çocuk Hakları Bildirisi 
• 1971 Zihin Engelli Bireylerin Hakları Hakkında Bildirge
• 1975 Birleşmiş Milletler Sakat Hakları Bildirisi 
• 1990 UNESCO Herkes İçin Eğitim Dünya Bildirgesi 
• 1993 Sakatlar İçin Fırsat Eşitliği Konusunda Standart Kurallar
• 1994 Salamanca Bildirisi 
• 2006 Engelli Haklarına İlişkin Birleşmiş Milletler Sözleşmesi

Engelliliğe dayalı ayrımcılık kavramı engelli bireylerin yaşamın farklı alanlarında insan haklarından yararlanmalarının önüne geçen ve bu bireylerin sahip olduğu engel nedeniyle ayrım, dışlanma ya da kısıtlanmaya maruz kalması durumudur.