En genel tanımıyla engellilik; duyu organlarının zedelenmeye bağlı olarak işlevlerinde gözlenen kayıpların ortaya çıkardığı yetersizlikten etkilenme nedeniyle bireyin çevreyle etkileşimde karşılaştığı problem durumudur.

Günümüz Türkiye’sinde engellilerle ilgili hizmetlerinin başlıca yasal dayanakları Türkiye Cumhuriyeti Anayasası, 1997 yılında yürürlüğe giren 573 sayılı Özel Eğitim Hakkında Kanun Hükmünde Kararname ve 2005 yılında yürürlüğe giren 5378 Sayılı Engelliler Kanunu’dur.

KHK’nin amacı; özel eğitim gerektiren bireylerin, Türk Millî Eğitiminin genel amaçları ve temel ilkeleri doğrultusunda, genel ve mesleki eğitim görme haklarını kullanabilmelerini sağlamaya yönelik esasları düzenlemektir.

Bu KHK, özel eğitim gerektiren bireyler ile onlara doğrudan veya dolaylı olarak sunulacak eğitim hizmetlerini; bu hizmetleri sağlayacak okul, kurum ve programları kapsar. 

573 Sayılı Özel Eğitim Hakkında Kanun Hükmünde Kararname'nin uygulanması için daha ayrıntılı düzenlemeler gerektiği için 2000 yılında “Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği” çıkarılmıştır. KHK ve adı geçen yönetmelik Millî Eğitim Bakanlığının bu konudaki hizmetlerini de düzenlemektedir.

Bu Kanun’un amacı “engellilerin temel hak ve özgürlüklerden faydalanmasını teşvik ve temin ederek ve doğuştan sahip oldukları onura saygıyı güçlendirerek toplumsal hayata diğer bireylerle eşit koşullarda tam ve etkin katılımlarının sağlanması ve engelliliği önleyici tedbirlerin alınması için gerekli düzenlemelerin yapılmasını sağlamaktır”.

Engelliliğe dayalı ayrımcılık: Siyasi, ekonomik, sosyal, kültürel, medeni veya başka herhangi bir alanda insan hak ve temel özgürlüklerinin tam ve diğerleri ile eşit koşullar altında kullanılması veya bunlardan yararlanılması önünde engelliliğe dayalı olarak gerçekleştirilen her türlü ayrım, dışlama veya kısıtlamaya denir.

Engelliler Kanunu’nun ikinci bölümünde; Engellilik Durumu, Destek ve Bakım, Habilitasyon ve Rehabilitasyon, İstihdam, Eğitim ve Öğretim, Erişilebilirlik konularında engelli bireylerin haklarından bahsedilmiştir.

Habilitasyon: Engellinin bireysel ve toplumsal ihtiyaçlarını karşılayabilmesini ve yaşamını bağımsız bir şekilde sürdürebilmesini sağlamayı amaçlayan fiziksel, sosyal, zihinsel ve mesleki beceriler kazandırmaya yönelik hizmetlere denir.

Rehabilitasyon: Herhangi bir nedenle oluşan engelin etkilerini mümkün olan en az düzeye indirmeyi ve engellinin hayatını bağımsız bir şekilde sürdürebilmesini sağlamayı amaçlayan fiziksel, sosyal, zihinsel ve mesleki beceriler geliştirmeye yönelik hizmetlere denir.

Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği’ne göre özel eğitim: “özel eğitime ihtiyacı olan bireylerin eğitim ve sosyal ihtiyaçlarını karşılamak için özel olarak yetiştirilmiş personel, geliştirilmiş eğitim programları ve yöntemleri, bu bireylerin tüm gelişim alanlarındaki özellikleri ile akademik disiplin alanlarındaki yeterliliklerine dayalı olarak uygun ortamlarda sürdürülen eğitimdir” biçiminde tanımlanmaktadır.

Engelli bireyler için eğitsel değerlendirme ve tanılama yapmanın bazı temel ilkeleri bulunmaktadır. Bu kapsamda eğitsel değerlendirmenin

• erken yaşta yapılması,
• bireyin tüm özellikleri ile eğitim ihtiyaçlarının birlikte değerlendirilmesi,
• değerlendirmenin birden fazla yöntemle uygun ortamda yapılması,
• gerektiğinde tekrarlanması,
• bu süreçte öğrenci, veli, okul ve uzmanların iş birliği yapması,
• değerlendirme sonuçlarının sadece yasal ve eğitimle ilgili kararlar almak için kullanılması gerekmektedir.

Bireyselleştirilmiş Eğitim Programı (BEP)

• Eğitim planında yer alan yıllık amaçlar ve öğrencinin takip ettiği eğitim programı/programları temel alınarak belirlenen kısa dönemli amaçlarını,
• Öğrencinin alacağı destek eğitim hizmetinin türü, süresi, sıklığı ve bu hizmetin kimlere nasıl sağlanacağını,
• Öğretim ve değerlendirmede kullanılacak yöntem ve teknik, araç-gereç ve eğitim materyallerini,
• Eğitim ortamına ilişkin düzenlemeleri,
• Davranış problemlerini önlemeye ya da azaltmaya yönelik tedbirler ile uygulanacak yöntem ve teknikleri,
• Öğrencinin kişisel bilgilerini içerir

20.06.2006 tarihli ve 26204 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren Yüksek Öğretim Kurumları Engelliler Danışma ve Koordinasyon Yönetmeliği ile yükseköğrenim gören engelli öğrencilerin, öğrenim hayatlarını kolaylaştırabilmek için gerekli tedbirleri almak ve bu yönde düzenlemeler yapmak amaçlanmıştır. Yönetmelik’in 9/h maddesinde “Engellilerle ilgili ders ve eğitim programlarının yükseköğretim kurumlarının lisans programlarına alınması yönünde karar alıp uygulanmasını sağlamak” ifadesiyle engelli öğrencilerle ilgili birimlerin önemli bir görevi hükme bağlanmıştır.

İstihdam konusunda engelli hakları şu şekildedir:

• Türkiye İş Kurumu, Millî Eğitim Bakanlığı ve belediyeler engellilere yönelik meslek edindirme kursları düzenlemektedir.
• Engelli kişilerin işçi olarak istihdamları Türkiye İş Kurumu tarafından yapılmaktadır.
• Engelli bireyler eğitim durumlarına göre kendilerine yapılan özel bir sınavla ya da kura yolu ile (toplam dolu kadro sayısının %3’ü oranında) devlet memuru olabilmektedirler.
• Engelli bireyler için korumalı iş yerleri açılabilmektedir. Korumalı iş yerlerinin açılması Devlet tarafından teşvik edilmektedir.
• Kendi işini kurmak isteyen engelli bireylere yönelik destekler sunulmaktadır.

• Engelli çocuğu olan devlet memurları bulundukları yerde sağlık hizmetleri, özel eğitim imkânları sınırlı ise eşi, çocukları ya da kardeşlerinin yararı için uygun yerlere tayini gerçekleştirilebilmektedir.
• Engelli çocuğu olan memurlara izin konusunda çeşitli kolaylıklar sağlanmaktadır.
• Engelli memurlara isteği dışında gece nöbeti ve gece vardiyası görevi verilemez. Ayrıca bakıma muhtaç engelli çocuğu olan kamu çalışanlarına da gece nöbeti ve vardiyası verilmez.
• Engelli işçi ve memurların, ayrıca bakıma muhtaç engelli çocuğu olan kadın işçilerin isteğe bağlı erken emeklilik hakkı bulunmaktadır.

Türkiye’de engelli vatandaşların engellilere sunulan hak ve ayrıcalıklardan yararlanmaları için engel durumlarının tıbbi olarak kanıtlanması gerekmektedir. Bu nedenle engelli vatandaşların yetkili hastanelerden Engelli Sağlık Kurulu Raporu almaları gerekmektedir. Engelli Sağlık Kurulu Raporu’nda tıbbi oran (özür oranı) % 40 ve üzeri olması durumunda engelli bireyler ve aileleri birçok yasal haktan yararlanılabilmektedir

Engelli olduğunu sağlık raporu ya da kimlik kartıyla ispatlayan vatandaşların sağlık ve bakım alanında da birçok hakkı bulunmaktadır. Bunlar:

• Engelliler diş tedavileri için engellilik durumunu belgelendirmek suretiyle, tüm sağlık kurum ve kuruluşlarına veya serbest diş hekimliklerine doğrudan başvurabilirler.
• Hasta alt bezine ait fatura bedelleri birer aylık devreler hâlinde Sosyal Güvenlik Kurumunca ödenir.
• Engellilerin tekerlekli sandalye ihtiyacı bağlı bulunulan sosyal güvenlik kurumunca karşılanır.
• Engelli hastaların poliklinik muayenelerinde öncelik sırası bulunmaktadır.
• İhtiyacı olan bireylere evinde ve aile ortamında sosyal ve psikolojik danışmanlık hizmetlerini de kapsayacak şekilde evde sağlık hizmeti verilebilmektedir.

Engellilik sınıflandırmasına göre resmî sağlık kurulu raporu ile ağır engelli olduğu belgelendirilenlerden, günlük hayatın alışılmış, tekrar eden gereklerini önemli ölçüde yerine getirememesi nedeniyle hayatını başkasının yardımı ve bakımı olmadan devam ettiremeyecek derecede düşkün olan kişilerdir.

Engelli bireylere sunulan sosyal yardımların başında evde bakım ücreti, engelli aylığı, muhtaç aylığı yardımları bulunmaktadır.

• Gelir vergisi indiriminden faydalanabilirler.
• Mütavazi ve tek evi olan engelli bireylere vergi avantajları sağlanmaktadır.
• Engelli bireylerin yurt dışından ithal edecekleri özel tertibatlı olan araçlar gümrük vergisinden muaf tutulmuştur.
• Engelli bireylerin yurt içinden alacakları araçlar için ÖTV muafiyeti uygulanmaktadır.
• Engelli kişi adına tescil edilen taşıtlar (5 yıl boyunca) Motorlu Taşıtlar Vergisinden muaftır.