Küçük ve Orta Büyüklükteki İşletmeler Türkiye Finansal Raporlama Standardı (KOBİ TFRS) 13. Bölümünde (büyük ölçekli işletmeler için TMS 2’de) stoklar şöyle tanımlanmıştır:

• İşin olağan akışı içinde satılmak üzere elde tutulan,

• Bu tür satışa konu olmak üzere üretilen veya

• Üretim sürecinde veya hizmet sunumunda kullanılacak ilk madde ve malzemelerdir.

İşletmenin faaliyet gösterdiği alanlara göre stok çeşitleri de farklılık gösterir. Sanayi (imalat) işletmelerinde hammadde, yarı mamul ve mamul olmak üzere üç çeşit stok kalemi bulunur. Ticaret işletmelerinde ise ana faaliyet konusu mal alım satımı olduğu için, bu işletmelerin esas stok kalemini ticari mal (emtia) oluşturur. Hizmet işletmelerinde ise malzeme stokuna rastlanabilir.

15 STOKLAR 150 İlk Madde ve Malzeme 151 Yarı Mamüller-Üretim 152 Mamüller 153 Ticari Mallar 157 Diğer Stoklar 158 Stok Değer Düşüklüğü (-) 159 Verilen Sipariş Avansları

Herhangi bir üretim sürecinden geçmeden, satmak amacıyla elde edilen mallar 153 Ticari Mallar hesabında izlenir.

İşletmenin bir yıllık ihtiyacından fazla satın alma veya üretimde kullanma ya da stok devir hızı düşüklüğü gibi nedenlerle bir yıldan daha fazla sürede elden çıkarılacağı veya kullanılacağı düşünülen stoklar 293 Gelecek Yıllar İhtiyacı Stoklar hesabına aktarılır. 293 nolu hesapta izlenen stoklar dönemi geldiğinde 15 Stoklar grubunda ilgili hesaplara aktarılır. Dönem içinde kullanılma veya hemen elden çıkarılma olasılığı olmayan stokların ise 294 Elden Çıkarılacak Stoklar ve Maddi Duran Varlıklar hesabına aktarılması gerekir.

Stokların muhasebe dışı envanteri, stokların sayım ve değerlemesinden oluşur.

Stokların envanterine stokların fiziki sayımı ile başlanır. Ülkemizde üçer aylık geçici vergi dönemlerinden Mart, Haziran ve Eylül ayları sonlarında, bir çok işletmede fiziki sayımdan (fiili envanter) ziyade stok kayıtları üzerinden envanter (kaydi envanter) yapılmaktadır. Ancak 31 Aralık itibariyle mutlaka fiili sayım yapılmalıdır. Bu amaçla oluşturulan sayım ekipleri, işletmenin deposunda yer alan tüm stokları fiilen sayar, tartar, ölçer ve envanter listelerini çıkartır. Sayım işleminde işletmede var olan tüm hammadde, yarı mamul, yardımcı malzeme, mamul ve ticari mallar ayrı ayrı sayılır.

Stoklar ilk alışta maliyet değeri ile kaydedilirler. Yurt içinden satın alınıyorsa maliyet değeri: • Satın alma bedeli, • Satın alma giderleri, • Stokun işletmeye getirilmesi için yapılan taşıma ve sigorta giderleri, • Vade farkları ve kur farkı giderleri, alış komisyonları, geçici depolama giderlerinden oluşur.

Yurt dışından yapılan satın almalarda yukarıdaki harcamalara akreditif giderleri ile gümrük vergisi, gümrük giderleri vb. gibi satın alma ile ilgili diğer harcamalar da eklenir. Satın alma esnasında yapılan alış iskontosu stokun maliyetini etkileyecek ve maliyetin azalmasına yol açacaktır. Ciro primleri ise satın alınan malın maliyet bedeli ile ilişkilendirilmeyecek gelir unsuru olarak dikkate alınacaktır.

İşletmenin faaliyet alanına, satışların maliyetinin her an bilinebilmesi durumuna göre stoklar şu iki yöntemden birine göre kaydedilir;

• Aralıklı Envanter Yöntemi (Dönem Sonu Envanter Yöntemi)

• Devamlı (Sürekli) Envanter Yöntemi

Küçük hacimli, pahalı olmayan, çok sayıda mal alıp satan işletmeler (market, kitap evi vb.) için Aralıklı Envanter Yöntemi (AEY) dönem içinde kullanımının kolaylığı nedeniyle tercih edilir.

Stoklarını AEY’ye göre izleyen işletmeler dönem sonunda stoklarla ilgili dönem içinde 153 Ticari Mallar Hesabı, 600 Yurtiçi Satışlar Hesabı, 610 Satıştan İadeler Hesabı ve 611 Satış İskontoları Hesabı, 760 Pazarlama Satış ve Dağıtım Giderleri hesabını kullanır. Dönem sonunda, dönem sonu stoğu dikkate alınarak SMM bulunur ve ticaret işletmelerinde 621 Satılan Ticari Malların Maliyeti Hesabına kaydedilir.

Bu yöntemde dönem içinde SMM, stok kartları yardımıyla izlendiği için dönem sonunda (31 Aralık) SMM değeri hazır bulunmaktadır. Bu yöntemde yapılacak olan, 153 Ticari Mallar hesabının borç kalanı ile stok kartlarında yazılı dönem sonu stok tutarları ve fiili stok sayımlarının karşılaştırılmasıdır. Bunlar arasında farklılık olursa bunun başka nedenleri aşağıda açıklanacağı üzere sayım farklılıkları veya firedir. Bunun dışında bu yöntemde dönem sonunda yapılacak kayıtlar; 621 Satılan Ticari Malların Maliyeti hesabı, 600 Yurtiçi Satışlar hesabı, 610 Satıştan İadeler hesabı, 611 Satış İskontoları hesabı gibi stoklarla ilgili hesapların dönem sonunda 690 Dönem Kârı veya Zararı hesabına aktarıp kapatılmasıdır.

Stokların değerlemesinde maliyetle değerleme yöntemi kullanılır. Kanunlarımız maliyet tespitinde hangi alt yöntemin kullanılacağı konusunda işletmeyi (mükellefi) serbest bırakmıştır. Bununla birlikte, yöntemi belirlerken asıl amaç, işletmenin içinde bulunduğu şartlar altında dönem gelirinin açık olarak tespitini mümkün kılacak yöntemin belirlenmesi olacaktır.

Maliyetle değerleme yöntemlerinin başlıcaları şunlardır:

1. Gerçek (fiili) maliyet yöntemi,

2. Ortalama maliyet yöntemi,

• Ağırlıklı ortalama maliyet yöntemi,

• Hareketli ağırlıklı ortalama maliyet yöntemi,

3. FIFO (İlk Giren İlk Çıkar) yöntemi,

4. LIFO (Son Giren İlk Çıkar) yöntemi.

Bu yöntemin uygulanabilmesi, stokta kalan malların hangi maliyet bedeli ile alındığı, ya da hangi maliyetle imal edildiğinin bilinmesine bağlıdır. Ayrıca, bu yöntemin sağlıklı olarak uygulanabilmesi için satışların çok iyi takip edilmesi gerekir. Stok çeşidi fazla olan işletmelerde bu yöntemin uygulanması zorluklar doğurur. Bu yöntem daha çok stok çeşidi az ve stok bedeli yüksek olan işletmelerde uygulanabilir.

Bu yöntemde, farklı fiyatlarla satın alınmış bulunan malların miktarları da göz önünde bulundurulur. Bu yöntemin uygulanabilmesi için maliyeti saptanmak istenen malların genellikle benzer ve aşağı yukarı aynı fiyatlara sahip olmaları gerekir. Bu yöntemin iki değişik uygulama şekli vardır:

• Ağırlıklı ortalama maliyet yöntemi,

• Hareketli ağırlıklı ortalama maliyet yöntemi.

Birincisine göre, dönem sonuna kadar beklenir ve dönem sonunda ağırlıklı ortalama maliyet hesaplanır ve dönem sonu stokları bu hesaplanan ağırlıklı ortalama maliyetle değerlenir. Stoklarını AEY yöntemine göre izleyen işletmeler için ortalama maliyet yönteminin birinci şekli uygundur. İkinci şekle göre, dönem içerisinde her satış veya alış anında sürekli olarak ağırlıklı ortalama maliyet hesaplanır. Bu şekilde hesaplama yapıldığında hareketli ağırlıklı ortalama maliyet yöntemi uygulanmış olur.

Ortalama maliyetin ikinci şekli, stoklarını DEY yöntemine göre izleyen işletmeler için daha uygundur. Hareketli ağırlıklı ortalama maliyet yöntemi, gerçek maliyet yöntemine en yakın sonucu pratik bir şekilde veren değerleme yöntemidir. Ancak bu sonucun alınabilmesi için stok giriş ve çıkışlarının çok sağlıklı olarak takip edilebilmesi gerekir. Bu yöntemin kullanılabilmesi için işletmede sürekli, düzenli ve ciddi bir envanterin tutulması şarttır.

FIFO (İlk Giren İlk Çıkar) Yöntemi: Bu yöntemde ilk giren malların ilk önce çıktığı (satıldığı) veya kullanıldığı ve en son alınan malların dönem sonu mevcudu olarak kaldığı kabul edilir. Stokların AEY veya DEY göre izlenmesine göre FIFO yönteminin uygulanması farklılık gösterir.

Stokların envanterinde dönem sonu stokunun saptanması, satılan malların maliyetinin hesaplanması ve kaydedilmesi dışında, muhasebe dışı envanterde karşılaşılan bazı özellikli durumların da değerlenmesi gerekmektedir.

Bunlar:

• Stok sayım farkları (stok noksanlığı veya fazlalığı),

• Değeri düşen stoklar,

• Fireler,

• Çalınan stokların değerlenmesidir

İşletmelerde stok sayım eksikliği veya fazlalığına neden olan durumlara aşağıdaki örnekler verilebilir:

• Konsinye olarak gönderilen ya da konsinye olarak bulundurulan stokların muhasebe kaydının yapılmaması,

• Satışı yapılan ve faturası düzenlenen ancak, fiili teslimi tamamlanmamış stoklar,

• Satın alınan ve alış faturası kaydedilen ancak, fiili teslimi tamamlanmamış stoklar,

• Yolsuzluk yani stokların çalışanlarca ve/veya 3. kişilerce zimmete geçirilmesidir.

Bu hesabın sermaye şirketlerinde (Anonim şirket, Limited şirket gibi) dönem sonunda, “371 Dönem Karının Peşin Ödenen Vergi ve Diğer Yükümlülükleri Hesabına” aktarılması gerekir. Çünkü dönem içerisinde gerek işletme adına kesilen stopajlar gerekse ödenen geçici vergileri işletme dönem sonunda hesaplanacak olan ve ödenecek vergi ve diğer yasal yükümlülüklerden (370 Dönem Karı Vergi ve Diğer Yasal Yükümlülük Karşılıkları) düşecektir.

193 nolu hesap, şahıs işletmelerinde dönem sonunda (31 Aralık tarihinde) 131 Ortaklardan Alacaklar hesabına aktarılarak kapatılır. Çünkü dönem içinde peşin ödenen verginin dönem sonunda yararını işletme değil ortak görecektir. Şahıs işletmelerinde sermaye şirketlerinde olduğu gibi dönem sonunda oluşan kardan ödenen vergiyi şirket değil ortaklar öder.