İki nehir arasındaki ülke anlamına gelen Mezopotamya terimi, Fırat ve Dicle nehirleri ile bu nehirlerin kolları arasındaki bölgeyi kapsayan coğrafya için kullanılmaktadır. Bu terim Eski Yunanca’daki orta anlamındaki “mesos” ve ırmak manasına gelen “potamos” kelimesinden türetilmiştir. 

Günümüze kadar gerçekleşen araştırmalarla insanın Afrika’da ortaya çıktığı kesinleşmiştir. Homo Erectus adı verilen eski atamızın buradan dağılıp yaklaşık 1500000 yıl önce dünyanın değişik yerlerinde farklı ortamlarda yaşadığı saptanmıştır.

Uzun yıllar el baltası olarak tanımlanan, çoğunlukla kaba ve armut biçiminde olan aletler kazımak, kesmek, kıymak, vurmak gibi işlerde kullanılıyordu.

Günümüzden 220000 yıl önce olasılıkla Homo Erectus’dan gelişen yeni bir
insan türü Homo Neanderthal insanı ortaya çıkar.

Yaklaşık olarak MÖ 12000 yıllarında Son Buzul Çağı’nın sona ermesi ile Mezopotamya’daki iklimin yumuşadığı tahmin edilmektedir. Bölgedeki nüfusun arttığı ve ilk defa köpeğin evcilleştirildiği saptanmıştır.

Bu dönemde, Kuzeybatı Zagroslarda, siyah volkanik cam olan obsidiyenin ticaretini yapan bir kültür olarak bilinen Zarzi kültürü görülür.

G. Childe’de ilk evcilleştirme ve ziraatın Fırat, Dicle ve Nil gibi büyük ırmakların kenarlarındaki taşkınlarla meydana gelen verimli ve nemli topraklarda olduğunu ileri sürmüştür.

Çanak Çömleksiz Yeni Taş Çağı’nın başlangıç evresinde (MÖ 10000 - 8500) Kuzey/Yukarı Mezopotamya’da Filistin/Natuf kültüründen farklı olarak göreceli daha büyük yerleşimler kurulmuştur.

Son zamanlarda kazılan Göbekli Tepe’de ise çapları 10 ile 30 metre arasında değişen boyutlarda, taş duvarlı, yuvarlak veya oval biçimli tapınaklar bulunmuştur.

İnsan biçiminde işlenen figürlerin tanrı olabileceği anlaşılmaktadır. Figürlerin tümünün erkek olması da ilginçtir. Bundan toplumda baba tanrının ağırlığı olduğu anlaşılmaktadır.

Neolitik Çağ'ın başlarında yaşayan köy toplulukları ölülerini, içinde yaşadıkları kulübe tipi yapıların tabanı altına açtıkları çukura, “cenin”pozisyonunda büzülmüş olarak gömmekteydiler. Bir anlamda ataları ile aynı mekanda yaşamaya
devam ediyorlardı.

Yine Çayönü’nde altta işlik ve kışın barınma yeri olarak kullanılan mahzenlerin olduğu iki katlı yapıların keşfedilmesi Çanak Çömleksiz Yeni Taş Çağı’nda yaşayan insanların inşaat açısından ne kadar gelişmiş olduğunun bir göstergesidir.

Hassuna, Kuzey Irak’ta Musul yakınında, Dicle Nehri üzerinde kurulmuş bir yerleşim birimidir. Son araştırmalarla Proto-Hassuna Dönemi (Hassuna öncesi dönem) genel anlamda Kuzey Mezopotamya’da Çanak Çömlekli Yeni Taş Çağı’nın
başlangıcı veya Erken Yeni Taş Çağı olarak kabul edilir.

Kil kap yapımından önce genelde kille sıvanmış sepetlerin, deriden yapılmış nesnelerin, alçı ve taş kapların kullanıldığı bilinir.

Mezopotamya ve çevresinde toplumun gelişimine paralel olarak önce sepet, sonra pişirilmeden kullanılan kil kap, en son da fırınlanarak tamamen pişirilen kaplar kullanılmıştır

Hassuna kültürünün kökeni kendinden önceki İlk Neolitik Çağ’ın başlangıcındadır. Kültür daha çok Kuzey Irak bölgesinde yoğunlaşmıştır. Bu kültürün merkezi, en az 80 adet yerleşime sahip Sincar ve Habur vadileridir. Hassuna Kültürü erken ve geç olmak kaydıyla iki evreli olarak tanımlanmaktadır.

Hassuna Dönemi’nde doğada bulunan ham bakırdan dövülerek takı gibi çeşitli nesneler yapmışlardır. Ergitilmiş bakırın en eski örneği de bu dönemde ortaya çıkar.

Kendine özgü boyalı bir tür çanak çömlek grubu ile temsil edilen Samarra Kültürü yerleşmelerinden en ünlüleri Tel’ül Savvan, Coğa Mami ve Samarra’dır.

Halaf Dönemi’nde moda olan günlük kullanım eşyaları, Güneydoğu Anadolu ve Kuzey Irak dışında batıda Çukurova ve Amik Ovası’na, kuzeydoğuda Van Gölü çevresine, doğuda Kuzeybatı İran’a kadar ulaşmıştır.

Tholos, dikdörtgen planlı girişi ve yuvarlak planlı ana odası olan yapı tipidir.

Kuzey Mezopotamya’da Halaf Kültürü devam ederken Güney Mezopotamya’nın verimli topraklarında yeni bir kültürün doğduğu görülmektedir. Kültüre ilk kez, Sümer yerleşmesi olarak bilinen Ur Höyüğü’nün yakınında Tel El Ubaid adlı höyükteki araştırmada rastlanmış ve bu höyüğün adı verilmiştir. Obeyd kültürünü, kuzey ve doğudaki dağlardan güneye gelen, kanallar açarak kuru tarımdan sulu tarıma geçen toplulukların oluşturduğu sanılmaktadır.