Fotoğrafın atası kabul edilen karanlık kutu (camera obscura)   bir öneme sahiptir. Görmeyle İlgili konuları, karanlık kutudan önce ve sonra olmak üzere iki belirleyici döneme ayırabiliriz. Başka bir deyişle, karanlık kutuyla birlikte yeni görme düzeni ortaya çıkmıştır. Yeni görme düzeni, karanlık kutuyla başlayarak günümüzün yeni medya araçlarına kadar ulaşan dönemi içine alır.

Geçmişten günümüze Yeni görme düzeni, karanlık kutuyla başlayarak günümüzün yeni medya araçlarına kadar ulaşan dönemi içine alır. XXI. yüzyılın sunduğu teknolojilerle ortaya çıkan gelişmeler, fotoğrafı da kökten değiştirmiştir. Bunun sonucu olarak üretilen görüntüler, yaşamın her alanında karsımıza çıkan görme anlayışının nedenidir. Sadece fotoğraf açısından bakıldığında, değişen teknoloji fotoğrafının görme biçimini de değiştirmiştir. Örneğin, 1980’li yılların sonuna kadar fotoğraf alanında filme dayalı bir teknoloji kullanıldı. Daha sonra ise önce elektronik ve sayısal teknolojilere geçildi. 2000’li yıllarda yani remediation döneminde ise fotoğraf da birçok farklı araçla birleşti. Bütün bu gelişmeler, görmeyi de etkilemiştir. Yeni görme düzeni, karanlık kutuyla başlayarak günümüzün yeni medya araçlarına kadar ulasan dönemi içine alır.

İnsanın çıplak gözleri yoluyla oluşturduğu görme düzeninden bir tür uzaklaşma olmuştur. Bu süreç ne zaman ve hangi olaylar nedeniyle başlamıştır. Böylesi önemli bir dönüşümü, tarihin hangi döneminden başlayarak açıklamak gerekir? Bu konuyu, optik yoluyla yüzey üzerinde görüntü elde etmeyle birlikte değerlendirmek gerekir. Optik yoluyla yüzey üzerinde görüntü elde etmenin ortaya çıkardığı durum, yeni bir görme düzeninin en belirgin tarihsel aşamasıdır.

Yeni görme düzeni fotoğrafla birlikte yani optik yoluyla yüzey üzerine resmetmenin aygıtlarıyla XIX. yüzyıldan başlayarak yaygınlaşmıştır. Bu şekilde önceki dönemlerin hakim anlayışı olan çıplak gözle görme düzeni yerini optik yoluyla görmeye terk etmeye başlamıştır.

Yeni görme düzenini oluşturan aygıt, karanlık kutu, Latince deyisiyle camera obscura’dır. Karanlık kutu, tarihsel olarak bir dönüşümü gösterirken, sadece teknolojik olarak değil aynı zamanda sosyo-kültürel olarak da etkiler ortaya çıkartmıştır. Hatta karanlık kutu, düşünce sistemlerini bile etkilemiştir. Karanlık kutuyla birlikte, özellikle, XIX. Yüzyılda başlayan yaygın kullanımla ortaya çıkan yeni görme düzeni modern bir durumu ifade eder. Bu yeni görme düzeniyle ilgili olarak 1800’lü yılların ilk çeyreğinden itibaren fotoğrafın belirleyiciliği söz konusudur.

Fotoğraf ne teknik ne de, içerik olarak bu yeni görme düzeninin başlangıç noktasını oluşturmaz. Fotoğraf daha ortada yok iken karanlık kutu, bu yeni görme düzenini hazırlamıştır. Fotoğrafın bulunuşu sürecinde iki temel belirleyici olgu söz konusudur. Bunlardan ilki optik yoluyla yüzey üzerinde görüntünün elde edilmesidir. İkincisi ise yüzey üzerinde elde edilen bu görüntünün ışığa duyarlı bir yüzey üzerine kaydedilmesidir. İlk aşamadaki gelişmeler yani optik yoluyla yüzey üzerine görüntünün elde edilmesi, sözünü ettiğimiz yeni görme düzeniyle ilgili fotoğraf öncesindeki gelişmeleri içine alır.

İçine ışık sızdırmayan dört tarafı kapalı bir kutu. Bu kutunun bir yüzündeki deliğin, üzerine gelen ışığı toplayarak içine aldığı ve kutunun içinde, deliğin tam karşısında görüntü oluşturduğu bir yüzey. Bu basit aygıt, IÖ V. yüzyılda Çinli bilim adamı Mo Ti’den (IÖ 470-391) beri bilinmektedir.

yüzyılın sonu XI. yüzyılın basında Arap bilim adamı Ibnü’l Heysem (935-1039/40) İse ışığı toplayarak görüntü üreten bu aygıtın çalışma sistemini İlk olarak açıklamış ve aygıtı uygulamalı bir deneyde kullanmıştır. Öte yandan Öklit (IÖ 365-300), Aristoteles (IÖ 384-322) ve daha sonra Roger Bacon (1220-1292), R. Gemma Frisius (1508-1555), Leonardo da Vinci (1452-1519) gibi bilim adamları ve sanatçılar bu aygıttan söz etmişlerdir. Bir başka deyişle, görmeyle ilgili olarak karanlık kutu üzerinde durmuşlardır.

Işıkların ve renklerin havada ya da benzeri saydam nesnelerde karışmadığı açıktır. Işıkların karanlık bir mekana geçip, oradaki bir perde üzerine düştüğü bir aralığın (deliğin) önünde farklı uzaklıkta ve şekilde yerleştirilmiş çok sayıda mumun ışığı, mumların konumuna göre farklı şekilde bu perde üzerinde ortaya çıkarlar. Aralıkta doğrusal bir çizgi boyunda her bir mumun görüntüsü perdede tersi bir konumda ortaya çıkar. Eğer mumlardan biri örtülürse, yalnızca o mumun görüntüsü ortadan kalkar; örtü kaldırılırsa, ışık geri gelir. Ibnü’l-Heysem bu açıklamalarında karanlık kutunun çalışma sistemini belirlemiştir. Öte yandan bu durum, ışık yoluyla yüzey üzerinde fiziksel bir gerçeğin görüntü olarak ortaya çıkmasının açıklamasıdır. Bir başka deyişle ise çıplak gözle görmenin dışında aygıt yoluyla görmenin ilk bilimsel açıklamasını yapmıştır.

Neredeyse 400 yıl sonra 1490 yılında Leonardo da Vinci (1452-1519) insan gözünün nasıl çalıştığını anlamaya çalışırken, karanlık kutuyla çalışmıştır. Leonardo, aydınlatılmış bir nesneden yansıyan ışık, karanlık bir odanın duvarındaki delikten içeri girdiğinde, nesnenin görüntüsünün odanın içinde deliğe yakın bir yere konulacak olan beyaz kâğıt üzerinde görülebileceğini belirtir. Ibnü’l-Heysem, Karanlık Kutuyla ışığın hareket halinde olduğunu belirlerken, Leonardo ise ortaya çıkan görüntünün niteliğiyle ilgilenmiştir. Bir nesnenin ışık yoluyla yüzey üzerindeki görüntüsünün nesnenin temsili olduğunu Leonardo belirlemiştir.

Karanlık kutu, insanların çıplak gözle gördüğü geniş alan içinde yatay-dikey olarak belirlediği yani sınırlandırdığı çerçevenin yüzey üzerinde görüntü olarak ortaya çıkartması, görme açısından da yeni bir durumdur. Fiziksel gerçeklerin bu şekilde yüzey üzerinde sunulmasını İtalyan düşünür, Giovanni Batista Delta Porta (1535?-1615) ünlü eseri olan Doğa Büyüsü (1558; Magia Naturalis) adlı çalışmasında ele almıştır. Resim yapmak isteyenlere karanlık kutuyu bir aygıt olarak önermiştir. Karanlık kutunun verdiği görüntünün konturlarını kalemle çizin ve daha sonra da boyayın demeye getirmiştir. Düşünür, 1558 yılında çıplak gözle görmeye alternatifi olarak yeni bir görme durumunu vurgulamıştır.

Karanlık kutu teknik olarak işleyen bir aygıt olmasının ötesinde toplumsal yasam içinde sosyo-kültürel öğelerle de ilişkilidir. Karanlık kutunun teknik yapısını oluşturan, içine ışık sızdırmayan kutu, delik yoluyla giren ışık, oluşan görüntü ve bu görüntünün ters, hayali olması gibi konular birçok düşünürün dikkatini çekmiştir. Düşünürler, düşün sistemlerini açıklarken karanlık kutunun bu ögelerini kullanmışlardır. Karanlık kutunun bu kullanılış sekli, metafor yani bir şeyi bir başka şeye benzeterek, karşılaştırarak açıklamaktır.

 Locke: Karanlık Kutu ve Hükmedici Konum Karanlık kutuyla ilgili yaygın olarak bilinen bir metafor da John Locke (1632-1704) tarafından yapılmıştır. Locke ünlü İnsan Anlığı Üzerine Bir Deneme (1690; An Essay Concerning Human Understanding, adlı eserinde, insan bilgisinin alanlarını ve bilginin ulaşabildiği derinlikleri araştırırken, ikinci kitabın XI. bölümünde insan zihninin ayırt etme ve bunları seçme yetisi üzerinde durur. Zihnimizin bu işlemini açıklarken karanlık kutu metaforunu kullanır.

İnsanlar ve sahip oldukları ilişkiler tüm ideolojilerinde sanki camera obscura’daymış gibi Baş aşağı çevrilmiş bir biçimde görünüyorsa, nesnelerin gözün ağ tabakası üzerinde ters durmalarının onların dolaysız fiziksel yaşam süreçlerinin yansıması olması gibi, bu olgu da, insanların tarihsel yaşam süreçlerine aynı şeyin olmasından ileri gelmektedir.

Karanlık kutu metaforunu Friedrich Nietzsche (1844-1900) birçok kere kullanmıştır. Karanlık kutunun içine ışık sızdırmayan dört tarafı kapalı odası, hiyerarşi içinde bir güç sistemine işaret eder. Nietzsche bu metaforu kullanır. Karanlık kutu metaforunun Nietzsche’nin diğer metaforlarından ayırmanın doğru olmadığı söylenir. Düşünürün metaforlarında öğretici yanı görmek güçtür. Bunun nedeni ise Nietzsche’nin kullandığı metaforlarda gerçek anlamla yan anlam arasında net bir açıklık ortaya koymamasından kaynaklanır. Nietzsche için metaforlar öğretici değil, daha çok sistematiktir. Ayrıca onun karanlık kutu metaforunu genellediği vurgulanır. Karanlık kutunun, karanlığını kullanırken Nietzsche’de br aydınlığa özlem duyma yoktur. Onun karanlık kutu genellemesi; sanat-bilim, bilinçdışı-bilinç, karanlık-aydınlık karşıtlığını ortadan kaldırmaya yöneliktir.

Karanlık kutuyu metafor olarak kullananlar söze hep söyle başlamışlardır: Karartılmış bir oda ve bu odaya küçük bir delikten giren ışık, delikten giren ışığın kutunun içinde, beyaz bir kayıt üstüne düşen görüntüsü. Bu yapı içindeki temel ögeler şunlardır: Aygıt olarak karanlık kutu, resmedilen nesne yani aygıtın dışarısı, görüntü yani aygıtın içerisi, aygıtın görüntü üretmesini sağlayan delik, bütün bu sistemin çalışmasını sağlayan ışık ve kullanan kısa. Bu süreç kullanılarak bir konuya yönelme durumunda, yeni bir görme söz konusu olur. Çıplak gözle görmeden farklı olan bu durumun kendine özgü özellikleri vardır.

Görüntü Boyutu insan gözünün önüne gelen aygıtın, karanlık kutunun ürettiği görüntü, kendine özeldir. Karanlık kutunun teknik özelliği nedeniyle, görüntü ışık yoluyla üretilir. Görüntü, ışık yoluyla elde edilen bir tür resimdir. Görüntü, özünde bizim çevremizde yasadığımız dünyanın ürünüdür. Örneğin; ağaçlarla süslü küçük bir yol ve tek başına yürüyen bir kişi. Güneş ışığı ağaçların arasından süzülerek bu kişiyi aydınlatmaktadır. Bu fiziksel durumu optik yoluyla, görüntü olarak oluşturalım. Öncelikle yapılan iş, bu durumun fiziksel bir gerçekliği olarak yüzey üzerine zaptedilmesidir. Bu şekilde, görüntü yoluyla bir yeniden üretim söz konusudur. Belirtilmesi gereken önemli nokta sudur: Bir fiziksel durum, görüntü olarak ortaya çıkmasıyla birlikte, birden çok anlamı içermeye baslar. Karşımızdaki fiziksel gerçek, içinde bulunduğu fizik gerçeklikle birlikte başka anlamları da bize açıklamaya baslar.

Karanlık kutuyla birlikte görüntü, insan yaşamına girmiştir ve fotoğraf yoluyla da gelişmiştir. Görüntü, yeni görme düzeninin simgesi haline gelmiştir ve çok anlamlılığa yatkındır. Karanlık kutu iki boyutlu yüzeyin üzerinde çevremizdeki üçboyutlu dünyayı yeniden üretir. Buna görüntü diyorsak, karanlık kutunun sağladığına da yeni bir boyut demek gerekir. Kendine özgü teknik süreciyle karanlık kutu, yüzey üzerindeki resmettiği şeye boyut kazandırır. Aygıt insan gözünün önünde yer alır. Bu aygıt yani karanlık kutu ya da fotoğraf makinesi insan gözüne benzer şekilde çalışır ve ters görüntü üretir. Bu şekilde, gerçek bir nesne önce aygıtta ve daha sonra gözde ters olarak oluşur ve beyne ulaşır. Ard arda gelen iki ters çevirme ve beyin yoluyla düz görüntünün algılanması söz konusudur. Bir anlamda aygıt yoluyla, insan gözünün önüne bir göz daha eklenmiştir. İnsan gözü de bu şekilde yeni bir uyum durumuna girmiştir.

Karanlık bir gecede elinize bir fener alınız. Feneri yakarak çevrenize yöneltiniz. Feneri tuttuğunuz noktadan başlayarak çevreye bir ışık demeti yayılacaktır. Bu ışık demeti, karanlık gece içinde aydınlatılmış bir bakış açısı oluşturur. Bu bakış açısı nesneleri görülebilir kılar. Feneri ileri-geri hareket ettirdiğimizde bu bakış açısı değişir. Feneri hangi tarafa yönlendirirseniz ışık demeti de o tarafa yönelir yani bakış açısı değişir. Bu şekilde karanlıkta görülemeyen nesneler de görülebilir. Bu anlamda görsel olarak, nesneleri var eden de ışık demetidir. Işık demetinin oluşturduğu bakış açısı insanın gördüğü, algıladığı alandır. Karanlık kutuyu da fenere benzetebiliriz. Karanlık kutuya ilgi gördüğü delik ya da optik sistem, konuya bakan açıdır.

İster çıplak gözle ister aygıt yani optik yoluyla olsun, görme eylemi gözün içinde gerçekleşir. Her türlü görme eylemi, gözün optik sistemi yoluyla retina üzerinde ters olarak ortaya çıkar. Görme, görme kültürü, görme düzeni diye konulardan söz ediyorsak, göz ve retinayı belirleyici yere koymak durumundayızdır. Nesne, ışık, optik sistem, görüntü ve göz iste bu süreç, sadece karanlık kutu için değil, XXI. yüzyılın remediation döneminden aygıtları içinde önemlidir. Yeni görme düzeninde belirleyici olan karanlık kutu (camera obscura) kendi döneminde olduğu gibi görüntü yoluyla, oluşturduğu etkiyi yüzyıllar boyu sürdürmüştür.