FOTOĞRAF KÜLTÜRÜ Dersi ZAMAN BOYUTU VE FOTOĞRAF soru cevapları:

Nesnelerin fiziksel varoluşlarının bir tür temsili olarak düşünüldüğünde, fotoğraf için üçboyutlu dünyayı ikiboyutlu yüzey üzerine resmetme aracı demek yanlış olmaz.

Teknolojinin gelişmesi ile birlikte değişen fotoğrafın resmetme tekniğinin yöntemidir. Bunu da analog ve sayısal dönem ve bu dönemin yöntemleri olarak sınıflandırmak gerekir.

Hareket, değişim, süreklilik ve bunların içinde yer aldığı mekân tek tek ele alınarak araştırılabilir. Bunların tamamını, fotoğrafa konu olan nesne açısından bir bütün içinde ele aldığımızda karşımıza bir başka önemli kavram çıkar. Bu, zaman kavramıdır.

Sıradan bir fotoğraf çekimini düşünelim. Nesneden yansıyarak gelen ışınlar, fotoğraf makinesinin optiğinden geçerek görüntüyü oluşturan yüzey üzerine ulaşır ve görüntüyü ortaya çıkartır.

Fotoğrafın bütün süreci; fotoğrafı çekilen nesne, ışık ve görüntüdür.

Fotoğrafın bütün süreci; fotoğrafı çekilen nesne, ışık ve görüntüdür. Bu süreç içinde üzerinde durulması gereken iki durum vardır: İlki nesnenin durumu, ikincisi ise nesnenin ışık yoluyla resmedildiği şey olan görüntüdür. Başka bir deyişle anlatılmak istenilen, nesne ve nesnenin yüzey üzerinde ortaya çıkan görüntüsüdür.

Fotoğrafın bütün süreci; fotoğrafı çekilen nesne, ışık ve görüntüdür. Bu süreç içinde üzerinde durulması gereken iki durum vardır: İlki nesnenin durumu, ikincisi ise nesnenin ışık yoluyla resmedildiği şey olan görüntüdür. Başka bir deyişle anlatılmak istenilen, nesne ve nesnenin yüzey üzerinde ortaya çıkan görüntüsüdür. Bunun süreci ise nesneden yansıyan ışığın fotoğraf makinesi içindeki ışığa duyarlı yüzeye ulaşmasıdır. Bu bağlamda, bir başka açıdan bakıldığında yine iki durum ortaya çıkar: İlki fotoğrafı çekilen nesnenin, tam çekim gerçekleşirken bulunduğu durum, buna nesnenin resmedilen an’ı diyebiliriz, ikincisi ise resmedilme eyleminin an’ıdır.

İÖ V. yüzyılda Çinli filozof MOTİ (İÖ 470-391) Karanlık Kutu (Camera Obscura) yoluyla yüzey üzerinde görüntü oluşturulmasından ilk söz eden kişidir.

Işık yoluyla yüzey üzerinde hayali görüntü elde etmenin aygıtı olan karanlık kutu (Camera Obscura), fotoğraf makinesinin de atasıdır.

Fotoğraf makinesi açısından iki farklı süreden söz etmek gerekir. İlki ışığın gelmesi, ikincisi ise makinenin içinde resmedilme eylemi süresidir. Bunlar farklı iki an olarak birbirleriyle çakışır. Bu iki an’ın oluşturduğu süreyi, nesnel zaman yani saat zamanı olarak kabul edersek, bu nesnel zamanların oluşturduğu an’lar birbiri üstüne çakışarak, tek bir şimdi olarak karşımıza çıkar. Bu nedenle fotoğraf makinesi için, şimdiki zamanı sunan aygıt demek gerekir.

Fotoğrafın teknolojisinin kendine özgü resmetme tekniği, zaman kavramı açısından değerlendirildiğinde geleneksel resmetme tekniklerinden farklılaşır. Bu basit bir teknolojik durum değildir. Fotoğrafın görsel duyuma yönelik yapısını belirleyen ayırıcı bir özelliktir. Fotoğraf makinesini bir resmetme aygıtı olarak görürsek; fotoğraf çekmek fırçayla tuval üzerine resim yapmaktan çok farklıdır. Bu farkı zaman kavramı açısından düşünelim. Bir çocuğun bir pozunun çizerek, boyayarak ya da kazıma tekniğiyle remedildiği bir durumda; çocuğun poz verdiği an’ın kapsadığı sürede yüzey üzerine resmedilmesi olanaksızdır. Yani zaman kavramı açısından konuşursak; geleneksel resmetme tekniklerinde resmedilme eylemi açısından şimdiki zamanın yine şimdiki zaman içinde sunulması mümkün değildir. Geleneksel resmetme teknikleriyle bir konunun şimdiki zamanı resmedilebilir, ancak resmetme eylemi konunun şimdiki zamanında sonuçlanamaz. Resmetme an’ı geçer, resmetme eylemi devam eder.

Antik Yunan düşünürlerinden Aristoteles (İÖ 384-322) ünlü 'Fizik' adlı eserinde zamanı; önce ile sonraya göre hareketin sayımı olarak tanımlar.

Aristoteles şimdi kavramıyla ilgili önemli bir saptama yapar. Şimdi kavramını; şimdi, an ve şimdikian olarak belirtir.

Aristoteles, zamanda olmak durumunu, zaman olduğu sırada varolmak, zamanın bir parçası olmak ve zaman yoluyla ölçülebilir olmak şeklinde açıklar. Düşünüre göre zaman yitiyor, herşey zamanda yaşlanıyor, zaman yüzünden unutuluyor denilmesinin nedeni, nesnelerin zamandan etkilenmesidir.

Augustinus “zamanın ölçüsü nedir ?” sorusuyla, şimdiki zaman üzerinde yoğunlaşır. Ona göre şimdiki zaman, bir ölçü birimidir. An denilen ve parçalara bölünmeyen o nokta, şimdiki zamandır. Şimdiki zaman parçalara ayrılamayacak kadar küçüktür, geçmiş ve gelecek zaman gibi yayılıma sahip değildir. Augustinus’a göre şimdiki zaman uzun değildir. Öte yandan şimdiki zaman, geçmiş ve gelecek olarak çoğul bir olgudur. Düşünür, şimdiki zamanı üçlü zaman içinde ele alır. Bu bağlamda, Augustinus şöyle der: Kesinlikle “geçmiş, şimdiki ve gelecek diye üç zaman var” demek de yerinde olmaz. Belki de “üç zaman vardır: Geçmiştekilerle ilişkin şimdiki zaman, şimdikilerle ilişkin şimdiki zaman ve gelecektekilerle ilişkin şimdiki zaman” demek daha doğru olurdu.(8)
Augustinus’a göre zaman gelecekten, olmayana doğru akıp gider. Bu süreç içinde geçmiş, şimdi ve gelecek etkileşim içindedir. Onun zaman incelemesinde şimdiki zaman yüceltilir. Augustinus’un geçmiş, şimdi ve gelecek olarak söz ettiği durum; zamanın oluşturduğu boyuttur. Zamanı kavrayabilmek için “an denilen parçacıklara bölünemeyen bir zaman noktasını” yani şimdiki zamanı kavramak gerekir.

Çekilen her fotoğraf Aristoteles’in dediğine denk düşer yani önce ve sonra arasında yer alan şimdi, şimdikian’dır.

Şimdi denildiğinde, bir fotoğraf çekildiğinde; o şimdi geçmiş olur. Her şimdi nasıl ki geçmiş olmaya mahkum ise her kare fotoğraf da geçmiş olmaya mahkumdur. Bir başka deyişle şimdikian, kaydedilmesiyle birlikte artık geçmiş olur. Peki, bu nasıl bir  geçmiştir? Augustinus’un dediği gibi şimdinin özelliklerini ve niteliklerini taşıyan bir geçmiştir. Bu anlamda her fotoğraf resmedildiği an’ın şimdisini taşır ve bunu geçmiş şimdiler içinde korur.

Zamanı bir çizgi üzerinde akıyor olarak düşünürsek bu çizgi bir biri ardına gelen doruk an’lardan oluşur. Augustinus’a göre bunlar birbiri ardı sıra bekleyen şimdilerdir.

An’ların oluşturduğu boyut içinde zamanı algılarız. İnsanlar için iki tür zaman söz konusudur. Biri saat zamanı diğeri ise hissedilen zamandır. İki tane farklı 1 dakika düşünelim; 1 dakika dişçi koltuğunda, 1 dakika sevgilinizin yanında. Saat zamanı olarak iki olaydaki süre aynıdır. Hissediş zamanı olarak iki mekândaki 1 dakikalık süre farklıdır. Dişçi koltuğundaki 1 dakika saatler gibi hissedilirken, sevgilinizin yanındaki 1 dakika saniye gibidir, yani bu zaman dilimlerinden biri uzun, diğeri ise kısa olarak algılanır.
1 dakika denildiğinde, ölçülen bir saat zamanı nesnel bir durum söz konusudur. Bunun hissedilişi ise psikolojik, öznel bir durumdur. İşte bu duruma hissedilen zamana, psikolojik zaman ya da öznel zaman denir.

Sanat eseri açısından konuya yaklaşıldığında vurgulanması gereken nokta şudur: Bir sanat eserinde önemli olan izleyici üzerinde oluşturduğu katılımdır. İzleyenin esere katılması aynı zamanda o eserin izleyenleri kendine çekmesi demektir. Bu katılım durumunu süre yönüyle düşündüğümüzde karşımıza, o eserin öznel zamanı çıkar. Bir başka deyişle, katılımın süresi bir yönüyle, o eserin öznel zamanını ortaya koyar. Demek ki sanat eserinin oluşturduğu katılımın bir yoğunluğu oluşur. Eser, bireyi hangi yoğunlukta kendine çekiyor ise, bu öznel zamanla ilgili bir durumdur. Bu bağlamda sözü edilen yoğunluk; bir resmin, heykel ya
da fotoğrafın kaç kişi tarafından izlendiği değil, izleyenler üzerinde hangi yoğunlukta etki yarattığıyla ilgilidir. İşte bu şekilde öznel zamanın kısa ya da uzun hissedilmesi ortaya çıkar. Bu da bir sanat eseri için önemli bir durumdur.

Fotoğraf makinesi için şimdiki zamanı sunan aygıt demiştik. Fotoğraf makinesinin resmetme süresi, saniyenin çok küçük bir süresinde gerçekleşir. Bu kısa sürenin bile bir başlama ve bitiş an’ı vardır. Bu nedenle fotoğrafın resmetme süreci, saat zamanı yani nesnel zamanla ilgilidir. Öte yandan ortaya çıkan fotoğrafın, bir saat zamanı yoktur. Yani bir fotoğrafın bir tiyatro ya da müzik eseri gibi bir başlama ve bitiş süresi yoktur. Bu anlamda izleyen için fotoğrafın bir saat zamanı söz konusu değildir (fotoğrafın özel kullanım durumu hariç). Fotoğraf bir nesnel zaman ürünüdür, ancak sonuç olarak ortaya çıkan fotoğrafın psikolojik yani hissediş zamanı vardır. Fotoğraf makinesi bir şeyin şimdisini resmederken, yüzey üzerindeki fotoğraf hissediş yani psikolojik zamanı oluşturur. Bu yönüyle fotoğraf makinesi öznel zaman, hissediş zamanı oluşturmanın da aygıtıdır. Hissediş
zamanı, fotoğrafın psikolojik olarak hissettirdikleriyle ilgilidir. Bunu sağlayan da fotoğraf makinesinin kendine özgü resmetme tekniğiyle ilgili mekanik sistemleri ve görsel estetik öğeleridir.