Bireyin yaşama uyum sağlamasında en önemli gelişim dönemi ise erken çocukluk dönemidir. Bu dönem, bireyin tüm yaşamını ve eğitim sürecini etkileyen en önemli değişkenleri, yaşantıları, öğrenmeleri ve deneyimleri barındırmaktadır.

Gelişimsel gerilik; standardize edilmiş referans testlere göre ya da bireyin yaşıtlarına göre gelişiminin ortalamanın altında olma durumu olarak tanımlanmaktadır.

Yaygın gelişim geriliği ise kaba motor, ince motor, dil/konuşma, bilişsel ve sosyal/kişisel gelişim alanlarının iki veya daha fazlasında belirgin gerilik olması olarak ifade edilmektedir.

Gelişimsel geriliği olan birçok çocuk ancak erken çocukluk eğitimine başlayacağı dönemde yürüme, konuşma ve akademik becerilerde gerilik yaşadığında dikkat çekmektedir. Fakat erken tanı ve tedavi ile gelişim desteklenerek çocuğun var olan potansiyeli en yüksek düzeye çıkarılabilmektedir. Bu nedenle, gelişimsel geriliğe karşı alınabilecek en etkili önlem erken tanılamadır. Erken tanılama ise tarama ve ebeveynlerin bilgilendirilmesi ile mümkün olmaktadır.

Yetersizliklerin nedenlerinin incelenmesinde farklı sınıflandırmalar söz konusudur. Bu sınıflandırmalar içinde en yaygın kabul göreni ve eğitim amacıyla kullanılan yetersizlikle ilişkili değişkenin insan yaşamının hangi döneminde meydana geldiği temelinde yapılandır. Bu kapsamda gelişimsel geriliğin nedenleri doğum öncesi, doğum sırası ve doğum sonrası nedenler olarak sınıflandırılmıştır. 

Gelişimsel geriliğin doğum öncesi nedenlerinin içinde en önemli olanı kalıtsal nedenlerdir. Kalıtsal nedenler anne ve babadan geçen ve çocuğun gelişimsel olarak geri kalmasına neden olan biyolojik temelli olgulardır.

Düşük doğum ağırlığı (1500 gr’dan az), doğuma bağlı komplikasyonlar nedenleri arasındaki önlenebilir gelişimsel gerilik nedenidir. Ayrıca doğum sırasında prematüre doğum, kafa travması, oksijensiz kalmak, uzman olmayan kişilerin müdahalesi ve benzeri gibi durumlar gelişimsel geriliğe neden ola- bilmektedir.

Bebeğin veya çocuğun metabolizması ile ilgili olumsuz durumlar, ileri derecede beslenme yetersizlikleri, boğulma, ciddi kafa travmaları, çocuk ihmal ve istismarı, yaralanma ve fiziksel etkiler, bulaşıcı hastalıklar, zehirlenmeler, uygun olmayan çevresel koşullar doğum sonrasında gelişim geriliğine neden olan etmenler arasında sayılmaktadır.

Gelişimsel değerlendirme, farklı gelişim alanlarında davranışsal basamakların ve gelişim basamaklarının yaşa uygunluğunun kontrol edilmesini sağlayan bir yaklaşım olarak tanımlanmaktadır. Bu nedenle gelişimsel değerlendirme sürecinde, çocukların gelişimlerinin değerlendirilebilmesi için geçerli ve güvenilir testlere gereksinim duyulmaktadır. Ülkemizde mevcut geçerlik ve güvenirlik çalışmaları yapılmış testler arasında; daha çok aileye soru sormaya dayanan Ankara Gelişim Tarama Envanteri (AGTE) çocukların özellikle uyum davranışlarını incelemeye yönelik Vineland Uyum Davranış Ölçeği (VUDÖ) ve işlevsel becerileri ölçen Denver II testi gelişimsel değerlendirmeleri için kullanılmaktadır.

Ebeveynlerinin çocuk gelişimi hakkında alacakları eğitimler; üniversite, belediye, bakanlıklar, millî eğitim müdürlüğü gibi kurumlarla işbirliğiyle yapılabilir ve böylece daha geniş kitlelere ulaşması sağlanabilir. Bu alanlarda teorik ve uygulamalı bil- giler veren basılı materyaller hazırlanarak ebeveynlerin bu konuda eğitim almaya ya da öğrenmeye motivasyonları arttırılabilir. Bunların yanı sıra, ebeveynlerin çocukları ile ilgilenmeleri ve etkili zaman geçirmeleri konusunda bilgilendirilmeleri gelişimsel geriliğin önemli nedenlerinden biri olan uyaran eksikliğinin de önüne geçilmesinde katkı sağlayabilir. Ailelerin, çocuklarıyla geçirdiği kaliteli saatlerinin çocuklarının tüm gelişimlerini olumlu desteklediği ile ilgili bilinçlendirilmesi ve bu konularda seminerler düzenlenmesi gelişimsel geriliğin önlenmesine katkı sağlayabileceği söylenebilir

Doğum öncesi malnütrisyonu, fenilketanüri, beyin hasarı ya da enfeksiyonu, kromozom anomalileri ve genetik etmenler, annenin radyasyona ve röntgen ışınına maruz kalması, çevre kirliliği, alkol, sigara tüketimi, uyuşturucu kullanımı, kan uyuşmazlığı, annenin geçirdiği hastalıklar ve kullandığı ilaçlar, annenin yaşı gibi etkenler etkili olmaktadır. 

Prematüre doğum, menenjit, doğum esnasındakafa travması, bebeğin oksijensiz kalması, uzman olmayan kişilerin doğumu gerçekleştirmesi, doğumun hijyenik olmayan ortamlarda yapılması, doğuma yardımcı aletlerin doğru kullanılmaması gibi nedenler söylenebilir.

Doğum sonrasında kafa zedelenmeleri, kurşun zehirlenmesi, çocuk istismarı ve çocuk ihmali, gelişim ya da beslenme problemleri, çocuk istismarı, çocuğun gelişimi ve özellikle sosyal-duygusal gelişimi gibi sosyal, fiziksel, çevresel sebepler şeklinde sıralanabilir.

Bu yetersizlikler şunlardır; zihinsel yetersizlik/serebral palsi, otizm spektrum bozukluğu ve fiziksel yetersizlik. 

Tıbbi/psikolojik sınıflandırmaya göre zihinsel yetersizliği olan bireyler; hafif düzey zihinsel yetersizlik, orta düzey zihinsel yetersizlik, ağır düzey zihinsel yetersizlik ve çok ağır düzey zihinsel yetersizlik olarak sınıflandırılmaktadır.

Otistik spektrum bozukluğu (OSB), belirtileri erken çocuklukta başlayan, karşılıklı sosyal etkileşim ve iletişim becerilerinde yetersizlik, basmakalıp ve yineleyici (stereotipik) davranışlar, sınırlı ilgi alanları ve kısıtlı işlevsellik ile kendini gösteren, etkileri yaşam boyu devam eden nöro-gelişimsel bir bozukluktur.

Bugün birçok ülkede kullanılan tanı sistemi olan Amerikan Psikiyatri Birliğinin hazırladığıMental Bozuklukların Tanısal ve İstatiksel El Kitabı-V’de (DSM-V) OSB’nin temel belirtileri şu şekilde özetlenebilir;

• O sırada ya da öyküden alınan bilgilere (ayrıntılamaktan çok örnekleyen) göre, aşağıdakilerle kendini gösteren, değişik biçimleriyle toplumsal iletişim ve toplumsal etkileşimde süregiden eksiklikler,

• O sırada ya da öyküden alınan bilgilere (ayrıntılamaktan çok örnekleyen) göre, aşağıdakilerden enaz ikisi ile kendini gösteren, sınırlı, yineleyici davranış örüntüleri, ilgiler ya da etkinlikler,

• Belirtiler erken gelişim evresinde başlamış olmalıdır (toplumsal gerekler sınırlı yeterliğin üzerineçıkana dek tam olarak kendini göstermeyebilir ya da daha sonraki yıllarda, öğrenilen yöntemlerle maskelenebilir).

• Belirtiler, toplumsal, işle ilgili alanlarda yada önemli diğer işlevsellik alanlarında klinik açıdan belirgin bir bozulmaya neden olur.

• Bu bozukluklar, anlıksal yeti yitimi (anlıksalgelişimsel bozukluk) ya da genel gelişimsel gecikme ile daha iyi açıklanamaz. Anlıksal yeti yitimi ve otizm açılımı kapsamında bozukluk sıklıkla bir arada ortaya çıkar.

•  

Sinir sistemi ile ilgili yetersizlikler bireyin sinir sisteminde meydana gelen ve her hangi bir nedene dayalı olan ve bireyin normal performans göstermesini engelleyen yetersizliklerdir. Fiziksel yetersizliklerin bu alt başlığı altında yer alan yetersizlikler şunlardır: (a) serebral palsi, (b) spina bifida, (c) çocuk felci, (d) multiple skleroz.

Fiziksel yetersizliklerin bir alt başlığı alan kas-iskelet sistemi ile ilgili yetersizlikler şu şekilde sıralanabilir: (a) travmatik beyin zedelenmesi, (b) Rett sendromu, (c) kas hastalığı, (d) kol-bacak eksikliği, (e) kalça çıkığı, (f) doğuştan gelen bozukluklar, (g) romatoidartit ve (h) ateşli romatizma.

Sağlıkla ilgili fiziksel yetersizlikler, içinde yer alan hastalıklar genellikle bireyde bilişsel problemlere, bireyin sosyal çevresinden ve eğitim ortamından kopmasına neden olmaktadır. Bu başlık altında yer alan hastalıklar şunlardır: (a) epilepsi, (b) astım, (c) şeker hastalığı, (d) kistik fibrozis, (e) orak hücre anemisi, (f) hemofili, (g) kanser ve (h) AIDS.