En genel tanımıyla bireyin zihinsel işlevleri ile günlük yaşamda kendisinden beklenilen becerilerde güçlükler yaşaması ve akranları ile karşılaştırıldığında daha geride bir performans sergilemesidir.

Zihinsel yetersizlik, gelişimsel bir bozukluk olup, Millî Eğitim Bakanlığı Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği’nde; “zihinsel işlevler bakımından ortalamanın iki standart sapma altında farklılık gösteren, buna bağlı olarak kavramsal, sosyal ve pratik uyum becerilerinde eksiklikleri ya da sınırlılıkları olan, bu özellikleri 18 yaşından önceki gelişim döneminde ortaya çıkan ve özel eğitim ile destek eğitim hizmetlerine ihtiyaç duyan birey” olarak tanımlanmaktadır (Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği, 2012).

DSM-V’e göre zihinsel yetersizliğin tanı ölçütleri aşağıdaki şekildedir:

1. Zihinsel işlevlerde güçlükler yaşamak
2. Uyumsal davranışlarda gözlenen sınırlılıklar
3. Bu durumun gelişim dönem içerisinde ortaya çıkması (DSM-V, 2013).

Bir kişinin zekâ testleri ile elde edilen zekâ yaşının, takvim yaşına bölünmesi ve 100 ile çarpılması ile elde edilen sayıdır (Sucuoğlu, 2009).

Uyumsal davranışlar kavramsal, sosyal ve pratik beceriler olmak üzere üç genel alanda toplanmaktadır (Çiftci-Tekinarslan, 2008; Sucuoğlu, 2009).

Gelişim dönemi ile anlatılmak istenilen, zihinsel yetersizliğin çocukluk çağında ortaya çıkmış bir durum olmasıdır (https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/ NBK332877/). Başka bir ifadeyle bireyin zihinsel işlevleri ile uyumsal davranışlarında görülen güçlüklerin çocukluk çağı içerisinde ortaya çıkmış olması anlamına gelmektedir. Çocukluk çağı ya da gelişim dönemi ise doğumdan 18 yaşa kadar olan dönemi kapsayan süreç olarak kabul edilmektedir. Dolayısıyla daha önce zihinsel işlevler ile uyumsal davranışlarda sınırlılıklar yaşanmasına ilişkin olarak yer verilen ölçütler, eğer 18 yaşından daha sonraki bir dönemde ortaya çıkarsa, bu bireyler zihinsel yetersizliği olan bireyler olarak kabul edilmemektedirler. Yetişkinlik döneminde de beyin travması gibi nedenlerle ortaya çıkan yetersizlikler söz konusu olabilmektedir ancak bunlar zihinsel yetersizlik olarak adlandırılmamaktadır (Çiftçi-Tekinarslan, 2008; Eripek ve Vuran, 2010; Sucuoğlu, 2009).

Zihinsel yetersizliği olan bireylere yönelik çeşitli sınıflandırma sistemleri bulunmaktadır. Bunlardan bir tanesi, Grossman (1983) tarafından zekâ testlerinden elde edilen zekâ bölümü puanlarına göre oluşturulmuş sınıflandırma sistemidir (Eripek, 2009). Zihinsel yetersizlik gösteren bireylerin zekâ bölümü puanlarına göre sınıflandırılmasına aşağıdaki gibidir;

Zekâ Bölümü Puanları              Zihinsel Yetersizlik Düzeyi

50-55 ile 70 arası                     Hafif düzeyde zihinsel yetersizlik

35-40 ile 50-55 arası                Orta düzeyde zihinsel yetersizlik

20-25 ile 35-40 arası                Ağır düzeyde zihinsel yetersizlik

20-25 ile daha aşağısı               Çok ağır düzeyde zihinsel yetersizlik

Uyumsal Beceriler                                                                         Zihinsel Yetersizlik Düzeyi

Çok az düzeydeki destekle bağımsız olarak yaşayabilir.                     Hafif düzeyde zihinsel yetersizlik

Orta düzeyde sunulan destekle bağımsız bir şekilde yaşayabilir.         Orta düzeyde zihinsel yetersizlik

Kişisel bakım gereksinimleri için günlük desteğe ihtiyacı vardır.          Ağır düzeyde zihinsel yetersizlik

Yirmi dört saat bakım gereksinimi vardır.                                         Çok ağır düzeyde zihinsel yetersizlik

Yönetmelikte yer alan tanımlar incelendiğinde ise bireylerin özellikle uyumsal beceri alanlarında duydukları gereksinimlerin temel alındığı görülmektedir (Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği, 2012).

Ülkemizde 2000 yılı itibari ile zihinsel yetersizliğin zekâ bölümü puanlarına göre sınıflandırılması sisteminden vazgeçilmiştir (Eripek, 2009; Sucuoğlu, 2009).

Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği, hafif düzeyde zihinsel yetersizliği olan bireyleri, “zihinsel işlevler ile kavramsal, sosyal ve pratik uyum becerilerinde hafif düzeydeki yetersizliği nedeniyle özel eğitim ile destek eğitim hizmetlerine sınırlı düzeyde ihtiyaç duyan bireyler” olarak tanımlamaktadır (Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği, 2012).

Özel eğitime ihtiyacı olan bireylerin, gerektiğinde zihinsel yetersizliği olan öğrenciye ve devam ettiği sınıfındaki öğretmenine destek özel eğitim hizmetlerinin sağlanması koşulu ile yetersizliği olan bireylerin akranları ile birlikte gene eğitim sınıflarında eğitim görmesidir (Batu, 2008).

Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği, orta düzeyde zihinsel yetersizliği olan bireyleri, “zihinsel işlevler ile kavramsal, sosyal ve pratik uyum becerilerindeki sınırlılık nedeniyle temel akademik, günlük yaşam ve iş becerilerinin kazanılmasında özel eğitim ile destek eğitim hizmetlerine yoğun şekilde ihtiyaç duyan bireyler olarak tanımlamaktadır (Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği).

Özel sınıflar, özellikle orta düzeyde ve benzer özellikteki zihinsel yetersizliği olan öğrencilerin eğitim alabildiği, genel eğitim okulları bünyesinde açılmış olan sınıflardır.

Benzer özellikler gösteren ve yetersizliği olan bireylerin, akranları ile birlikte gereksinimlerine uygun imkânların sağlanması yolu ile eğitim alabildikleri okullardır.

Öz bakım becerileri günlük yaşam becerileri kapsamında olan becerilerdir (Cavkaytar, 1999). Öz bakım becerileri ise bir diğer ifadeyle kişisel bakım becerileri anlamına gelmektedir. Zihinsel yetersizliği olan bireylere öncelikle öğretilmesi gereken bu temel beceriler:

• Tuvalet becerisi
• Yemek yeme becerisi
• Giyinme becerisi olarak sıralamak mümkündür (Varol, 2000).

Öz bakım becerilerinin zihinsel yetersizliği olan bireyler tarafından edinilmesini etkileyen çeşitli etmenler bulunmaktadır. Bu etmenleri aşağıdaki şekilde sıralamak mümkündür:

• Büyük kas becerilerindeki yetersizlikler
• Küçük kas becerilerindeki yetersizlikler
• El-göz koordinasyonunda yetersizlik
• Bilişsel becerilerde yetersizlik ve
• Öğrenme fırsatlarını engelleyecek özellikteki aile tutumları (Varol, 2000).

Zihinsel yetersizliği olan bireylerin iletişim becerilerini gelişimsel olarak üç gruba ayırmak mümkündür. Bunlar, 1. Sembol öncesi dönem 2. Sembolik dönem 3. Sözel dönemdir.

Problem davranışların işlevlerini aşağıdaki şekilde sıralamak mümkündür:

• İçsel uyaran elde etme
• İlgi elde etme
• Nesne ya da etkinlik elde etme
• İçsel uyarandan kaçma
• İlgiden kaçma
• Nesne ya da etkinlikten kaçma

Zihinsel yetersizliği olan bireylere bakım hizmeti sunulurken dikkat edilmesi gerekenleri aşağıdaki şekilde sıralanabilir:

• Sağlık problemlerine ilişkin yapılması gerekenler, bireylerin hekimlerinin yapacakları yönlendirmeler doğrultusunda titizlikle uygulanmalıdır (ilaç zamanı vb.).
• İletişim güçlükleri varsa, bireyin kendini ifade etmesini sağlayacak ve kendisine söylenilenleri anlayabileceği alternatif bir yol seçilmelidir. Bu aşamada görsellerden yararlanılması önerilmektedir.
• Uyku rutini oluşturulmalı ve uyku düzeninin bozulmamasına dikkat edilmelidir.
• Beslenme rutini belirlenmeli ve eğer gerekli ise beslenme programı oluşturulmalıdır.
• Davranış problemleri gözlenmeli ve nedenleri belirlenmeye çalışılarak gerekli önlemler alınmalıdır.