Metindilbilim, metni oluşturan öğelerin ve metindeki dilsel düzenlerin çözümlenmesiyle ilgili dilbilim dalıdır.

Dizge tümceleri, dilin yapısına ve işlevlerine yönelik konulardaki kuramsal tartışmalarda sunu- lur ve bir dilin dilbilgisel betimlemeleri yapılırken kullanılır. Buna karşın dilin doğal kullanımında metinler içinde metin tümceleri yer almaktadır.

Dizge Tümceleri

• Tümceler kendileriyle sınırlandırılmış yapısal birimlerdir.
• Tümceler içindeki varlıklar ve olaylar için bilindiklik ve tanıdıklıktan söz edilemez.
• Tümceler üreteninin kim olduğu, nerede ve ne zaman üretildiği ve hangi amaçla üretildiği gibi kullanımsal sorulara duyarlılık taşımaz.

Metin Tümceleri

• Metin tümceleri, birlikte kullanıldıkları diğer metin tümceleri ile sınırlandırılmış kullanımsal birimlerdir.
• Metin tümceleri içindeki varlıklar ve olaylar için bilindiklik ve tanıdıklıktan söz edilebilir.
• Metin tümcelerine üreteninin kim olduğu, nerede ve ne zaman üretildiği ve hangi amaçla üretildiği gibi kullanımsal sorular yöneltilebilir.

Sözce, dili doğal bağlamlarında ele alan dilbilim çalışmalarının, örneğin metindilbilimin bir diğer temel kavramıdır. Sözce, bir iletişim ortamında, örneğin bir konuşma anında bir konuşucunun iki susma arasında ürettiği söz birimidir. Bütünüyle somut dil kullanımına ilişkin bir kavramdır.

Bir ürün metni, metin yapan özellikler alanyazınında metinsellik başlığı altında ele alınmaktadır. Bu özellikleri belirleyen ölçütlerse metinsellik ölçütleri olarak adlandırılmaktadır.

Bağlaşıklık metin tümceleri arasındaki bağı sağlayan dilbilgisel ve sözcüksel bağıntıdır. Bu ilişki yoluyla metin tümceleri birbiriyle birleşerek bir birim-bütün olarak metni biçimlendirir. Bağlaşıklık doğası gereği, metin tümcelerinin parçalarını hem dilbilgisel hem de sözcüksel olarak iki yönlü birbirine bağlar. Ürün metindeki bileşenler dilbilgisel biçimler ve uzlaşmalarla birbirine bağlıdır. Bir diğer deyişle, bir dil kullanıcısının dilin sözdizimine ilişkin bilgisi metinde bağlaşıklık bağıntısını yapılandırmasında önemli bir rol oynar.

Metindeki öbekler ve tümceler arasında kurulan dilbilgisel bağıntılar metnin bağlaşıklık sergilemesinde önemli bir rol oynar. Bu dilbilgisel bağlar şu temel türler altında kümelenmektedir:

• Gönderim
• Eksilme ve değiştirme
• Bağlaçlı bağlaşıklık

Gönderim, ardışık metin tümcelerindeki sözcük- ler arasında kurulan ve bu tümceler boyunca aynımetin varlığının (örneğin Ali) farklı dil öğeleriyledoğrudan ya da dolaylı olarak yinelenmesini sağ- layan bağıntıdır.

Metinde eşgönderimsel gönderim kuran temel öğeler şunlardır:

• Burada Ø ile işaretlenen boş adıllar (Türkçegibi bağlantılı dillerde çekimli eylem üze-rindeki kişi ekleri boş adılları ulaşılır kılar.) Ayşe ve ben dışarı çıkıyoruz. Ø Alış verişyapacağız.

• Kişi adılları(= ben, sen, o, biz, siz, onlar)

• Gösterme adılları(= bu, şu, o)

• Gösterme sıfatları(= bu kadın, o adam vb.)

• Dönüşlülük adılları(= kendi, kendisi vb.)

Metindışı gönderim ve metiniçi gönderim, gönderim türleri için temel ayrımı oluşturur. Metindışı gönderim özellikle doğal konuşma ortamlarında ya da anlatı metinlerinde, reklam metinleri gibi etkileşimsel özellikler taşıyan kimi özel metin türlerinde sıklıkla kullanılan bir gönderim türüdür. Bu tür gönderimde gönderim aracı metin içindedir; göndergesi ise metinde yer almaz. Hem gönderim aracı, hem de göndergesi, yani yinelediği ad öbeği metin içinde birlikte bulunuyorsa bu kez de metiniçi gönderimden söz ederiz.

Eksiltme, metinde daha önce bütüncül bir yapı içinde geçen bir metinsel öğenin yüzey metinden çıkarılmasıdır. Metinsel ilişkiler, örneğin, gönde- rim bağıntısı atılan öğenin alıcı tarafından çıkarım- sal olarak tamamlanmasını öngörür. Bu nedenle eksiltme bütünüyle diliçi bağlamın varlığına dayalı bir dilsel düzenlemedir.

Metin bağlaşıklığında, sözcükler arasında kurulan anlam ilişkileriyle oluşan bağlar yoluyla sağlanan yinelemeler de önem kazanır. Sözcüksel bağlaşıklık temelde metin tümcelerinde aynı öğenin tekrarı ve anlamsal olarak ilişkili öğelerin kullanımıyla sağlanan metin bağlarını içerir. Sözcüksel bağlaşıklık çağrışımsal gönderimlerle kurulur.

Bağlantılılığı açıklamaktaki en güçlü ölçüt tutarlılıktır. Her metin, metin tümcelerinin ve örneğin yazılı metindeki paragraflar gibi daha büyük parçaların birbirine mantıksal ve anlamsal olarak bağlanması yoluyla bütün olarak algılanan bir metinsel anlam yaratır.

Söylem, dilin bir iletişim aracı olarak etkile- şimsel boyutuyla ele alınışıyla ilişkilenir. Metinle- rin iletişim işlevi kazanmasını sağlayan, metindeki dilsel düzenlemeler aracılığıyla izlenebilen ve algı- lanırlık kazanan soyut bir olgudur.

Metnin bağlamını tanımlayan kullanımbilimsel bileşenler, ürün metinde anlambilimsel bileşenleri ve metindeki içerik-yapı karşılıklığını etkilemektedir. Bu çerçevede metnin bağlamını şu üç farklı ulam altında gruplanan özellikler belirlemektedir:

1. Durum
2. Niyet/ İşlev
3. Bakış açısı

1. Kurmaca: Dış gerçekliğin doğrudan sunulmadığı, üreticinin yaratıcığını, kişisel bakış açısını simgeleyen, gerçek ya da hayal edilmiş bir evrene ait gerçeklik duygusunu uyandıran olayların anlatımıdır.
2. Semboliklik: Farklı parçalardan oluşan bütünlüğün çözümlenerek sunulması ya da gerçekliğin simgelerle verilmesidir.
3. Nesnellik: Nesnelliği ya da farklı şekildeki öznelliği ifade eden durumdur.
4. Soyutluk: Bir bilgiyi olgusal olarak sunmadır.

Dilsel özellikler için söyleme ilişkin açıklayıcı etiketler:

1. Bilgilendirici üretim karşısında etkileşimsel üretim
2. Anlatısal olmanın karşısında anlatısal olmama
3. Açık gönderimler karşısında durum bağımlı gönderimler içerme
4. İkna etmeye dönük anlatım biçimini kapsama ya da kapsamama
5. Soyut anlatım karşısında soyut olmayan anlatımı kapsamadır.