Maddi duran varlıklar işletme faaliyetlerinde kullanılmak üzere edinilen ve tahmini yararlanma süresi bir yıldan fazla olan fiziki varlık kalemleridir.

Söz konusu fiziki varlıklar, bir yıldan uzun süre için mal veya hizmet üretimi veya idari amaçlar çerçevesinde kullanılmak ya da başkalarına kiraya verilmek üzere elde tutulur.

Belirli bir ekonomik ömre sahip olan maddi duran varlıklar, kullanıldıkça aşınma ve yıpranmaya maruz kalırlar ya da teknolojik gelişmeler nedeniyle değer kaybına uğrarlar. Bu nedenle kullanım süreleri (ekonomik ömrü) içerisinde her sene maliyet bedelinin belli bir kısmının, dönem giderlerine yazılması suretiyle amortismana tabi tutulurlar. Sadece faaliyetlerde kullanılan boş arazi ve arsalarda aşınma ve yıpranma söz konusu olmayacağından, boş arsa ve arazi için amortisman hesaplanmaz.

Maddi duran varlıklar sadece aşağıdaki koşulların oluşması durumunda varlık olarak muhasebeleştirilir;
• Varlığın işletmeye gelecekte ekonomik yarar sağlamasının muhtemel olması ve
• Varlık maliyetinin güvenilir bir şekilde ölçülebilmesi.

Maddi duran varlıklarla ilgili yedek parça ve bakım malzemeleri genel olarak stoklarda izlenir ve kullanıldıklarında gider olarak kaydedilir. Ancak işletmenin bir dönemden fazla kullanmayı beklediği önemli yedek parça ve yedek malzemeler maddi duran varlık olarak muhasebeleştirilmelidir. Aynı şekilde, eğer yedek parça ve bakım malzemeleri sadece bir maddi duran varlık kalemiyle ilişkili olarak kullanılabiliyorsa ya da önemli bir bölümünü oluşturuyorsa, maddi duran varlık olarak dikkate alınır.

Maddi olmayan duran varlıklar, herhangi bir fiziksel varlığı bulunmayan ve işletmenin bir yıldan uzun süre faaliyetlerinde yararlandığı veya yararlanmayı beklediği aktifleştirilen giderler ile belli koşullar altında hukuken himaye gören haklar ve şerefiyelerdir.

Bilimsel ya da teknik bilgi, yeni işlemlerin veya sistemlerin tasarlanması ve uygulanması, lisanslar, fikrî haklar, piyasa bilgisi ve markalar maddi olmayan duran varlıklara örnek gösterilebilir.

Maddi olan ve olmayan unsurlar içeren bir varlığın, maddi ya da maddi olmayan duran varlık olarak tanımlanmasında, hangi unsurun daha önemli olduğuna göre karar verilir. Örneğin, özel bir bilgisayar yazılımı olmadan çalışmayan bilgisayar için gerekli olan yazılım, söz konusu donanımın önemli bir parçasıdır ve maddi duran varlık olarak değerlendirilir. Eğer yazılım, ilgili donanımın ayrılmaz bir parçası değilse, o zaman bilgisayar yazılımı maddi olmayan duran varlık olarak değerlendirilir.

Maddi olmayan duran varlıkların, bilanço aktifinde raporlanması için gerekli koşullar aşağıdaki gibidir:
• Maddi olmayan duran varlıkların, varlık olarak muhasebeleştirilmesi için öncelikle tanımlanabilir olması gerekir. Tanımlanabilir olması, ayrıştırılabilir yani işletmeden ayrılabilme ya da bölünebilme özelliğine sahip ve bireysel olarak ya da ilgili sözleşme ile birlikte, varlık ya da borçla beraber satılabilir, devredilebilir, lisans altına alınabilir, kiralanabilir ya da takas edilebilir olmasını ifade eder. Ayrıca varlığın tanımlanabilir olması için diğer hak ve yükümlülüklerden ayrılabilmesine veya devredilebilmesine bakılmaksızın, sözleşmeye bağlı haklardan ya da diğer yasal haklardan kaynaklanması gerekir.
• Maddi olmayan duran varlıkların aktifleştirilmesi için varlıkla ilişkilendirilebilen gelecekteki ekonomik yararların işletme için gerçekleşmesinin olası olması ve varlığın maliyeti veya değerinin güvenilir bir şekilde ölçülebilmesi gerekir.
• Bir varlığın maddi olmayan duran varlık olarak aktifleştirilmesi için işletme içi yaratılan şerefiyeden kaynaklanmaması gerekir. İşletmenin ticari itibarının olması, iyi bir yönetim kadrosuna ve insan kaynaklarına sahip olması, geniş pazar potansiyeli ve müşteri kitlesine sahip olması gibi işletmenin kâr elde etmesine katkı sağlayan ancak maliyeti ve faydası ölçülemeyen, ayrıştırılabilir ve tanımlanabilir olmayan nitelikler varlık olarak muhasebeleştirilmez.

Maddi olmayan duran varlıklar da maddi duran varlıklar gibi amortismana tabi tutulur. Çünkü bu varlıklar fiziksel yapıya sahip olmadıkları için aşınma ve yıpranmaları söz konusu değildir ancak işletmeye sağladıkları faydanın yıllar içinde azalıp tükenmesi söz konusudur ve bu nedenle belli bir yararlı ömre sahiptirler. Maddi ve maddi olmayan duran varlıklar için hesaplanan amortismanların birikmiş tutarları, bilançoda maddi ve maddi olmayan duran varlık hesaplarının altında bir indirim kalemi olarak yer alır.

Maliyeti ölçülen, ekonomik fayda sağlayan, tanımlanabilir, ayrıştırılabilir maddi olmayan duran varlıklara aşağıdaki örnekler verilebilir:
• Bir işletme bir markayı rakip işletmeden satın almıştır ve söz konusu marka, devlet kayıtları altına alınmak suretiyle yasal olarak korunmaktadır.
• Bir işletme isim hakkı anlaşması uyarınca, belirli bir yerleşim alanında belirli bir fast-food restoranını işletme hakkının sadece işletmeye verildiği özel lisansa sahiptir.
• Bir işletme üzerinde reklam alanları satarak hasılat elde ettiği bir İnternet sitesine sahiptir. Alan adı gerekli yerlere tescil ettirildiği için yasal olarak korunmaktadır.
• Bir işletmenin yasal haklarla korunan 20 adet bilgisayar yazılımı bulunmaktadır. Bilgisayar yazılımları söz konusu işletmenin üretim ve idari personeli tarafından kullanılmaktadır.

Tekdüzen Hesap Planında 25.grup maddi duran varlıklara ayrılmıştır. Bu grup içinde aşağıdaki hesaplar yer almaktadır:

250.ARAZİ VE ARSALAR HESABI
251.YERALTI VE YERÜSTÜ DÜZENLERİ HESABI
252. BİNALAR HESABI
253. TESİS, MAKİNE VE CİHAZLAR HESABI
254. TAŞITLAR HESABI
255. DEMİRBAŞLAR HESABI
256. DİĞER MADDİ DURAN VARLIKLAR HESABI
257. BİRİKMİŞ AMORTİSMANLAR HESABI(-)
258.YAPILMAKTA OLAN YATIRIMLAR HESABI
259. VERİLEN AVANSLAR HESABI

250.ARAZİ VE ARSALAR HESABI

Yatırım amaçlı gayrimenkul, sahibi tarafından kira geliri veya sermaye kazancı ya da her ikisini birden elde etmek amacıyla elde tutulan gayrimenkuldür.

Yer altında ve yer üstünde inşa edilmiş her türlü yol, park, tünel, köprü, bölme, sarnıç, iskele ve benzeri yapıları içerir.

Üretim sürecinde girdilerin işlenmesinde ve şekillendirilmesinde kullanılan her türlü makine, tesis ve cihazlar ile bunların eklentileri ve bu amaçla kullanılan taşıma gereçlerinin izlendiği he- saptır. Bu hesap kullanım amaçlarına ve makine çeşitlerine göre bölümlenebilir.

254. TAŞITLAR HESABI

255. DEMİRBAŞLAR HESABI: İşletme faaliyetlerinin yürütülmesinde kullanılan her türlü büro makine ve cihazları ile döşeme, masa, koltuk, dolap gibi varlıkların yer aldığı hesaptır.

257. BİRİKMİŞ AMORTİSMANLAR HESABI(-): Maddi duran varlık bedellerinin ekonomik ömrü içinde yok edilmesini sağlamak amacıyla kullanılan hesaptır. Ayrılan amortismanlar ilgili gider hesapları karşılığında bu hesaba alacak kaydedilir.

Amortisman varlığın maliyetinin gidere dönüşen kısmıdır ve varlığın değerindeki azalmayı ifade eder. Söz konusu değer azalışı varlığın kayıtlı değerinden doğrudan düşülmeyerek “Birikmiş Amortismanlar” hesabında izlenir. Bilanço gösteriminde ilgili varlık grubu altında eksi olarak gösterilerek varlıkların net değeri ile raporlanması sağlanır.

258.YAPILMAKTA OLAN YATIRIMLAR HESABI

259. VERİLEN AVANSLAR HESABI: Yurt içinden veya yurt dışından satın alınmak üzere sipariş edilen maddi duran varlıklarla ilgili olarak yapılan avans ödemelerinin izlendiği hesaptır. Sipariş avanslarıyla ilgili giderleri de kapsar, ödeme yapıldığında hesaba borç, sipariş edilen malzeme teslim alındığında hesaba alacak kaydedilerek karşılığında ilgili maddi duran varlık hesabına borç kaydedilir.

Tekdüzen Hesap Planında 26. grup maddi olmayan duran varlıklara ayrılmıştır.
Bu grup içinde aşağıdaki hesaplar yer almaktadır:

260. HAKLAR HESABI
261. ŞEREFİYE (PEŞTEMALLIK) HESABI
262. KURULUŞ VE ÖRGÜTLENME GİDERLERİ HESABI
263. ARAŞTIRMA VE GELİŞTİRME GİDERLERİ HESABI
264. ÖZEL MALİYETLER HESABI
267. DİĞER MADDİ OLMAYAN DURAN VARLIKLAR HESABI
268. BİRİKMİŞ AMORTİSMANLAR HESABI (-)
269. VERİLEN AVANSLAR HESABI

60. HAKLAR HESABI: İmtiyaz, patent, lisans, ticari marka ve unvan gibi bir bedel ödenerek elde edilen bazı hukuki tasarruflar ile kamu otoritelerinin işletmeye belli alanlarda tanıdığı kullanma, yararlanma gibi yetkiler dolayısıyla yapılan harcamaları kapsar. Edinilen haklar, maliyet bedelleri ile bu hesaba borç kaydedilir. Haklar yararlanma süreleri belli ise bu süre içerisinde, yararlanma sürelerinin belli olmaması durumunda 5 yıllık sürede eşit taksitlerle itfa edilir.

261. ŞEREFİYE (PEŞTEMALLIK) HESABI: Bir işletme devralınırken katlanılan maliyet ile söz konusu işletmenin rayiç bedelle hesaplanan net varlıklarının değeri arasındaki olumlu farkların izlenmesinde kullanılır.

Türkiye Muhasebe Standartlarına göre, tam set TMS/TFRS uygulayanlar şerefiye için amortisman kaydı yapmaz, değer düşüklüğü karşılığı kaydı yapar. Ancak KOBİ TFRS’yi uygulayanlar şerefiye için amortisman kaydı yapar.

262. KURULUŞ VE ÖRGÜTLENME GİDERLERİ HESABI: İşletmenin kurulması, yeni bir şubenin açılması, işlerin sürekli olarak genişletilmesi için yapılan ve karşılığında maddi bir değer elde edilmeyen giderlerin aktifleştirilmeleri durumunda kullanılan hesaptır. Vergi mevzuatımız ve mevcut uygulamalarımıza göre işletmeler diledikleri takdirde kuruluş ve örgütlenme giderlerini maliyet değeri ile aktifleştirebilir veya doğrudan gider yazabilirler.

263. ARAŞTIRMA VE GELİŞTİRME GİDERLERİ HESABI: İşletmede yeni ürün ve teknolojiler oluşturulması, mevcutların geliştirilmesi ve benzeri amaçlarla yapılan her türlü harcamalardan aktifleştirilen kısmın gösterildiği hesaptır.

Türkiye'de Kanunu’na göre işletmeler AR-GE faaliyetleri kapsamında yaptıkları harcamaların %40’ını vergi matrahından indirebilirler. Bu nedenle işletmeler genellikle araştırma ve geliştirme harcamalarını ayrıştırmadan, tamamını gider kaydetmektedir.

264. ÖZEL MALİYETLER HESABI: Kiralanan gayrimenkullerin geliştirilmesi veya ekonomik değerinin sürekli olarak arttırılması amacıyla yapılan giderler ile (normal bakım, onarım ve temizleme giderleri hariç) bu gayrimenkulün kullanılması için yapılıp, kira süresinin sonunda mal sahibine bırakılacak olan varlıkların bedellerinin izlendiği hesaptır. Yapılan harcamalar hesaba borç kaydedilir. Bu harcamalar kira süresi içerisinde, kira süresinin beş yıldan fazla olması durumunda beş yılda eşit tutarlarla amorti edilir.

Özel Tükenmeye Tabi Varlıklar
Belirli bir maddi varlıkla çok yakından ilgili bulunan veya tamamen tüketime tabi varlıklar için yapılan, üretim çalışmalarının zamanı ve yoğunluğu ile sınırlı bir ömre sahip olan harcamaları içerir.

Bunlar “271. Arama Giderleri Hesabı”, “272. Hazırlık ve Geliştirme Giderleri Hesabı” , “277. Diğer Özel Tükenmeye Tabi
Varlıklar Hesabı ve 278. Birikmiş Tükenme Payları Hesabı'nda (-) izlenebilir.

Karşılık tutarı, varlığın piyasa değerinin, defter değerinden daha düşük olması durumunda aradaki farkı ifade eder.

Varlıkların ediniminde ve bilanço dışı bırakılmasında, Tekdüzen Hesap Planındaki maddi ve maddi olmayan duran varlık hesaplarının borç ve alacak taraflarına maliyet bedeli ile kayıt yapılır. İşletmeler sabit varlıklarını tamamlanmış olarak satın alabilirler, başka işletmelere sipariş vererek yaptırabilirler veya bizzat kendi işletmelerinde imal veya inşa edebilirler. Ancak her durumda sabit varlıklar maliyet bedeli üzerinden muhasebeleştirilerek aktife alınırlar.

Maddi ve maddi olmayan duran varlıkların satın alınarak ediniminde maliyet değeri aşağıdaki unsurlardan oluşur:
• Ticari iskontolar ve indirimler düşüldükten sonra avukatlık ve aracılık ücretleri, ithalat vergileri ve iade alınamayan alış vergileri dâhil satın alma fiyatı,
• Varlığı amaçlanan kullanıma hazır hâle getirmekle doğrudan ilişkilendirilebilen tüm harcamalar. Örneğin maddi duran varlıkların yönetim tarafından amaçlanan koşullarda çalışabilmesini sağlayacak yere ve duruma getirilmesiyle doğrudan ilişkili olan saha hazırlık harcamaları, ilk teslimat ve yükleme-boşaltma harcamaları ile kurulum, montaj ve işlerliğin testine ilişkin harcamalar.
• Maddi duran varlığın sökülmesi ve taşınması ile yerleştirildiği alanın restorasyonuna ilişkin harcamalar.

Vergi mevzuatımıza göre de duran varlıkların maliyet bedeli için bunların satın alma bedeline, ithal edilen makine ve tesisat için ithal sırasında ödenen gümrük vergileri ile bunların nakliye ve montaj harcamaları ile satın alınan bir binanın yıktırılması ve arsasının tasfiyesine ilişkin olarak yapılan tüm harcamaların eklenmesi zorunludur. Bunun dışında iktisadi kıymetler için yapılan noter masrafları, mahkeme masrafları, kıymet takdirine ilişkin harcamalar, komisyon harcamaları gibi harcamalar ve taşıt alım vergisi, emlak alım vergisi gibi vergiler; mükellefler tarafından istenirse maliyete ilave edilir, istenirse doğrudan genel gider olarak kaydedilir.

Standartlara göre maddi ve maddi olmayan duran varlık maliyetine alınmayan ve gerçekleştiğinde dönem gideri kaydedilen harcamalar aşağıdaki gibidir:
• Yeni bir tesis açılmasına ilişkin harcamalar.
• Reklam ve tanıtım harcamaları gibi yeni bir ürün veya hizmetin tanıtılmasına ilişkin harcamalar.
• Yeni bir yerde veya yeni bir müşteri kitlesiyle iş yapmak amacıyla yapılan harcamalar (personel eğitim masrafları dâhil).
• Yönetim giderleri ve diğer genel giderler kapsamındaki harcamalar.
• Borçlanma maliyetleri.

Maddi ve maddi olmayan duran varlıkların ediniminde, faaliyete başlanmasına ilişkin harcamalar, kullanılmaya başlanmasına ilişkin eğitim faaliyetleri, reklam ve tanıtım faaliyetleri duran varlık maliyetine alınmaz, gider olarak muhasebeleştirilir.

Aşağıdaki nedenlerden dolayı franchise hakkı maddi olmayan duran bir varlıktır:
• Maliyet güvenilir biçimde ölçülebilmektedir,
• Franchise hakkının kullanılması suretiyle XYZ İşletmesi gelecekte ekonomik fayda elde etmeyi beklemektedir,
• Franchise hakkı yasal bir sözleşme ile korunmaktadır Franchise hakkı fiziksel niteliğe sahip değildir.

Vergi mevzuatımıza göre bu tür harcamalar, işletme tarafından ya ilgili duran varlığın maliyetine ilave edilir ya da dönem gideri olarak kaydedilir. Bunun ayırt edilmesinde Vergi Usul Kanunu’nda şu ilkeler getirilmiştir (VUK Md. 272):

• Yapılan harcama ilgili duran varlığın verimini, hizmet süresini veya değerini artırıyorsa ya da duran varlığa yeni bir eklemede bulunuluyorsa, söz konusu harcama ilgili duran varlığın maliyetine ilave edilerek aktifleştirilmelidir. Bu tür harcamalar büyük onarım ve büyük parça yenilemeleri, ekleme ve genişletmeler, duran varlığı geliştirme ve iyileştirme harcamalarıdır.

• Eğer yapılan harcama duran varlıkları iyi çalışır durumda tutmak, mevcut durumu korumak üzere yapılan normal bakım ve onarım gideri ise bu durumda dönem gideri olarak kaydedilmelidir. Bu tür harcamalar bozulma, aşınma, çürümeyi önlemek için yapılan silme, temizleme, yağlama, boyama veya sabit kıymetin mevcut ömrünü muhafaza etmek için yapılan onarım ve küçük parça yenilemeleri gibi giderlerden oluşur.

Bazı maddi duran varlık kalemlerinin parçalarının düzenli aralıklarla yenilenmesi gerekebilir. Yenileme kapsamındaki bir parçanın maliyeti oluştuğu zaman ilgili maddi duran varlık kaleminin defter değerine dâhil edilerek muhasebeleştirilir. Yenilenen (çıkarılan) parçaların defter değeri bilanço dışı bırakılır.

Bu konuda Vergi Usul Kanunu’ndaki düzenlemelere göre, kiracı tarafından ki- ralanarak kullanılan duran varlıklar için yapılan ve varlığın değerini, ömrünü ve verimini artıran harcamalar özel maliyet bedeli olarak ayrıca değerlenir. Harcama- lar hem tamir hem de kıymet artırıcı harcamalardan oluşuyorsa; maliyet bedeline eklenecek tutarın belirlenmesi, kalan kısım için gider kaydı yapılması gerekir.

Buna göre, işletme sözü edilen türde yapmış olduğu harcamaları “264. Özel Mali- yetler Hesabı” adıyla bir maddi olmayan duran varlık hesabına kayıtlayarak aktifleş- tirecek ve diğer maddi ve maddi olmayan duran varlık kalemleri gibi amortismana tabi tutacaktır. Varlığın mevcut durumunu korumak için yapılan temizlik, bakım ve küçük tamirler için yapılan harcamalar ise genel gider olarak kaydedilmelidir.

Amortisman, bir varlığın maliyetinin gidere dönüştürülmesidir

Duran varlıklarda amortisman; varlığın kullanımından, belli bir sürenin geçme- si ve teknolojik gelişmeler nedeniyle varlığın demode olmasından dolayı ortaya çıkabilecek eskime, yıpranma ve tükenme şeklindeki değer kayıplarını dikkate alarak, duran varlıkların yararlı ömürlerini tahmin etmek ve bu süre içerisinde söz konusu varlıkların elde etme maliyetlerini gider olarak muhasebeleştirmektir.

Amortisman muhasebesinin amacı, sabit varlıkların maliyetlerini, sistemli olarak kullanıldıkları süreye dağıtmak ve her yılın payını o dönemin gideri olarak kaydetmek suretiyle, kullanım süresi sonunda kullanılmaz hâle geleceği varsayı- lan sabit kıymetin yenilenmesi için fon yaratmaktır.

Türkiye Muhasebe Standartlarına göre yıllık amortisman paylarının hesaplanmasında aşağıdaki yöntemler kullanılabilir;

• Eşit paylı amortisman yöntemleri,
• Azalan paylı amortisman yöntemleri,
• Artan paylı amortisman yöntemleri,
• Değişen paylı amortisman yöntemleri.

Eşit paylı amortisman yöntemleri: Eşit paylı amortisman yöntemlerinde duran varlığın maliyeti yararlı ömrüne ( hizmet süresine) bölünmek suretiyle yıllık amortisman payları hesaplanır. Eğer yararlı ömrünün sonunda bir kalıntı değerin (hurda değerin) olacağı tahmin ediliyorsa bu tutar, duran varlığın maliyetinden düşülür. Kalıntı değeri tahmin edilemiyorsa sıfır kabul edilebilir.

Azalan paylı amortisman yöntemleri: Azalan paylı amortisman yöntemlerinde duran varlığın ilk kullanım yıllarında daha çok, son yıllarda daha az amortisman paylarının gider kaydedilmesi amaçlanır.

Artan paylı amortisman yöntemleri: Artan paylı amortisman yöntemleri ise ilk yıllarda az, sonraki yıllarda daha çok amortisman payı hesaplanması şeklinde uygulanır.

Değişen paylı amortisman yöntemleri: Değişen paylı amortisman yöntemlerinde üretim miktarları ya da hizmet saatleri esas alınarak duran varlığın ömrü boyunca üretilecek birim ya da kullanılacak saat tahmin edilir. Duran varlığın maliyeti bu birim veya saate bölünerek bir sayı bulunur. Daha sonra her faaliyet döneminde üretilen miktar ya da kullanılan saat bu sayıyla çarpılmak suretiyle her dönemin yıllık amortisman payı hesaplanır.

VUK’da vergi matrahının tespiti için uygulanabilecek amortisman hesaplama yöntemleri sınırlandırılmış, artan yada değişen paylı amortisman yöntemlerine izin verilmemiştir. Eşit paylı amortisman yöntemi olarak kullanılan yöntemin adı normal amortisman yöntemidir. Bu yöntemde duran varlıklar yararlı ömürleri içinde her yıl eşit amortisman payı ile itfa edilir.

Tekdüzen Hesap Planına göre bir varlığın net defter değeri, varlığın maliyetinden birikmiş amortismanları düşüldükten sonra kalan değeridir.

Tekdüzen Hesap Planına göre duran varlık satış kâr veya zararının, olağan dışı gelir veya olağan dışı gider olarak muhasebeleştirilmesi gerekir.

Tekdüzen Hesap planında yenileme fonlarının kaydedileceği hesap “549. Özel Fonlar” hesabıdır.