Köroğlu destanının halk arasından derlenmiş ilk Türkçe yayını Mir Babaoğlu Hasan Molla tarafından yapılmış, Hikâyat-ı Köroğlu Sultan ve Hikâyat-ı Gayvazhan adı ile Kazan’da yayımlanmıştır.

Köroğlu hikâyeleri Türkiye’de, Türkiye'nin dışında bütün Türk cumhuriyetlerinde ve topluklarında, Türklere komşu olan halklar (Ermeni, Gürcü, Tacikler, Fars, vb.) arasında  anlatılmaktadır. Köroğlu hikâyelerinin, Hazar Denizi’ni bir çizgi olarak kabul edersek iki büyük varyantının olduğu görülecektir. Doğu ve batı varyantları diyebileceğimiz bu anlatmalarda, Köroğlu’nun ilk kolundan son koluna kadar pek çok farklılıkların olduğu dikkatlerden kaçmamaktadır.

Köroğlu, doğu varyantlarında birden fazla eşle evlenmiş gösterilirken, batı anlatmalarında daha çok tek eşle evliliği tespit edilmiştir. Evlilikle ilgili bilgilerde de belgenin yerini anlatıcıların görüşü almaktadır. Bu sebepten evlilik meselesinde anlatılanlar hayal ürününden başka bir şey değildir.

Köroğlu’na gerek Türkiye içinde gerekse, Türkiye dışında pek çok yer ev sahipliği yapmak istemektedir. Türkiye’de Bolu ilinin Dörtdivan ilçesi, Erzincan ilinin Kemah ilçesi, Van ilinin Muradiye ilçesi, Kars ilinin Sarıkamış ilçesi ile Tokat ve Bingöl illeri bunlardan birkaçıdır. Türkiye dışında ise yukarıda da belirttiğimiz gibi; Türkmenistan’ın Daşoğuz ilçesinin Göroğlu köyü sayılabilir.

Köroğlu destanının oluşumuyla ile ilgili değişik görüşler ortaya atılmıştır. Bunlardan birincisi hikâyelerdeki olayların XVI. ve XVII. yüzyıllardaki Osmanlı-İran savaşlarının izlerini taşımasıdır.  Destanın Türkmen kökenli olabileceğini söyleyen Boratav (1984: 139), “Osmanlı tarihinde Köroğlu hikâyelerine temel olabilecek mahiyette öyle safhalar var ki...” diyerek (1991: 238) destanı Anadolu’daki Celalî ayaklanmalarıyla da ilişkilendirir. İkinci görüş, Fikret Türkmen’e ait olup ona göre Köroğlu hikâyelerinin temelinde Dede Korkut hikâyelerinde olduğu gibi Oğuzların büyük destanları yatmaktadır. Ancak Köroğlu hikâyeleri oluşurken metinlere yeni bir coğrafya ile yeni
tarihî olaylar da eklenmiştir. Hatta değişim, sadece coğrafya ve tarihle sınırlı kalmamış, hikâyelerin şahıs kadrosunda da olmuştur.

Köroğlu hikâyelerinin konusunun ilk bakışta kahramanlık olduğunu söyleyebiliriz.
Oysa buradaki kahramanlık biraz yanıltıcıdır. Hikâyelerin kuruluşunda bezirgânlar
tarafından getirilen bir kahramanın veya güzelin haberi Köroğlu tarafından araştırılır. Verilen haber doğrulandıktan sonra kahramanlığın yanında, çeşitli hilelere de
başvurarak çıkılan seferden galip gelinir. 

Köroğlu hikâyesinin kol sayısı anlatıldığı coğrafyaya göre değişiklik göstermektedir. Hatta bu kolların sayısında sınırlama bile yoktur. Zaman zaman da Köroğlu ile
ilgili yeni kollar bile tespit edilebilmektedir. Daha öncede belirttiğimiz gibi kol sayısındaki değişikliğin ana sebebi anlatıcıyla ilgilidir. Kol sayıları aşağıdaki gibidir:
Türkiye-Azerbaycan: 14-24; Özbekistan: 47; Türkmenistan: 14; Kazakistan: 65;
Tacikistan: 50

Türkiye’de Köroğlu anlatma geleneği Doğu Anadolu Bölgesi’nin dışında Kahramanmaraş ve Osmaniye’de de devam etmektedir. 

Doğu Anadolu Bölgesi’nde Köroğlu anlatıcıları arasında Erzurumlu Nalbant
İshak (İshak Kemalî), Gez Mahalleli Hafız Mugdat, Meddah Behçet Mahir, vb.
ilk sırayı alırlar. Bunun yanında Doğu Anadolu Bölgesi’nde âşıklıkla ilgilenen
hemen hemen herkes Köroğlu hikâyesini az veya çok bilmektedir. Âşık Mevlüt
İhsanî, Âşık Murat Çobanoğlu, Âşık Şeref Taşlıova, Âşık Şevki Halıcı, vb. Köroğlu
hikâyesini anlatan âşıklardan sadece birkaçıdır.

Köroğlu’nun ideolojisini vurgulamada halk hikâyesi anlatıcıları ve araştırmacıların şu noktalar üzerinde yoğunlaştığı görülmektedir:
-”Fakiri, fukarayı incitmeme.”
-”Zenginden alıp fakirlere dağıtma.”
-”Köroğlu arşını ile bezirgânların mallarını dağıtma.”
-”Çiftçilerin hamisi olma.”
-”Gariplere yardım etme.”

Doğu varyantlarında çocuk kor (gör, kur, gor: mezar)da doğduğu için ‘mezarın oğlu’ anlamına Gor (Gör, Gur, Kor) oğlu denilmiştir. Oysa batı anlatmalarında bu mitolojik motifler kaybolmuştur. Burada at baytarı olan Köroğlu’nun babasının gözleri bağlı bulunduğu bey tarafından kör edilince ‘körün oğlu’ anlamında Köroğlu denilmiştir.

Köroğlu’nun dünya üzerine mezarı yoktur. Bugün onun tipindeki kahramanlara pek
çok yer ev sahipliği yapmak isterken Köroğlu için bunu söylememiz mümkün değildir. O kırklara karışmıştır. Ölümsüzlük suyunu içen Köroğlu aramızda yaşamaya devam etmektedir. Bu sebepten Doğu Anadolu âşıkları âşık fasıllarının başında ve sonunda Köroğlu’ndan parça okumayı alışkanlık hâline getirmişlerdir. Böylece yaptığı hatalar padişah tarafından bile hoşgörü ile karşılanan Köroğlu’nun, yaşatılması istenmektedir. Bu da Köroğlu’nun ne kadar sevildiğini göstermesi bakımından önemlidir.

Kirmanşah hikâyesinin kaynağı Binbir Gece Masaları’dır

Şah İsmail hikâyesinin Türkiye, Azerbaycan, Türkmenistan, Özbekistan, Balkanlar ve Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nde bilinen sözlü ve yazılı kaynaklarda çok sayıda anlatması vardır.

Yaralı Mahmut hikâyesi sadece Türkiye’de bilinmektedir. Hem yazılı kaynaklarda vardır, hem de sözlü olarak yaşamaktadır. Araştırıcıların büyük çoğunluğuna göre hikâyenin doğuş yeri Doğu Anadolu Bölgesi’dir.

Hikâye, daha çok masallarda rastladığımız geceleyin ortaya çıkarıldığı zaman
etrafı aydınlatan “çamçırak” taşlarının Bağdat’tan alınarak İstanbul’a getirilmesi
konusu etrafında oluşmuştur.

Hikayede şamşırak taşlarıyla verilen mesaj hayal dünyamızla ilgilidir. Günün birinde enerji sıkıntısı çekilmeye başlandığında küçük bir taş belki de dünyayı aydınlatacaktır. Zaten gününüz dünyasının bilim adamları bu teknolojiyi geliştirebilmek için geceli gündüzlü çalışmalarına devam etmektedirler. Demek ki aydınların ağzında şeb-çerağ olan taş, halk arasında Türkçeleştirilmeye çalışılarak “şamşırak”, “çamçırak”, “şimşirik” şeklinde bazen masal, bazen de halk hikâyesi kalıbında yer almıştır.

Halk hikâyelerinde çok eşle evlilik yok denecek kadar azdır. Nitekim hikâyelerdeki kahramanların büyük çoğunluğu kavuşamamıştır.

Meddahlık ve masalcılık geleneğinde Kaf Dağı’na ulaşabilen insanların sayısı
(Davutoğlu Süleyman, Hazreti Ali, Hamza Sahipgıran, Zaloğlu Rüstem, Kahramanı
Katil, Kirmanşah) bir elin parmakları kadardır. Yukarıda adların saydığımız dört kahramandan sadece Kirmanşah farklıdır. Çünkü diğer kahramanlar ya peygamber, ya
halife, ya da peygamberin sadık dostlarıdır.

Bu kol daha çok Köroğlu hikâyesinin batı varyantlarında görülür. Hikâyenin özellikle Anadolu varyantlarında Köroğlu’nun babasının gözlerine iki kulun yüzünden mil çektirilmiş ve ünlü bir seyis olan Ruşen daha hayatının baharında kör olmuştur. Hatta bu sıfat oğlu Ali’nin adının ‘Köroğlu’na çevrilmesine yol açmıştır. Bu kolda Sultan Murad tarihî bir kişilik olarak görülür. O, pek çok halk hikâyesi hatta masalda karşımıza çıkmaktadır. Hatta bir masalımızın sonu onun adıyla bitmektedir: Vermeyince Mabud, neylesin Sultan Mahmut...

Köroğlu hikâyelerinin batı anlatmalarında gördüğümüz abıhayatın (üç köpük) içilmesi motifi Doğu anlatmalarında görülmemektedir. Bugün sözü edilen abıhayatın Bingöl ilimiz sınırları içerisinde olduğuna inanılmaktadır. Hatta Bingöl ilimizin adına bağlı olarak anlatılan efsane Köroğlu ile ilişkilendirilmektedir.

Üç köpüğün Köroğlu’na verdiği meziyetler, ölümsüzlük, kahramanlık ve âşıklıktır. Son meziyet de üç köpüğün bade ile ilişkilendirilmesine sebep olmuştur. Köroğlu daha çok alp tipi içerisinde değerlendirildiği için verilen bade (üç köpük) de onun ününe yakışmıştır.