Kitle iletişim araçları tarihsel süreç içerisinde üç temel aşamadan geçerek yaygınlaşmaya başlamıştır. Bu süreçlerden ilki; 1600’lerde baskı makinesinin bulunması ve gazetelerin haber kaynağı olarak kullanılmaya başlanması, ikincisi; gazeteden yaklaşık üç yüz yıl sonra radyonun icadı ve radyonun kullanılması ile birlikte, gazetelerin artık tek haber kaynağı olma özelliğini yitirmesidir. Radyonun bulunmasıyla birlikte ise toplum bireylerinin etrafındaki olaylardan haberdar olabilmesi sağlanmış ve haber almanın yanı sıra bireylerin eğlenme gereksinimi de karşılanmıştır. İletişim araçları tarihindeki üçüncü aşama ise televizyonun bulunuşudur. Görsel-işitsel bir araç olan, hareket öğesi içeren ve aynı anda milyonlarca kişiye hitap eden en önemli kitle iletişim araçlarından birisi olan televizyon toplumdaki önemini halen korumaktadır.

Medyanın en büyük bilgi kaynakları kuruluşların halkla ilişkiler birimlerinden gelen yazılı, görsel-işitsel ve sözel bilgi kaynaklarıdır. Bu nedenle kurum ve kuruluşların halkla ilişkiler faaliyetlerinin medyada haber olarak yer alabilmesi için, sürekli olarak iletişim araçlarıyla medyaya bilgi aktarmaları gerekmektedir. Bu bilgi akışında en fazla görev ise çok geniş kitleye hitap etme özelliğini bünyesinde barındıran görsel-işitsel araçlara düşmektedir. Yayın araçları olarak da adlandırılan görsel ve işitsel araçlar (radyo, televizyon, film, video v.b), yazılı araçlara göre (gazete, dergi, broşür, afiş, v.b) halkla ilişkiler uygulamalarında daha yaygın bir etkiye sahiptir.

Görsel-işitsel araçlar diğer iletişim araçlarını özellikle de yazılı araçları destekleyici bir niteliğe sahiptir. • Bu araçlar sayesinde hedef kitlelerle gerçekleştirilen iletişim, daha etkili ve anlaşılır bir biçimde gerçekleşir. • iletişim kolaylaştığından zaman kaybı önlenir. • Görsel-işitsel araçlarla aktarılan iletilerin sesli ve hareketli olması iletileri daha da ilgi çekici hale getirir. • Görsel-işitsel araçların yapım maliyeti (televizyon) fazla olduğundan kurum/kuruluşlar için masraflı olabilir. • Bu araçlar tek başına kullanıldığında yeterli ve etkili olmayabilir. • Tek yönlü bir iletişim söz konusu olduğundan iletilerin etkili olup olmadığı denetlenemeyebilir.

Radyo, hem bireysel hem de toplumsal bir kitle iletişim aracıdır. Bireyseldir, çünkü sahip olduğu içerik ile kişilerin sorunlarından kurtulmasını sağlarken, aynı zamanda onların eğitim ve eğlenme gereksinimlerini karşılamaya yardımcı olur. Toplumsaldır, çünkü değişim içinde olan toplumu yansıtırken, toplumdaki bireylerin bilgilenme gereksinimini karşılayarak temel konularda farkındalığı sağlar. Bu özelliklerinden hareketle radyo hem bireysel hem de toplumsal bir kitle iletişim aracı olarak toplumda; haber verme, eğitme, eğlendirme, propaganda, mal ve hizmetlerin tanıtımını sağlama ve inandırma ve harekete geçirme işlevlerini yerine getirir.

Hızlı haber akışı sağlayabilmesi, etkili bir şekilde dinleyicilerine ulaşabilmesi ve başka işlerle uğraşırken de dinlenebilme özellikleri, aracın yaygınlaşmasındaki önemli nitelikler olarak kabul edilmektedir. Özellikle hız ve mobil olabilme özellikleri radyoyu diğer iletişim araçlarından ayırmaktadır. Radyonun en büyük avantajı esnek olması ve özel hedef kitlelere ulaşabilme özelliğidir. Hedef kitlelere ulaştırılacak mesajlar düşük maliyette ve televizyondan daha hızlı bir şekilde hazırlanır ve yayınlanır.

Halkla ilişkiler uygulamalarında radyodan haber, röportaj, açık oturum, sohbet programları, kamusal duyurular ve sponsorluk biçiminde yararlanılmaktadır. Ayrıca radyodan hemen hemen tüm program türlerinde -haber programlarından belgesellere, eğitim-kültür içerikli programlardan anonslara- yararlanmak mümkündür.

Haber Bültenleri: Halkla ilişkiler uygulamalarında kurum/kuruluşlar radyoyu öncelikle haber amaçlı kullanırlar. Birçok radyo istasyonu sık aralıklarla haber yayınlamaktadır. Basılı araçlar arasında önemli bir yer tutan ve halkla ilişkiler aracı olarak kullanılan haber (basın) bültenleri, tıpkı yazılı basında olduğu gibi işitsel basında da yani radyoda da etkin bir kullanıma sahiptir.

Kamu Hizmeti Duyuruları: Halkla ilişkiler amacıyla kullanılan bir diğer radyo program türü kamu hizmetine yönelik duyurulardır. Duyurular, halkla ilişkiler uygulamalarında kullanılan bir diğer iletişim biçimidir ve radyo programlarının arasında kullanılmaktadır. Özellikle kar amacı gütmeyen kurum/kuruluşlar toplumu ilgilendiren mesajlarını radyolarda ticari amaç gütmeden yayınlayabilmektedir. Örneğin halk sağlığını ilgilendiren ve sigaranın zararlarını anlatan ya da çevre bilinci oluşturmayı hedefleyen kampanyalar, toplumsal yarar sağladığından radyo istasyonları tarafından bedava yayınlanmaktadır.

Açık Oturum ve Sohbet Programları: Kurum/kuruluşların radyoda yararlanabilecekleri bir diğer program türü açık oturumlardır. Kurum/kuruluşu tanıtma ve görüşlerini açıkça belirtme açısından önemli bir işleve sahip olan bu programlar, kurum/kuruluşun topluma açık, net ve dürüst bir görüntüsünü yansıtma ve kurum imajını hedef kitlelere aktarma açısından önemli bir fırsat sunulmaktadır.

Diğer Programlar: Halkla ilişkiler uygulayımcıları radyoda yer alan röportajlardan da halkla ilişkiler uygulamalarında sıkça yararlanmaktadır. Röportajların en önemli özelliği canlı olması ve aktarılacak olay ya da konunun farklı boyutlarını hedef kitleye yansıtmasıdır. Bazı radyo istasyonları açık hava konserleri veya sportif karşılaşmalar gibi etkinliklere de sponsorluk yapabilirler. Bu tarz etkinliklerin gün boyu radyoda yayınlanması geniş kitlelerinin ilgisini çekeceği için halkla ilişkiler uygulayımcıları için kurum/kuruluşa önemli fırsatlar sağlamaktadır.

Öncelikle radyoda yayınlanacak programların amacının ve hedef kitlesinin belirlenmesi, mesajların bilgi verici, eğitici ve eğlendirici özelliklere sahip olması ve özellikle programlarda iletilecek mesajların programla ve kurum/kuruluşun amaçlarıyla örtüşmesi gerekmektedir. Çünkü ancak böylesine amaçlarla hazırlanan programlar hedef kitleler üzerinde etkili olabilir.

Radyo programının yapım sürecini oluşturan bu aşamalar şunlardır:

• Araştırma
• Öneri
• Planlama
• Metin Yazma
• Seslendirme
• Kurgu
• Denetim ve Yayın

Öneri formunda programın adı, türü, hedef kitlesi, konusu, amacı, yayın dönemi, periyodu, yayın günü, yayın saati ve süresi belirtilmelidir.

Hayır. Farklı program türleri için farklı planlamalar gerekmektedir. Bir sohbet programı ile bir müzik programının planlaması sırasında yapılacak çalışmalar değişiklik göstermektedir. Müzik programlarında müzik unsuru hakim olacağından, bununla ilgili materyallerin gözden geçirilmesi (çalınacak müziklerin hazırlanması, sıraya konulması v.b) gerekirken, bir sohbet programında soruların hazırlanması, belirli bir düzen içerisinde sunulması ve belki de metin yazılması gerekebilir.

Radyo programları için hazırlanan metinlerde iki temel unsur söz konusudur. Bunlar; metnin biçimsel ve içerik özellikleridir.

1. Radyo metni yazarken biçimsel kurallara uymak ve ayrıca metni kontrol etmek gerekmektedir. Program metni yazılırken biçimsel olarak uyulması gereken bazı kurallar şunlardır:

• Okumada kolaylık sağlamak amacıyla program metni bilgisayar ile yazılır.

• Programda görev alan kişilerin takibi için metnin birden çok kopyası alınır.

• Metin yazımına içeriden başlanır: Satırlar en az 4 -5 cm. içeriden başlar, biterken de 1 cm. kadar içeriden bitirilir.

• Sayfaların karışmaması için metne sayfa numarası verilir.

• Programın hangi metne ait olduğunu belirtmek için metindeki her sayfaya programın adı yazılır: Eğer sayfa birden fazla ise sayfaların devam ettiğini göstermek için metnin devam ettiği işaretle belirtilir.

• Dinleyicilere ulaştırmak istediğimiz sözcükler için komutlar büyük harfle yazılır.

• Zaman kaybının önlenmesi için kısaltmalara yer verilir: Sürekli kullanılan bazı sözcüklerin örneğin St (Stüdyo) ya da Mz (Müzik) gibi kısaltmaları kullanılır.

• Program sırasında sorun yaşanmaması için yabancı sözcüklerin okunuşu yazılır: Clinton (Kılintın ya da Shakespeare (şekspir) gibi.

2. Radyo program metni yazılırken dikkat edilmesi gereken metnin içeriğine ilişkin özellikler ise şunlardır:

• Programların ilgi çekebilmeleri gerekmektedir. Programın mesajını iletebilmesi için dinlenmesi ve bu nedenle de ilgi çekmesi gerekir. Çarpıcı bir müzik ya da bir efekt, programı ilk başta bile ilgi çekici hale getiren unsurlardandır.
• İlginin çekilebilmesi ile aynı ölçüde ilgiyi sürdürmek de bir radyo programında uygulanması gereken biçimsel ilkelerdendir. Programda verilecek mesajın tümünün dinlenmesi için bu ilginin program boyunca sürmesi gerektiğinden, programda; merak uyandırma, canlılık yaratma, çatışma ve gerilim yaratma, içtenlik yaratma, güldürüye başvurma ve bilinen noktalara değinme gibi yaklaşımlardan yararlanılabilir.
• Metin yazılırken dilin kullanımına özen göstermek önemlidir. Sözün ifade biçimi olan dil, radyo programlarında pek çok kitle iletişim aracında olduğundan daha fazla önem kazanır. Radyo program metinlerinde düşünceler konuşma dili ile ifade edilmeli; metin, adeta karşısında biri varmış, onunla konuşuyormuş gibi yazılmalı ve seslendirilmelidir.

Seslendirme kim tarafından yapılırsa yapılsın, program metninin konusuna uygun olarak yapılmalı ve metin birden çok kişi tarafından seslendirildiğinde, bunların birbirine uyumlu olması gerekliliğidir. Seslendirmede mesaj dinleyicilere aktarıldığından, kişinin sesinin tonu, konuşmasındaki vurgular, sözcüklerin anlamlarını vererek söyleme yani diksiyon gibi bir takım özelliklere dikkat etmek gerekir.

Kurgu, yapılan seslendirme hatalarının, çeşitli duraklamaların ve seslendirme sırasında yer alan istenmeyen seslerin düzenlenmesini sağlamak ve müzik, efekt, röportaj gibi programda kullanılan unsurların program akışı içerisinde bir bütünlük yaratarak programı oluşturmak amacıyla yapılmaktadır.

Denetim aşamasında hazırlanan radyo programı yayın ilkelerine uygunluk, teknik, içerik, biçim ve metin açısından değerlendirilmektedir. Kamu yayıncılığında denetim önemli bir unsur olarak görülmekte ve programlar yayına girmeden önce denetlenmektedir. Özel yayıncılıkta yani ticari yayın yapan radyo istasyonlarında denetim daha esnektir ve çok fazla yapılmamaktadır. Burada belirtilmesi gereken nokta, denetimin eğer hazırlanan programın yayınına yol gösterici bir özellik taşıyorsa yararlı olduğu yönündedir. Bunun aksi durumunda ise denetim radyo yayıncılığındaki yaratıcılığı önleyen bir durum olarak karşımıza çıkabilir.

Radyo programlarında en son aşama yayındır. Yayın, programın bir bütün olarak dinleyicilere ulaştığı son noktadır. Yapımcının kafasında fikir olmaktan çıkan program, artık tüm aşamalardan geçerek dinleyenlerine ulaşmıştır. Bant yayın olarak gerçekleştirilen programlarla canlı olarak gerçekleştirilen programlarda durum biraz farklıdır. Canlı yayınlarda doğrudan yayın aşamasına geçildiği için seslendirme, kurgu ve denetim aşamalarından geçilmeden yayın aşamasına gelinmektedir.

Günümüzde izleyicilerin sahip olduğu yayın teknolojisi göz önüne alındığında, televizyon kanallarının fazlalığı, kablolu ve dijital yayın olanakları ile farklı televizyon kanallarını izleme şansına sahip olunması, uzaktan kumanda aletinin varlığı ve rahatlığı, bireyleri televizyon programlarından uzaklaştırmakta ve televizyonun etkinliğini azaltmaktadır.

Televizyonun halkla ilişkiler uygulayımcılarının en gözde araçlardan olmasının nedenleri ise; görsel-işitsel olması, hareket öğesini içermesi, mesajlara çekicilik ve heyecan katması, bol tekrarlarla akılda kalıcılığı arttırması, geniş kitleye hitap etmesi, birim maliyetinin ucuz olması, kuruluşa güçlü olduğu imajını yaratması, eğlendirici ve bilgi verici olması, farklı zaman aralıklarında farklı hedef kitlelere hitap etmesidir.

Televizyon, halkla ilişkiler alanında kullanılırken; açıklık, basitlik, tutarlılık ve duygu gibi unsurları aktardığı, ürünün yaptığı işi ya da verilen hizmeti görsel olarak anlatabildiği, ürün/hizmetin faydaları ile tüketicilerin katılımını sağladığı ve sorunlarını çözdüğü, hatırlanabildiği, gerçekçi, kuruma karşı olumlu bilgiler ve mesajlar içerdiği zaman etkili olabilir.

• Haber bültenleri
• Kamu Hizmeti Duyuruları
• Sohbet ve Tartışma Programları
• Diğer Türler (röportaj, talk showlar)

Televizyon için hazırlanacak haber bültenleri, gazetelere yollanan bültenlerden biraz daha farklılık taşımaktadır. Gazete ye gönderilen bültenler halkla ilişkiler uygulayımcıları tarafından istenen uzunlukta hazırlanabilirken, televizyonda yayın akışı içinde zaman sınırlaması olduğundan, bültenlerin sadece önemli haberleri içermesi ve az sözcükle çok şey anlatması gerekmektedir.

Televizyon programı; belli bir izleyici grubu olan, belirlenmiş amaçlara göre hazırlanan, belli yayın kuşaklarında belli saatlerde yayınlanan, televizyon tekniklerine ve diline uygun olarak üretilen televizyon metinleridir.

Televizyonda yayınlanan her programın bir amacı ve işlevi vardır. Televizyon programları hazırlanırken, izleyenleri bilgilendirmek, eğlendirmek, eğitmek, mal ve hizmetlerin tanıtımını sağlamak ve ikna etmek amaçlanır. Bu nedenle hazırlanan programların mutlaka amacının olması ve hedef kitlelerde davranış değişikliği oluşturması beklenir.

Televizyonda yayınlanacak program türü ister haber, ister sohbet, isterse de bir kamu spotu programı gibi farklı türlerden oluşsun, her televizyon programı fikir aşamasından başlayarak, yayına kadar temel olarak üç aşamadan geçmektedir. Bu aşamalar;

1. Yapım Öncesi
2. Yapım
3. Yapım Sonrası’dır.

1. Program Fikrinin Bulunması
2. Araştırmanın Yapılması:

• program fikrinin formüle edilmesi,
• bilgi kaynakları,
• mülakatlar ve görüşmeler,
• seçme ve birleştirme
• program metninin oluşturulması

3. Programın Amacının Belirlenmesi
4. Programın Hedef Kitlesinin Belirlenmesi
5. Program Tasarımı
6. Senaryo ve Çekim Senaryosu Yazımı
7. Yapım Bütçesinin Hazırlanması:

• Yaratıcı Yapım Elemanlar
• Teknik ve Prodüksiyon Elemanları
• Yapım ve Teknik Giderler
• Yapım Sonrası işlemler

Yapım aşaması, programın canlı olarak çekilip yayınlandığı ya da videobant veya filme çekildiği aşamadır. Yapım aşaması yönetmenin tümüyle kendi yaratıcılığını ve bilgisini kullanarak programı görüntü ve ses olarak düzenlediği, program fikrinin yazılı metinden, görüntü ve ses ortamına aktarıldığı aşamadır. Bu aşamada programın gerçekleştirileceği mekânlarda senaryoda belirtilenler doğrultusunda çekimler yapılmaktadır.

Programın tümünün prova edildiği sıcak prova, program metnine uygun olarak kamera, ışık, ses, kostüm, aksesuar, makyaj gibi ekranda görülecek her şeyin tümüyle gerçek çekim yapılıyormuş gibi prova edilmesidir. Provanın amacı, gerçek yapım sürecinin olabildiğince sorunsuz gerçekleşmesini sağlamak için çok değerli olan mekân ve teknik donanımın olabildiğince kısa süreli olarak kullanımını ve ortaya çıkabilecek sorunların önceden saptanıp, giderilmesinin önlemini almaktır.

Programın yapım aşamasında yönetmen, anlatmak istediğini televizyona özgü olan bazı öğelerle anlatır. Bunlar;

• Aydınlatma
• Renk Kullanımı
• Çerçeveleme
• Çekim ölçekleri
• Kamera konumları
• Kamera açıları

Televizyon programlarında iki tür aydınlatma kullanılır:

• Düz aydınlatma; sadece nesneyi görmeye yönelik olarak yapılan aydınlatma türüdür. Televizyondaki haber ve haber programlarında genellikle düz aydınlatma kullanılır.
• Dramatik aydınlatma; nesnelerin aydınlık ve karanlık noktalarının oluşturulmasıyla gerçekleşir ve bu aydınlatma ile sahnedeki dramatik yoğunluk artırılır. Dramatik aydınlatma daha çok drama programlarında kullanılmaktadır.

Televizyon yapımlarında aydınlatma şu işlevler için kullanılır:

• Anlatımı desteklemek
• Mekânı birleştirmek
• Nesne ve çevresinin iki boyutluluğunu ortaya çıkarmak
• Özel bir ruh durumu yaratmak
• Sahneye gerçekçi bir anlam katmak

• bilgi verme (televizyon programında kullanılan grafik -örneğin ülkemizde yaşayan kadın ve erkek nüfusun grafik öğelerle gösterilmesi- anlatımı destekler)
• ifade gücü (reklam filminde gösterilen beyaz ve yeşil renkli diş macunu, temizlik ve ferahlık hissi uyandırır)
• Kompozisyon (görüntüde resimsel düzeni sağlar ve görüntüye dinamizm katar).

Televizyon ekranı izleyiciye genişliği ve uzunluğu olan sabit bir alan yaratarak bir mekân oluşturur. Çerçeveleme, çeşitli görüntü öğelerinin ekran boyutu içine alınması ya da çıkarılması ve bu öğelerin nasıl gösterileceğinin düzenlenmesidir. Televizyon teknolojisi içinde düşünüldüğünde, çerçeveleme kamera ile ilgili bir süreçtir.

Çekim ölçekleri beş temel kategoriye ayrılır. Bunlar:

• Çok uzak çekim: Büyük bir çiftlik ya da sanayi alanı gibi olayın bütününü ya da geçeceği mekanı izleyiciye tanıtmak için kullanılır.
• Uzak çekim: Çok uzak çekimden biraz daha yakın olan ve kişi, mekan ve sahne içindeki nesneleri izleyiciye gösteren bir ölçektir.
• Orta çekim: Uzak ile yakın çekim arasındaki olan bir ölçektir. Oyuncular diz üstü ya da bel üzerinden görüntülenir.
• Yakın çekim: Kişinin baş ve omuzları içine alan bir ölçek türüdür.
• Çok yakın çekim: Nesnenin ekranı tamamen doldurduğu bir çekim ölçeğidir.

• Geniş açılı lensler derinliği abartma özelliğine sahiptir. Kamerada geniş açılı lenslerin kullanımıyla insanlar daha uzakta, koridorlar daha uzun ve binalar daha yüksek görünür.
• Normal açılı lensler ile insan gözünün gördüğü etki yaratılır. Yatay ve düşey hatları daha düşey ve doğru olarak gösterir.
• Dar açılı lensler ise derinliği azaltır. Ekranda ön, orta ve arka planlar daha sıkışık görünür (Örneğin maç yayınlarında gerçekte çok uzun olan mesafe izleyiciye kısaymış gibi görünecektir).

Kamera üç farklı yükseklikte kullanılır:

• Göz seviyesi açısı
• Alt açı
• Üst açı

Yapım sonrası aşama deyince akla kurgu gelmektedir. Kurgu bir yapımın tamamlanmasındaki birçok işlemden sadece birisidir. Kurgu; çekim senaryosunda belirlenen görüntü ve seslerin tamamlanmasından sonra programın önceden tasarlanmış haline dönüştürülme işlemine denir. Kurgu aşamasında programda kullanılacak her türlü malzeme; yazı, arşiv görüntüleri, fotoğraf, grafik, animasyon gibi görsel öğelerle müzik, efekt, dış ses gibi ses öğeleri kurgu yapılmadan önce kurgu yapılacak olan formata kaydedilir.

Video teknolojisiyle birlikte programlar önceden kaydedilip, daha sonra istenilen saatte yayınlanabilir hale geldi. Ayrıca video, bir programın canlı yayınındaki bazı teknik ve estetik sınırlamalarını da (görüntü ve ses efektlerinin kullanımı) ortadan kaldırdı. Video kayıt teknolojisinin getirdiği en büyük olanak, program yönetmeninin program üzerindeki yaratıcılığa yönelik denetiminin artmasıdır. Küçük bölümler halinde ya da daha sonradan kurgulanmak üzere sahneler ve çekimler halinde gerçekleştirilen programlar, yapım ekibini canlı yayınlarda olduğu gibi yapımın türü üzerinde yoğunlaşmaktan ve hatalarla yüz yüze kalmaktan kurtarmış; her çekim ya da bölüm üzerinde amaçlanan estetik ve teknik düzeye ulaşıncaya kadar durabilme olanağı sağlamıştır.