Ulaştırma, insanların ve eşyaların bir yerden başka bir yere fiziksel olarak hareket etmesidir.

Süre ve maliyet ulaştırma işletmeciliğinin başlıca ölçütleri olmuştur.

Ulaştırma hizmetlerinde;

• Ulaştırma bir hizmet özelliği taşır,

• Ulaştırmadan söz edebilmek için insan veya eşyanın nakli yani yer değiştirmesi gerekir,

• Bir hizmetin ulaştırma hizmetleri içinde sayılabilmesi için, hizmete konu olan insan veya eşyanın, ihtiyaçları tatmin amacıyla yer değiştirmesi gerekir. Bu ihtiyaç tatmini bir insanın seyahat, ziyaret, ticaret vb. ihtiyaçlarının karşılanmasını da kapsar,

• İhtiyaçları için yer değiştiren insan veya eşyanın zaman veya yer faydası sağlaması gerekir.

Buna göre başlıca ulaştırma tipleri şunlardır:

• Karayolu ulaştırması

• Demiryolu (raylı sistem) ulaştırması

• Denizyolu (suyolu) ulaştırması

• Boru hattı ulaştırması

• Havayolu ulaştırması

Karayolu ulaştırması, tekerlekle sağlanan dönme hareketi sayesinde yerin sürtünme kuvvetini azaltarak kara üzerinde hareket edebilen motorlu ya da motorsuz araçlarla insan ya da eşyanın bir yerden başka bir yere taşınmasıdır.

Karayolu ulaştırması en eski ulaşım türüdür.

Demiryolu ulaştırması; bir yerden başka bir yere madeni bir yol üzerinde, mekanik bir güçle hareket ettirilen araçlarla insan ve eşya taşınmasıdır.

Demiryolu ulaştırması eski bir tarihe sahiptir. Geçmişi 1600’lü yıllara uzanır. Sürtünme direnciyle ilgili yapılan araştırmalar ve deneyler sonucunda ortaya çıkmıştır. Madenle kaplanmış tahta raylar üzerinde atlarla çekilen vagonlarla ilk taşımacılık faaliyetleri İngiltere’de başlamış ve buharlı motorun bulunmasıyla gelişmiştir.

Denizyolunun kullanılması tarih öncesi dönemlere dayanmakla birlikte, yolcu ve yük taşımacılığı anlamında denizyolu ulaştırması 17. yüzyılda başlamıştır.

Boru hattı ulaştırması; maddeleri borular yardımı ile nakletme işidir.

Boru hattı ile taşıma, petrolün bulunmasıyla birlikte 19. yüzyılın sonlarında başlamıştır. Boru hattı ulaştırma sisteminde genellikle sıvı ve gaz maddeler taşınır.

Boru hattı ulaştırma sistemi, taşınan maddelerin buharlaşmasını ve kirlenmesini engellemede ya da çeşitli çevresel etkilerden korunmasında oldukça avantajlıdır.

Havada yolcu ve yük taşımacılığı fikri ilk olarak, havadan daha hafif araçların yapımıyla ortaya çıkmıştır. 1900’lü yıllarda kontrol edilebilir ilk hava gemisi (zeplin) yapılmış ve hava taşımacılığında kullanılmıştır. I. Dünya Savaşı yıllarında Almanlar zeplini özellikle askerî amaçlar için kullanmışlar, 1920-1930’lu yıllarda diğer bazı ülkeler de hem askeri hem de sivil amaçlı hava gemilerinin geliştirilmesi çalışmalarına aktif olarak katılmışlardır.

Havacılığın bugünkü boyutlarına ulaşabilmesi jet motorunun geliştirilmesiyle mümkün olmuştur.

Havayolu ulaştırma sistemini oluşturan alt sistemler şunlardır: • Hava taşımacılığı sistemi

• Havacılık eğitim sistemi

• Hava aracı üretim sistemi

• Hava aracı bakım-onarım sistemi

• Hava alanı sistemi

• Yer hizmetleri sistemi

• İkram hizmetleri sistemi

• Havacılık haberleşme sistemi

• Havacılık meteoroloji sistemi

• Havacılık düzenleme ve denetleme sistemi

• Hava trafik sistemi

Hava taşımacılığı sistemi, hava araçlarıyla yapılan uçuş faaliyetlerini kapsar. Uçuş faaliyetleri ticari taşımacılıkta olduğu gibi ticari amaçla ya da genel havacılıkta olduğu gibi ticari amaç taşımadan yapılabilir. Uçuşlarda yolcu ve/veya yük taşınabileceği gibi pilot eğitimi, zirai ilaçlama, yangınla mücadele, hasta ve yaralı nakli, arama ve kurtarma, reklam vb. amaçlarla da uçuşlar yapılabilir.

Havacılık eğitim sistemi, havayolu ulaştırma sisteminin gereksinim duyduğu kalifiye işgücünün yetiştirildiği sistemdir. Eğitimler, sisteme yeni işgücü kazandırmak amacıyla yapılabileceği gibi, mevcut işgücünü günün koşullarına göre geliştirmek amacıyla da yapılabilir.

Hava aracı üretim sistemi, uçuş faaliyetlerinin yapılabilmesi için gerekli olan hava araçlarının ve bunların yedek parçalarının üretiminin gerçekleştirildiği sistemdir.

Hava aracı bakım-onarım sistemi, uçuş faaliyetleri sonucunda yıpranan ya da arızalanan hava araçlarının ve bunların parçalarının bakımının ve onarımının yapıldığı sistemdir.

Hava alanı sistemi, hava araçlarının hızlı, ağır, büyük boyutlarda olma ve havada hareketsiz olarak duramama özelliklerinin bir sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Her hava aracı belirli bir uçuş süresi sonunda yere inmek zorundadır.

Yer hizmetleri sistemi, hava araçlarının ve hava araçlarıyla taşınan yolcu, bagaj ve yüklerle ilgili her türlü yer hizmetlerinin karşılandığı sistemdir. Yer hizmetleri temel olarak yolcu, bagaj ve yüklerin hava alanındaki hareketlerinin düzenlenmesini, gerekli kontrollerinin yapılmasını, karşılama işlemlerini, hava aracının yakıt ikmalini, temizlik işlemlerini, yükleme ve boşaltma işlemlerini kapsar.

Havacılık haberleşme sistemi, uçuş faaliyetlerinin yürütülebilmesi için gerekli olan her türlü haberleşme hizmetinin sağlandığı sistemdir. Bu sistemde özellikle hava trafik hizmetlerinin emniyetli bir şekilde yürütülebilmesi için gerekli olan haberleşme hizmeti sağlanır.

Havacılık düzenleme ve denetleme sistemi, her türlü havacılık faaliyetinin gerçekleştirilebilmesi için gerekli olan düzenlemelerin ulusal ve/veya uluslararası düzeyde yapıldığı, kişi ve kurumların bu düzenlemelere uymaları için gerekli olan denetlemelerin yürütüldüğü sistemdir.

Hava trafik sistemi, uçuş faaliyetlerinin emniyetli, verimli ve ekonomik bir şekilde yürütülebilmesi için, hava araçlarının yerdeki ve havadaki sevk ve idarelerinin gerçekleştirildiği bir sistemdir.

“Sistem” kavramı ilk kez 1920’li yıllarda biyolog Von Bertalanffy tarafından ortaya konmuştur ve bugün pek çok bilim dalında uygulama alanı bulmuştur. Sistem; belirli girdiler alan, bunları belirli bir süreçte işleyen ve sonunda belirli bir çıktı elde eden bir bütündür.

Hava trafik sistemi; uçuş faaliyetlerinin emniyetli, verimli ve ekonomik bir şekilde yürütülebilmesi için, hava araçlarının yerdeki ve havadaki sevk ve idarelerinin gerçekleştirildiği bir sistemdir.

Hava trafik sistemi, hava trafik hizmetlerinin sağlanabilmesi için hava sahası, hava alanı, hava seyrüseferi teknik donanımı, hava araçları ve insan gücü unsurlarını bir araya getiren bir hizmet üretimidir.

Hava trafik sistemi başlı başına bir sistemken, havayolu ulaştırma sistemi içinde bir alt sistem olarak karşımıza çıkar.

Hava trafik sisteminin girdileri:

• Hava sahası

• Hava alanı

• Teknik donanım

• Hava araçları

• İnsan gücü

Verilen hava trafik izinlerinin uçak tarafından doğru bir şekilde alınıp alınmadığının kontrol edilmesi ve belirli zaman aralıkları için verilebilecek hava trafik hizmeti yani sistem kapasitesi ile verilmiş olan hizmetin karşılaştırılması bu sistemin geri bildirimidir.

Uluslararası ve ulusal hava trafik hizmetleri (ATS: Air Traffic Services) düzenlemeleri ise hava trafik sisteminin çevresidir.

Hava trafik sisteminde, hava araçlarının uçtuğu ortam hava sahası girdisi, iniş-kalkış ve yerdeki hareketlerini gerçekleştirdikleri alanlar ise hava alanı girdisidir.

Hava sahası, hava araçlarının seyrüseferlerini gerçekleştirdikleri ortamdır.

 Hava alanlarıdır.

Hava alanı; kısmen veya tamamen uçakların inişkalkış ve yerdeki hareketleri için kullanılmak amacıyla karada veya suda oluşturulmuş, binalar, tesisler ve araçgereçlere sahip olan belirli bir sahadır.

Pist, bir kara meydanında uçakların iniş ve kalkışları için hazırlanmış dikdörtgen şeklinde belirlenmiş bir sahadır.

Apron, bir kara meydanında uçakların yolcu, posta ve kargo yükleyip boşaltmaları, akaryakıt ikmalleri, park etmeleri veya bakımlarının yapılabilmesi amacıyla belirlenmiş sahadır.

Taksi yolu ise bir kara meydanında uçakların taksi hareketi için hazırlanmış ve meydanın bir bölümünden diğer bir bölümüne bağlantı sağlamak amacıyla belirlenmiş yoldur.

Taksi hareketi, kalkış ve iniş dışında bir uçağın kendi gücüyle bir hava meydanı yüzeyinde yaptığı harekettir.

Bir hava alanında genel olarak “hava tarafı” ve “kara tarafı” olmak üzere iki bölüm bulunur. Hava alanı hava tarafı bölümü; uçakların iniş, kalkış ve taksi hareketlerini yapabilmeleri için düzenlenmiş sahalardır. Başka bir ifadeyle, uçak operasyonlarının gerçekleştirildiği sahalar hava tarafı bölümüdür ve pist, apron, taksiyolu, hangar ve bakım tesislerinden oluşur. Hava alanı kara tarafı bölümü ise genellikle yolculara hizmet verilen bölümdür.

Hava sahasında gerek hava yollarını oluşturmak, gerekse uçakların işletilmesine olanak sağlamak amacıyla radyo seyrüsefer yardımcıları adı verilen cihazlar kullanılır.

Terminal binası; yolcu yükleme ve bekleme alanlarını, bilet satış ve check-in işlemlerinin yapıldığı alanları, bagaj işlemlerinin yapıldığı alanları, restoranları, mağazaları, araba kiralama büroları ve bankaların bulunduğu alanları barındırır.

Günümüzde, sivil havacılıkta kullanılan radyo seyrüsefer cihazlarından en yaygın olanları VOR, DME, NDB ve ILS’tir.

Çok Yüksek Frekanslı Çok Yönlü Verici (VOR: VHF Omni Directional Range), uçakların yön bulmak amacıyla kullandıkları bir radyo seyrüsefer cihazıdır.

Mesafe Ölçüm Cihazı (DME: Distance Measuring Equipment), pilota yer istasyonu ile uçak arasındaki mesafeyi veren bir sistemdir. Genellikle VOR ile birlikte konumlandırılır.

Aletli İniş Sistemi (ILS: Instrument Landing System), görüş mesafesinin düşük ve bulut tavanının da çok alçak olduğu kötü hava koşullarında uçakların piste emniyetli bir şekilde yaklaşmalarını ve iniş yapmalarını sağlayan bir sistemdir.

Radar (Radio Detection and Ranging - Radyo Saptama ve Ölçme) bir izleme sistemidir. Radar, radyo dalgaları ile uzaydaki cisimlerin varlığını ve yerini belirleyen bir sistem olması nedeniyle hava trafik kontrolde kullanılan en önemli donanımdır.

Çalışma prensibi, vericiden gönderilen dalganın cisimden yansıyıp geri dönüş süresinin ölçülerek verici ile cisim arasındaki uzaklığın saptanması temeline dayanır. Günümüzde çok gelişmiş ve farklı amaçlara hizmet eden çeşitli radar sistemleri mevcuttur.

Hava aracı, havanın yeryüzüne karşı olan reaksiyonları dışında atmosferdeki havanın reaksiyonlarından destek alarak havada tutunabilen makinedir.

Bir hava aracı havada tutunabilmek, başka bir ifadeyle yere düşmemek için diğer faktörlerin yanı sıra havada ağırlığı ile orantılı bir hızda hareket etmek zorundadır.

Havayolu ulaştırmasının en önemli üstünlüklerinden biri, hava araçlarının çok hızlı hareket edebilme yetenekleridir.

Günümüzde modern jet uçakları saatte 600 mil (1111,2 km.) hıza ulaşmış durumdadır.

1930’lu yıllarda kullanılan uçaklar saatte 100 mil (185,2 km.) hız yapabiliyorlardı.

Uçağın maksimum iniş ağırlığındaki minimum havada tutunma hızına stol hızı denir.

• Kategori A: Gösterge hava hızı (IAS: Indicated Air Speed) 169 km/s (91 knot)’dan az olan uçaklar

• Kategori B: Gösterge hava hızı 169 km/s (91 knot)’dan fazla fakat 224 km/s (121 knot)’dan az olan uçaklar

• Kategori C: Gösterge hava hızı 224 km/s (121 knot)’dan fazla fakat 261 km/s (141 knot)’dan az olan uçaklar

• Kategori D: Gösterge hava hızı 261 km/s (141 knot)’dan fazla fakat 307 km/s (166 knot)’dan az olan uçaklar

• Kategori E: Gösterge hava hızı 307 km/s (166 knot)’dan fazla fakat 391 km/s (211 knot)’dan az olan uçaklar.

Havacılıkta yatay hızların ölçü birimi olarak “knot” kullanılır.

1 knot = 1852 m./saat = 1,852 km./Saat’tir. 

Ağır: 136000 kg’dan fazla olan uçaklardır.

Planlama kontrolörleri, sektördeki kritik noktalarda uçaklar arasında çarpışma tehlikesi varsa ayırmaları temin eder.

Hava trafik hizmeti; uçuş bilgi hizmeti, ikaz (uyarı) hizmeti, hava trafik tavsiye hizmeti, hava trafik kontrol hizmeti (saha kontrol hizmeti, yaklaşma kontrol hizmeti veya meydan kontrol hizmeti) anlamlarında kullanılan genel bir terimdir.

Gerek bir hava alanı üzerinde hareket eden, gerek bir hava alanına inişe gelen ve gerekse de hava yollarında sürekli hareket halinde olan hava araçları tek bir merkezden aynı kurallara bağlı kalmak şartıyla hava trafik hizmeti alırlar.

Hava trafik sisteminin çıktısı hava trafik akışıdır. Süreç aşamasında hava trafik işlemleri yürütülerek hava trafik hizmetleri üretilir. Hava trafik hizmetleri hava trafiğinin akışını sağlamak amacıyla yürütülür. Üretilen hava trafik hizmetleri aynı zamanda hava trafik sisteminin çıktısı olmakla birlikte temel çıktı değeri, düzenlenmiş hava trafik akışıdır. Hem de sistemin çıktısından yararlanan kullanıcılar açısından son derece önemlidir.

Kapalı sistemler; sistemin kendisinden elde ettiği verilere göre davranarak kendi faaliyetlerini buna göre otomatik olarak kontrol eden veya değiştiren (çalıştırmak veya durdurmak gibi) sistemlerdir (örneğin; çalar saat). Açık sistemler ise; çevre ile etkileşim içinde olan, çevreden bir takım unsurlar alan, çevreye bir takım unsurlar veren sistemlerdir.

Hava trafik sistemi, hava trafik hizmetlerinin sağlanması ve böylece hava trafik akışının düzenlenmesi amacıyla oluşturulan bir yapıdır. Bu yapı bir hizmet üretim sistemidir. Hava trafik sistemlerinde mal değil, hizmet üretilir. Bu nedenle, hava trafik sistemleri hizmet üreten sistemlerin tipik özelliklerine sahiptir.

Havayolu ulaştırmasının gelişimi, hava trafik sisteminin artan trafik talebini karşılayabilmesine bağlıdır.

Ulaştırma insan ve eşyanın, ihtiyaçları karşılamak için zaman ve yer faydası sağlayacak şekilde yer değiştirmesine olanak sağlayan bir hizmettir.

Ulaştırmayla ilgili dört özellik öne çıkmaktadır, bunlar;
1. Ulaştırma bir hizmet özelliği taşır,
2. Ulaştırmadan söz edebilmek için insan veya eşyanın nakli yani yer değiştirmesi gerekir,
3. Bir hizmetin ulaştırma hizmetleri içinde sayılabilmesi için, hizmete konu olan insan veya eşyanın, ihtiyaçları tatmin amacıyla yer değiştirmesi gerekir. Bu ihtiyaç tatmini bir insanın seyahat, ziyaret, ticaret vb. ihtiyaçlarının karşılanmasını da kapsar,
4. İhtiyaçları tatmin için yer değiştiren insan veya eşyanın zaman veya yer faydası sağlaması gerekir. Burada ulaştırmadan yararlanacak insan veya eşyanın zamandan kazanç sağlayacak şekilde nakledilmesi ve özellikle eşya nakliyatında bir yerden başka bir yere taşınacak malın, varacağı yerde faydalı olması gerekir.

Başlıca ulaştırma tipleri,

1. Karayolu ulaştırması
2. Demiryolu (raylı sistem) ulaştırması
3. Denizyolu (suyolu) ulaştırması
4. Boru hattı ulaştırması
5. Havayolu ulaştırmasıdır.

Havada yolcu ve yük taşımacılığı fikri ilk olarak, havadan daha hafif araçların yapımıyla ortaya çıkmıştır. 1900’lü yıllarda kontrol edilebilir ilk hava gemisi (zeplin) yapılmış ve hava taşımacılığında kullanılmıştır.

II. Dünya Savaşının askeri ihtiyaçları jet motorunun geliştirilmesini hızlandırmıştır. Savaş sonrasında da bu yeni teknoloji ticari amaçlarla kullanılmıştır. Havacılığın bugünkü boyutlarına ulaşabilmesi jet motorunun geliştirilmesiyle mümkün olmuştur.

Havayolu ulaştırması alt sistemleri şunlardır:

1. Hava taşımacılığı sistemi
2. Havacılık eğitim sistemi
3. Hava aracı üretim sistemi
4. Hava aracı bakım-onarım sistemi
5. Hava alanı sistemi
6. Yer hizmetleri sistemi
7. İkram hizmetleri sistemi
8. Havacılık haberleşme sistemi
9. Havacılık meteoroloji sistemi
10. Havacılık düzenleme ve denetleme sistemi
11. Hava trafik sistemi

Hava trafik sistemi, uçuş faaliyetlerinin emniyetli, verimli ve ekonomik bir şekilde yürütülebilmesi için, hava araçlarının yerdeki ve havadaki sevk ve idarelerinin gerçekleştirildiği bir sistemdir.

Verilen hava trafik izinlerinin uçak tarafından doğru bir şekilde alınıp alınmadığının kontrol edilmesi ve belirli zaman aralıkları için verilebilecek hava trafik hizmeti yani sistem kapasitesi ile verilmiş olan hizmetin karşılaştırılması bu sistemin geri bildirimidir.

Hava sahası, hava araçlarının seyrüseferlerini gerçekleştirdikleri ortamdır. Hava sahaları değişik büyüklüklerde olabilir ve parçalara bölünebilir. Böylece bir hava sahasının sınırları belirlenebilir. Çeşitli hava sahaları içerisinde verilen hava trafik kontrol hizmeti de farklılık gösterebilir.

Hava alanının temel bölümleri taksi yolu, pist ve aprondur.

Günümüzde, sivil havacılıkta kullanılan radyo seyrüsefer cihazlarından en yaygın olanları VOR, DME, NDB ve ILS’tir. Radyo seyrüsefer cihazları kısaltmalarıyla isimlendirilirler. Kısaltmadaki harflerin her biri İngiliz alfabesine göre okunur.
Örneğin; VOR: Vi-Ou-Ar, DME: Di- Em-İ, NDB: En-Di-Bi, ILS: Ay-El-Es şeklinde okunur ve adlandırılır.

Ayırma, hava araçları arasında dikey ve yatay olarak bulunması gereken mesafelerdir. Bu işlem için uçağın en önemli performansından
biri de minimum havada tutunma hızıdır. Geliştirilen beş kategori, uçağın maksimum iniş ağırlığındaki minimum havada tutunma hızının (stol hızı) 1.3 katı olmasına dayanır.

Kategori A : Gösterge hava hızı (IAS: Indicated Air Speed) 169 km/s
(91 knot)’dan az olan uçaklar
Kategori B : Gösterge hava hızı 169 km/s (91 knot)’dan fazla fakat 224 km/s
(121 knot)’dan az olan uçaklar
Kategori C : Gösterge hava hızı 224 km/s (121 knot)’dan fazla fakat 261 km/s
(141 knot)’dan az olan uçaklar
Kategori D : Gösterge hava hızı 261 km/s (141 knot)’dan fazla fakat 307 km/s
(166 knot)’dan az olan uçaklar
Kategori E : Gösterge hava hızı 307 km/s (166 knot)’dan fazla fakat 391 km/s
(211 knot)’dan az olan uçaklar

Kuyruk türbülansı (wake turbulence ya da wake vortex), bir hava aracının arkasında meydana gelen rüzgâr girdaplarıdır. Özellikle büyük uçakların meydana getirdikleri girdaplar, arkalarındaki diğer uçaklar için önemli problemler ve tehlikeler oluşturabilir. Bu tip girdaplar, arkadaki uçakların kumandaları üzerinde etkili olarak pilot kontrolünü zorlaştırabilirler ve dahası bu uçakların çeşitli parçalarının ve teçhizatının hasara uğramasına neden olabilirler.

Hava trafiğinin kontrolünde görev alan iki tip hava trafik kontrolöründen söz edilebilir. Bunlar:
1. Planlama kontrolörleri ve
2. Yetkili kontrolörlerdir.

Planlama kontrolörleri, 30-35 dakikalık süreçte ilgili hava sahası sektörüne yaklaşan yani henüz sektöre girmemiş olan trafiklerle ilgilenir. Planlama kontrolörleri, sektördeki kritik noktalarda uçaklar arasında çarpışma tehlikesi varsa ayırmaları temin eder. Bu ayırmalar genellikle uçuş seviyesinin değiştirilmesi veya uçağa sektör içinde direkt yol tahsis edilmesi şeklinde yapılır. Sonuçta planlama kontrolörleri trafikler ilgili sektöre girmeden önce olası çarpışmaları belirler ve çözümler üretir. Planlama kontrolörleri ile pilotlar arasında iletişim yoktur fakat komşu sektörlerden sorumlu planlama kontrolörleri ile iletişim vardır. Bu işlemlerin tümü sektördeki tüm noktalar için uçakların tahmini varış zamanlarının hesaplanması ve sektör çıkış koşullarının belirlenmesi şeklinde tanımlanır.

Devletler kendi hava trafik sistemleri için düzenlemeler yapmak ve bunların
uygulanmasını sağlamak amacıyla değişik yapılarda sivil havacılık otoriteleri oluşturmuşlardır. Türkiye’de SHGM (Sivil Havacılık Genel Müdürlüğü), ABD’de FAA (Federal Aviation Administration-Birleşik Havacılık Kuruluşu) bunlara örnektir.

Özellikle turizm bölgeleri için yaz aylarında hava trafik talebi önemli bir artış gösterirken kışın bu talep azalır. Ancak bir hava trafik sisteminin kapasitesi yani hizmet verebileceği trafik sayısı yıl boyunca aynıdır.

Havayolu ulaştırma sisteminin gelişimi, hava trafik sisteminin gelişimiyle doğrudan ilgilidir. Havayolu ulaştırma sisteminin gelişebilmesi için, hava trafik sisteminin kapasitesi artan trafik talebini karşılayabilmelidir.