Dünya genelinde nüfusun giderek yaşlanması, ekonomik yönelimlerin değişmesi nedeniyle pek çok ülkede mevcut sosyal güvenlik sistemlerinde reformlar gerçekleştirilmekte ve çok basamaklı emeklilik sistemlerine geçiş yaşanmaktadır. Bu alanda gerçekleştirilen reformlar dağıtım temeline dayanan sistemlerden fon temeline dayanan sistemlere geçilmesi ve kamunun sorumluluğunda olan tek basamaklı sistemlerden kamu, işveren ve özel emeklilik şirketlerinin ortaklaşa paylaştığı çok basamaklı sistemlere geçilmesi şeklinde olmaktadır.

Özel emeklilik fonları, kamu emeklilik fonlarınca sağlanan emeklilik ödemelerine ilave fayda sağlamayı amaçlayan finansal yapılar şeklinde tanımlanmaktadır. Diğer bir ifade ile özel emeklilik fonları, bireylerin çalışma dönemlerindeki gelirlerinden tasarruf ederek, emeklilik dönemlerinde daha iyi bir hayat standardı sürdürebilmelerine olanak sağlayan, koşulları önceden belirlenmiş bir emeklilik planı çerçevesinde yapılan katkıların birey adına açılacak bir hesapta toplanarak, profesyonel portföy yönetim ilkeleri doğrultusunda yatırıma yöneltildiği kurumsal yapılar olarak ifade edilmektedir.  

Katkıyı yapan taraf, ülkelerdeki uygulamalara göre farklılık arz etmektedir. Bu anlamda fona yapılan katkı, bireyin kendisi tarafından yapılabileceği gibi işveren tarafından da yapılabilmektedir. Bazı uygulamalarda hem işverenden hem de çalışandan kesinti yapılmak suretiyle hesabın fonlandığı da görülmektedir. Bu durum, özel emeklilik fonlarının uygulandığı ülkelerdeki yasal düzenlemelere bağlıdır

Bireyin hesaba katkı yapması için mutlaka çalışmasına gerek yoktur. Açılan hesaba yasalarca belirlenmiş şekilde düzenli katkı sağlamak emeklilik için yeterlidir.

Hesapta biriken fonlar, fon yönetimi tarafından yatırıma yönlendirilmekte ve buradan elde edilen getiriler, yasal kesintiler düşüldükten sonra katılımcı hesaplarına yansıtılmaktadır. Katılımcı emeklilik hakkı kazandığında hesaba yaptığı katkılarla birlikte, hesapta biriken getirileri de almaya hak kazanır. Hesapta biriken fonun emekliliğe hak kazanıldığında nasıl değerlendirileceği, fon yönetimi ve katılımcı arasında yapılacak sözleşmeye bağlıdır. Katılımcı, hesapta biriken fonun tamamını bir kerede alabileceği gibi, dönemlere yayarak da alabilir.

Özel emeklilik fonlarının yönetimi açısından dünya uygulamalarında iki sistem öne çıkmaktadır. Bunlar basiretli sistem ve sınırlamalı sistemdir.

Basiretli sistem, fon yönetiminde sınırlamaların en az düzeyde olduğu sistemdir. Özellikle Amerika ve İngiltere başta olmak üzere birçok ülkede uygulanan sistem basiretli sistemdir. Özel emeklilik fonlarının geçmiş verilerine bakıldığında basiretli sistem uygulanan ülkelerde getiriler, uzun vadede sınırlamalı sisteme göre çok daha yüksektir. Bunun sebebi fon yöneticilerinin piyasanın durumuna göre en iyi getiriyi en düşük riskle elde etmek için basiretli davranmak zorunda olmalarıdır.

Sınırlamalı sistem ise emeklilik fonlarının değerlendirilebileceği alanlara yönelik sınırlamaların olduğu sistemdir. Sınırlamalı sistem, spekülatif varlıklara yüksek düzeyde yatırım yapılarak, emekliliğe yönelik tasarrufların riski yüksek alanlarda değerlendirilmesini engellemeyi amaçlamaktadır. Bu sebeple, sınırlamalı sistemin kullanıldığı ülkelerde, ülke ekonomisinin özellikleri ve politik tercihlere göre değişen sınırlamalar getirilmiştir.

Çok basamaklı sistemler genellikle 3 basamaktan oluşmaktadır;

1. Basamak: Kamu tarafından yönetilen, belirli bir emeklilik geliri sağlayan, katılımın mecburi olduğu ilk basamaktır. Bu basamakta tüm çalışanlar devletin sosyal güvenlik sisteminde yer almak zorundadır. Ayrıca gelir dağılımı ve sigortacılık fonksiyonları birlikte gerçekleştirilmekte ve zorunlu sigortacılık tekniğine dayanmaktadır. Emeklilik planları dağıtım esaslı sisteme göre finanse edilmektedir.
2. Basamak: Daha çok işverenlerin sağladığı, birinci basamağı tamamlayıcı bir emeklilik geliri sağlayan basamaktır. Genellikle fonlama yöntemiyle işleyen, işverenlerce de finanse edilen katkı esaslı veya fayda esaslı özel emeklilik hesaplarına dayalı basamaktır. Bu basamakta kamu tamamen sistem dışında kalmamakta ve sigortalıların menfaatlerini korumak üzere düzenleyici ve denetleyici müdahaleler yapmaktadır. Sigorta ve tasarruf fonksiyonlarını yerine getirme işlevine sahiptir.
3. Basamak: Katılımın gönüllü olduğu ve kişilerin emeklilik döneminde yaşam standartlarının aktif çalışma hayatındaki seviyesinde devam etmesini güvence altına almayı hedefleyen ek emeklilik geliri sağlayan son basamaktır. Gönüllü katılım esasına dayanan bu basamak özel emeklilik kurumlarından oluşmaktadır. Tasarruf ve sigortacılık fonksiyonunun birlikte gerçekleştiği bu basamak tamamen fon esasına göre işlemektedir. Kamu, bu basamaktaki özel emeklilik sistemine katılımı teşvik etmek için vergi muafiyeti gibi özendirici tedbirler uygulamaktadır.

Her toplum sosyo-kültürel ve ekonomik koşulları itibariyle farklı karakterlere bürünen çok farklı özel emeklilik sistemleri bulunan programlarını;

• Fonların kurum içinde ya da harici fon yöneticilerine emanet edilerek değerlendirilmesi,
• Katılımcıların ayrıca sigortalanıp sigortalanmaması,
• Emeklilik gelirinin satın alma gücüne göre endekslenip endekslenmemesi,
• Katkı payının kim tarafından ödendiği,
• Özel emeklilik hesabı sayısı ya da fon varlıklarının düzeyi itibariyle sınıflandırması,
• Özel emeklilik sisteminin sosyal güvenlik sisteminin tamamlayıcısı mı yoksa alternatifi mi olması,
• Sisteme katılımın zorunlu veya isteğe bağlı olması itibariyle sınıflamak mümkündür.

Özel emeklilik sistemi her ülkede farklı bir çerçevede uygulanmakla birlikte, tüm seçeneklerin ortak özelliği, fonlama sistemi olarak adlandırılan bir finansman yöntemiyle, her aktif bireyin çalışma yaşamı boyunca düzenli tasarrufta bulunarak emeklilik yıllarında karşılaşacağı giderleri önceden fonlamasının sağlanmış olmasıdır.

Özel emeklilik fonlarının geçmişi 19. yüzyılın ortalarına kadar gitmektedir. Bilinen ilk özel emeklilik fonu, 1862 yılında Avustralya’da Bank of New South Wales tarafından kurulmuştur. Bu kuruluşu, 1872’de Siemens ve 1879’da BASF takip etmiştir. Genelde özel emeklilik fonlarının ilk uygulandığı ülke olarak atıfta bulunulan ABD’de ise ilk özel emeklilik fonu, 1875 yılında Amerikan Demiryolu Şirketi (The Amrican Expres Company) tarafından kurulmuş, sonraki dönemlerde özellikle demiryolu şirketleri ve banka çalışanlarına yönelik olarak bu uygulama genişletilmiştir.

İngiltere' de ilk özel emeklilik fonu, esnaf ve zanaatkârlar için 1375 yılında Londra' da oluşturulan "Guild of St. James at Garlekhithe of London" olarak bilinmektedir. Bu uygulama, esnaf ve zanaatkârların bizzat kendileri tarafından organize edilmiştir. 1902 yılında ise İngiltere’de Equitable Life Assurance Society tarafından sunulan emeklilik aylığı planı, hayat sigortası poliçesiyle sunulan ilk ürün olmuştur.

Özel emeklilik fonlarının dünya kamuoyunda tam anlamıyla yer aldığı tarih ise 1980’li yıllardır. Bu dönemde Latin Amerika ülkelerinden Şili, kamu sosyal güvenlik sistemi açıklarının tahammül edilemeyecek noktaya geldiğini görerek, emeklilik sistemini dağıtım modeline dayalı olmaktan çıkartıp, tamamen özelleştirmiştir.

Ülkemizde de sosyal güvenlik reformunun bir parçası olarak hazırlanan Bireysel Emeklilik Tasarruf ve Yatırım Sistemi Kanunu, 7 Nisan 2001 tarih ve 24366 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanmıştır. Kanun, yayımı tarihinden itibaren 6 ay sonra, 7 Ekim 2001 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Bireysel emeklilik sistemi, ilk emeklilik plânlarının tasdiklenmesiyle, 27 Ekim 2003 tarihinde fiilen başlamıştır. Bireysel emeklilik sistemi, emekliliğe yönelik tasarruf ve yatırım sistemi olup, kamu sosyal güvenlik sistemini tamamlayıcı bir özellik arz etmektedir.

Özel emeklilik fonlarının işleyişinde; emeklilik şirketi, sisteme girmek isteyen katılımcının, ortalama gelir düzeyini, risk profilini, önceliklerini, ihtiyaçlarını ve emeklilik dönemindeki beklentilerini göz önüne alarak, katılımcıya en uygun planı hazırlar. Katılımcı, özel emeklilik planını kabul etmesi ile birlikte emeklilik sözleşmesi başvuru formunu doldurarak, ilgili yerleri imzalar ve ilk katkı payını vadesinde öder. Böylece emeklilik şirketi ile katılımcı arasında emeklilik sözleşmesi yürürlüğe girmiş olur.

Özel emeklilik fonlarının işleyişi genellikle 3 aşamadan oluşmaktadır. Bunlar; Emeklilik sözleşmesinin kurulması ve katkıların toplanması, Katkıların yatırıma yönlendirilmesi ve Emeklilik sürecidir.

Özel emeklilik fonları açısından önem taşıyan en işlevsel ayrım, özel emeklilik programlarının taahhütlerinin hesaplanmasında esas alınan kritere göre yapılmaktadır. Özel emeklilik programları; yükümlülükleri çalışanların ödedikleri katkı payları esas alınarak hesaplanan Prim Esaslı Emeklilik Programları ile çalışma süresi veya nihai maaş düzeyi göz önüne alınarak hesaplanan Maaş Esaslı Emeklilik Programları olarak iki gruba ayrılmaktadır.

Prim esaslı emeklilik programı türünde, emeklilikte yapılacak ödemelere ilişkin taahhütler verilmeden, emeklilik fonuna yapılacak katkıların oranı veya tutarı belirlenmektedir. Bu plan türünde, katılımcının düzenli olarak katkı yaptığı bireysel hesabı bulunmaktadır. Ancak bu planlarda yatırım riski, çalışanların üzerindedir. Çünkü emeklilikte elde edilecek gelir düzeyi bilinmemekte, emeklilik ödemeleri, katkıların ne kadar başarılı bir şekilde yatırıma yöneltildiğine bağlı olarak şekillenmektedir.

Maaş esaslı özel emeklilik programlarında, emeklilik döneminde katılımcılara sağlanacak aylık gelirin düzeyi başlangıçta tespit edilmektedir. Bu tespit, her çalışma yılına karşılık belirli bir miktar gelire hak kazanma, çalışma döneminin sonundaki aylık gelirin belirli bir yüzdesine hak kazanma ya da bu iki yöntemin birleşiminden oluşan bir metoda dayanabilmektedir. Programın yükümlülüklerinin, emeklilik ana sözleşmesinde yer alan emeklilik maaşı hesaplama metoduna uygun şekilde belirlenmesinden sonra, yükümlülüğün karşılanmasına imkan verecek prim düzeyi program sponsoru tarafından düzenli olarak çalışanlar adına programa yatırılmaktadır. Program yükümlülüklerinin yerine getirilmesinden sponsorun sorumlu olmasından dolayı, fonlamanın tüm yatırım riski, sponsor konumundaki işveren üzerinde kalmaktadır.

Prim Esaslı ve Maaş Esaslı Emeklilik Programlarının ne şekilde farklılaştıkları “Prim Esaslı ve Maaş Esaslı Emeklilik Programlarının Karşılaştırılması” adlı tabloda özetlenmiştir ( s:130, Tablo 6.1)

• Sistem, gönüllülük esasına göre işlemekte ve her kesimin katılımına açık bulunmaktadır.
• Kamu sosyal güvenlik sistemine alternatif değil, tamamlayıcı niteliktedir.
• Belirlenmiş katkı esasına dayanmaktadır.
• Tasarruflar, Hazine Müsteşarlığı'nın denetimine tabi olarak kurulan emeklilik şirketleri tarafından, Sermaye Piyasası Kurulu mevzuatı çerçevesinde oluşturulan emeklilik yatırım fonlarında değerlendirilmektedir.
• Katılımcıların birikimlerini tercihlerine göre yönlendirme hakkı bulunmaktadır.
• Emeklilik şirketleri en az 3 farklı risk ve getiri bileşimine sahip emeklilik yatırım fonu kurar. Bu şekilde bireylerin kendi risk ve gelir beklentilerine uygun yatırım tercihleri yapabilmelerine olanak tanınmaktadır.
• Katılımcıların birikimleri, bireysel hesaplarda ayrı ayrı izlenmektedir.
• Yatırımların kamu borçlanma senetleri, repo ve ters repo gibi sabit getirili yatırım araçlarının yanı sıra, hisse senedi gibi değişken getirili yatırım araçlarına da yönlendirilmesi mümkün olmaktadır.
• Özel emeklilik hesapları, farklı emeklilik şirketlerine aktarılabilmektedir.
• Kamu otoritesi denetim ve gözetimden sorumludur.
• Şeffaflık ve katılımcıların bilgilendirilmesi sistem için önemlidir.
• Emeklilik yatırım fonları, Sermaye Piyasası Kurulu'na tabi portföy yönetim şirketleri tarafından profesyonel portföy yönetim ilkeleri çerçevesinde yatırıma yönlendirilmektedir.
• Emeklilik yatırım fonunun varlıkları, emeklilik şirketinin malvarlığından ayrı olarak, Sermaye Piyasası Kurulu'nca uygun görülen merkezi bir saklama kuruluşunda saklanır.

Emeklilik şirketi ve katılımcı ile birlikte emeklilik sözleşmesinin diğer tarafları; Emeklilik şirketi, Özel emeklilik aracısı, Özel emeklilik hesabı, Emeklilik yatırım fonu, Portföy yönetim şirketi, Portföy yöneticisi ve Saklayıcı’dır.  Ayrıca katılımcı, emeklilik sözleşmesinde lehdar da belirleyebilmektedir. Katılımcı istediği lehdar veya lehdarları tayin eder ve sözleşmede belirtir. Katılımcı emekliliğe hak kazanmadan önce vefat ederse, birikimleri sözleşmede belirtilen lehdar/lehdarlara ödenmektedir. Lehdar tayin edilmemiş ise kanuni mirasçılara ödenmektedir.

Özel emeklilik fonlarının, katılımcılar açısından faydaları:

• Bireylerin emeklilikte refah seviyelerinin artmasını sağlamak
• Bireylerin yaşlılıklarında kullanmaları amacıyla, güvenli bir şekilde tasarruf yapmalarını sağlamak
• Tasarrufu teşvik etmek, yatırıma yönlendirmek ve düzenlemek
• Uzun vadede emeklilerin yaşam koşullarının iyileştirilmesine olanak vermek
• Emekli aylığı veya toptan geri ödeme yoluyla katılımcılara emeklilik dönemlerinde ek gelir sağlanarak refah düzeylerini artırmak
• Ödenen katkılardan katılımcılara vergi avantajı sağlamak
• Katılımcıların bireysel risk ve getiri tercihi yapmasını sağlamak.

Özel emeklilik sisteminin ekonomi üzerindeki faydaları;

• Sosyal güvenliğin kapsamının artmasını ve kamunun sosyal güvenlik sisteminden kaynaklanan yükünün azaltılmasını sağlamak
• Finansal sisteme uzun vadeli fon girişinin artmasıyla faiz oranlarının düşmesine, bunun sonucunda kamu kesiminin daha uzun vadeli ve düşük faiz oranından borçlanmasına olanak tanımak
• Enflasyonla mücadeleye ve istikrarlı büyümeye olumlu katkı sağlamak
• Kurumsal yatırım stratejileri ile piyasalardaki dalgalanmaları azaltmak
• Ekonomiye kaynak yaratmak
• Alt yapı yatırımları ve uzun vadeli yatırımlara kaynak yaratılarak sistemin yeni iş ve istihdam olanakları yaratmasını sağlamak
• Sosyal güvenlik sisteminin kapsamının artmasını sağlamak
• Mali sektörde uzun vadeli fonların artmasıyla birlikte, mali sektörün daha sağlıklı işlemesini sağlamak
• Kurumsal yatırım stratejileri ile piyasalardaki dalgalanmaların ve spekülasyonların azaltılmasını sağlamak
• Sermaye piyasasının derinleşmesine destek olmak.