Persler, gelişkin bir yol şebekesi de kurmuşlardı. Ephesos ve Sardeis ile Susa arasındaki ünlü “Kral Yolu”nun Doğu-Batı ticaretinde önemli bir rolü vardı. Bu yol, Ankyra, Kappadokia, Yukarı Fırat ve Babylonia’dan geçerek Susa’ya ulaşıyordu. Yaklaşık 2.500 km’lik yol boyunca çeşitli konaklama tesisleri vardı. Yolculuk ancak üç ayda tamamlanabiliyordu. Perslerin iki başkenti Susa ile Persepolis, batı mallarının yoğun olarak girdiği ve pazar trafiğinin en yoğun olduğu kentlerdi.

Büyük Kyros, çekirdek bölgeleri olan İran’ı çevre tehditlerden korumak ve imparatorluğun sınırlarını genişletmek amacıyla güneybatıya ilerleyerek, Babil Krallığı’nı da yıkmıştır (M.Ö. 539/38). Böylece, tarihe “Babil Sürgünü / Esareti” olarak geçen trajedi de son bulmuştur. Çünkü, yaklaşık yarım yüzyıl önce, M.Ö. 587/86’da, Babil Kralı Nabukadnezar tarafından Iudaia’dan (Filistin ve civar›) sürgün edilerek Babil’e getirilen ve burada esaret hayatı yaşayan Yahudiler, tekrar kendi yurtlarına dönmüştür.

Her ne kadar Ionia Ayaklanması’nın nedeni olarak Perslere karşı duyulan hoşnutsuzluk ve Miletos’un ticari çıkarları ön plana çıkartıldı ise de; bir görüşe göre, Pers yönetimi altındaki Miletos, daha önce olmadığı kadar refaha ulaşmıştı; dolayısıyla, ticari çıkarlar söz konusu olamazdı. Ayrıca Pers satrapları arasında husumet ve çıkar ilişkileri de vardı. Bütün bunlar, Ionia Ayaklanması’nın, Perslere karşı oluşturduğu düşünülen “milliyetçi” duyguların bir tepkisi olmadığının göstergesidir. Bireysel çıkarlar daha ön plandaydı. Dolayısıyla, olayları yorumlarken geniş bir bakış açısı ile yaklaşmak her zaman için daha akılcıdır.

Ionia Ayaklanması’nın bastırılmasından iki yıl sonra, M.Ö. 492 yılında, Mardonios komutasındaki Pers ordusu Trakya’ya bir sefer yaparak, bölgedeki Pers egemenliğini güçlendirdi. Fakat Persler için potansiyel tehlike olan ve Ionia Ayaklanması’nı destekleyen Yunanistan hâlâ Pers egemenlik alanının dışında kalıyordu. Bu nedenle, M.Ö. 490 yılında Datis ve Artaphernes komutasındaki Pers donanması Ege Denizi’ni aşarak Yunanistan’a ayakbastı. Persler, Hellenlerden toprak ve su istediler; bu, “teslim olun” anlamına geliyordu. Hellenlerin çoğu teslim olmayı kabul etti; Eretrialılar ise karşı koydu. Fakat kısa sürede kentleri yakılıp yıkıldı, halkı köleleştirildi. Perslere, sürgündeki Atinalı Tiran Hippias rehberlik ediyordu. Pers ordusu Yunanistan’ın Attika bölgesinin doğu kıyısında ve Atina’nın 30 km kuzeydoğusundaki Marathon Körfezi’ne ulaştı; körfezin gerisinde Marathon Ovası bulunuyordu. Persler hem Atinalılara hadlerini bildirmek hem de Ionia Ayaklanması sırasında tahrip edilen Sardeis’in öcünü almak istiyorlardı. Fakat Miltiades komutasındaki Atinalılar, Persleri büyük bir yenilgiye uğrattılar.

Marathon zaferinden sonra politik nedenlerle iktidardan indirilen Miltiades’in yerine devletin başına geçen Themistokles’in (M.Ö. 515-450) çabasıyla, Atinalılar güçlü bir donanma meydana getirdiler. Sparta da, Perslere karşı Atina’nın yanında yer aldı. Fakat Persler Yunanistan’ın tamamını ele geçirmeden rahat edemeyeceklerini anladıklarından, bu kez, Marathon Savaşı’ndan on yıl sonra (M.Ö. 480 tarihinde) Kserkses komutasında Çanakkale Boğazı’ndan geçerek Trakya’ya ulaştılar ve Makedonya üzerinden güneye inerek Tesalya sınırına dayandılar. Bunun üzerine, Atinalılar güneye çekilerek Thermopylai ve Artemision’da mevzilendiler. Perslerin yaklaşık 150.000 kişilik asker gücüne karşılık, Hellenler 10.000 civarında bir orduya sahipti. Perslerin amacı Hellenleri hem karadan hem denizden kuşatmaktı. Sparta kara ordusu ile Persleri durdurmaya çalışırken, Atinalılar donanmalarıyla onlara destek vereceklerdi. Fakat Atinalılar önceleri başarı kazandılarsa da fazla direnemediler ve Artemision’dan Korinthos kıstağına doğru geri çekildiler. Thermopylai geçidini tutan Spartalı komutan Leonidas da yenilgiye uğrayınca, Persler Orta Yunanistan’ı ele geçirip Atina’yı yakıp yıktılar.

Thermopylai bozgunundan sonra Atinalılar Korinthos Körfezi ve Salamis Adası’na çekildiler. Kserkses komutasındaki Pers donanması Hellen donanmasını izleyerek Salamis’e geldi. Bu sırada Pers ordusu da Atina’ya girerek akropolis’i yakıp yıktı. Yapılan savaşta Hellenler Perslere karşı kesin bir zafer kazandılar. Kserkses Batı Anadolu’ya kaçtı. Pers komutanı Mardonios ise büyük bir ordu ile Tesalya’da (Thessalia) kaldı ve kışı orada geçirdi. Dolayısıyla, bir yıl içinde (M.Ö. 480) Artemision, Thermopylai ve Salamis gibi üç büyük mücadele meydana geldi ve son mücadeleden zaferle çıkan taraf Hellenler oldu.

Atina ile Sparta arasında M.Ö. 431-404 yılları arasında, yirmi yedi yıl süren savaş, “Peloponnesos Savaşı” olarak bilinir.

Nasıl ki Perslerle Hellenlerin savaşını esas itibariyle Herodotos’tan öğreniyorsak; Peloponnesos Savaşı hakkında da en ayrıntılı bilgiyi, tarihçi Thukydides’in, özgün adı günümüze gelmemiş olan “Peloponnesoslularla Atinalıların Savaşı adlı eserinden öğreniyoruz.

Peloponnesos Savaşı’nın ilk on yılı (M.Ö. 431-421) “Arkhidamos Savaşı” olarak anılır.

Gerçekte, burada ele aldığımız olay Perslerin kendi aralarındaki çatışmalarında ne ilk ne de sondur; ancak, Hellen tarihçi Ksenophon’un kaleme almış olduğu Anabasis gibi bir esere konu olması dolayısıyla Hellen tarihi içinde önemli bir yere sahiptir.

Batı Anadolu’da gücünü arttıran Kyros, ağabeyi II. Artakserkses’i tahttan indirmenin zamanı geldiğini düşünerek, Sardeis’te paralı askerlerden oluşan 10.000’i aşkın büyük bir ordu toplamaya başladı. Ağabeyini kuşkulandırmamak ve kendi ordusunu tedirgin etmemek için, isyan eden Pisidialı kabileleri egemenlik altına almak amacıyla sefere çıkacağını duyurdu ve M.Ö. 401’de yola çıktı. Fakat durumun farkına varan Artakserkses’in yakın adamlarından Satrap Tissaphernes hemen Susa’ya giderek Artakserkses’i uyardı. Kyros, Kilikia üzerinden Babylon’un (Babil) kuzeyindeki Kunaksa’ya vardı. Artık ordusuna gerçek planını söylemiştir. Askerler şaşkındır; ama geri dönüş için de çok geçtir. İki ordu Kunaksa’da karşılaştı (M.Ö. 399). Kyros, ağabeyini yaraladı ama kendisi de öldü. Kyros’un öldüğünü duyan askerler, artık bir amaçları olamayacağını düşünerek geri çekildiler. Geriye çekilen 10.000 Hellen askerin başında, diğer birkaç komutanla birlikte, bütün bu olayların anlatıldığı Anabasis adlı eserin yazarı olan ünlü tarihçi Ksenophon da vardır. Ordu, Tigris (Dicle) kıyısını izleyerek kuzeye doğru ilerleyip Karadeniz kıyısına varır. Kimi zaman karadan, kimi zaman denizden yol alarak Trakya’ya gelirler ve burada Spartalı komutanların emrine girerler. Kyros’un bu başarısız seferi, sefere katılan Ksenophon’un Anabasis adlı eserine konu olmuştur. Söz konusu uzun dönüş yolculuğu günümüzde “Onbinlerin Dönüşü” olarak da adlandırılmaktadır.

M.Ö. 395’te yapılan Haliartos Savaşı’nda Spartalılar yenilgiye uğradı, komutanları Lysandros öldü. Atina ve Boiotia’nın bu başarısı Korinthos ve Argos’un da onların tarafında yer almalarını sağladı. Böylece, Atina, Korinthos, Thebai ve Argos, Sparta’daki tiranlık iktidarına karfşı dörtlü bir koalisyon oluşturdular.

“Antialkidas Barışı” ya da Pers kralından dolayı “Kral Barışı” olarak anılan bu barış antlaşmasına göre Anadolu’daki Yunanca konuşan ve Hellen kültürünün etkisi altında bulunan kentler Pers egemenliğine bırakılıyordu. Ksenophon (Hellenika V.I.31) kralın buyruğu niteliğindeki antlaşmanın koşullarını şöyle vermektedir: “Ve biraraya geldiklerinde, Tribazos onlara kralın buyruğunu gösterdi ve okumaya başladı: Kral Artakserkses, Asya’daki kentlerin, Klazomenai ile Kıbrıs gibi adalar dahil, kendisine ait olduklarını düşünmektedir. Ve küçük büyük diğer Hellen kentleri de bağımsız kalmalıdırlar; Lemnos, Imbros ve Skyros hariç. Bunlar eskiden olduğu gibi Atinalılara ait olacaklardır. İki taraftan hangisi bu barış koşullarını kabul etmez ise, ben, bu antlaşmayı tanıyanlar ile birlikte, hem karadan hem de denizden o tarafa savaş açacağım.”

Atina’nın yüz yıl önce kurduğu ilk Deniz Birliği, Perslere karşı kurulmuştu. İkinci Deniz Birliği ise Spartalılara karşı kuruldu.

Atina, ilk Deniz Birliği’ndeki deneyimlerini göz önünde tutarak önceleri müttefik kentler üzerinde hegemonya kurmayı düşünmüyordu. Fakat kendini toparlayıp güçlenmeye başlaması müttefik kentleri tedirgin etmeye başladı. Bu nedenle, bir süre sonra Rhodos, Kos ve Khios’un başını çektiği isyan hareketine katılan bazı kentler Birlik’ten ayrılmak istediler. Byzantion’dan ve Karia Satrabı Maussollos’tan da destek gören kentler ile onları Birlik içinde tutmaya çalışan Atina arasındaki çatışmalar, birlik içinde olduğu için “İç Savaş” ya da “Müttefikler Savaşı” (M.Ö. 357-355) olarak anılır. Bu çarpışmalar sırasında Embata’da yenilgiye uğrayan Atina, Birliğin dağılmasını önleyemedi. Fakat Atina denizde hâlâ güçlü idi ve Hellespontos’u kontrol altında tutuyordu.

M.Ö. 362’deki Mantineia Savaşı’nda Thebai ordusunun galip gelmesine karşın Epameinondas aldığı yaralar sonucu hayatını kaybetti. Böylece, önemli bir gücünü yitiren Thebai, yaklaşık yirmi beş yıl süren parlak dönemini bir daha yakalayamadı; sıradan bir kent-devleti olarak varlığını sürdürdü.

M.Ö. 386 yılında imzalanan Antialkidas Barışı’ndan sonra Spartalılar, Boiotia’nın diğer kentlerini Thebai’dan ayırdılar ve birkaç yıl sonra da kentin kalesinde bir garnizon kurdular. M.Ö. 378’de Thebailılar kaleyi tekrar ele geçirdiler ve M.Ö. 371’de ünlü Leuktra Savaşı’nda topraklarını istila eden Spartalılara karşı büyük bir zafer kazandılar ve onları Orta Yunanistan’dan attılar. Thebai ordusunun başında Pelopidas ve Epameinondas adlı komutanlar vardı. Epameinondas gerçekten deneyimli ve akıllı bir kişiydi.

Epameinondas gerçekten deneyimli ve akıllı bir kişiydi. O zamana kadar uygulanan savaş taktiklerinde karşılıklı dizilmiş ordular birbirine saldırıyordu. Epameinondas’ın taktiğinde ordu, iki kanat şeklinde savaş düzenini alıyordu. Böylece, düşman arada bıraktırılarak kanatlardan abluka içine alınıyordu.

Aigospotamoi Savaşı

Atina’ya kabul ettirilen antlaşmanın koşulları çok ağırdı (M.Ö. 404): Ele geçirdiği yerleri geri verecek, Peiraieus (Pire) limanını kente bağlayan uzun sur duvarı yıkılacak, donanmasını Sparta’ya teslim edecek ve Sparta’nın egemenliğini tanıyacaktı. Fakat yine de Atina, içeride bağımsız bir kent-devleti olarak kalacaktı. Yirmi yedi yıllık savaşın sonunda “Atina İmparatorluğu” çökmüştü. Böylece, Hellen dünyasının önderliği Sparta’ya geçti. Fakat Sparta’nın bu sevinci, Perslerin tekrar Hellen dünyasının işlerine karışmasıyla uzun ömürlü olamadı.