Hukuk kuralları, sosyal hayatı düzenleyen kuralların yalnızca bir türüdür. Sosyal hayatı düzenleyen diğer kurallar, din kuralları, ahlak kuralları, örf ve adet kuralları ile görgü kuralları olarak karşımıza çıkmaktadır.

İnsan gruplarının birlikte yaşadığı, birbirleriyle çeşitli ilişkiler kurduğu, aralarında örgütlenme biçimleri oluşturduğu insan topluluklarına toplum denir.

Topluluk denilen sosyal çevre içerisinde yaşayan insanlar, hayatlarının idamesi için birbirleriyle ya da kurumlarla etkileşim içerisinde olmak zorundadır. Bu etkileşim neticesinde ilişkiler ortaya çıkar. Bu ilişkilere sosyal ilişki denir.

Sosyal ilişkilerin tabi olduğu düzene, sosyal düzen adı verilir.

Sosyal düzeni sağlayan kurallara sosyal düzen kuralları denir.

Sosyal düzen kuralları sayılamayacak kadar çoktur. Ancak genel kabul gören sınıflandırmaya göre sosyal düzen kurallarını, din kuralları, ahlak kuralları, görgü (nezaket) kuralları, örf ve adet kuralları ile hukuk kuralları olarak beş ana başlık altında toplamak mümkündür.

Sosyal düzen kurallarının farklı özelliklerine rağmen temelinde bazı ortak yanları vardır. Öncelikle sosyal düzen kuralları genel nitelik taşır, yani herkese uygulanır. Bunun yanında bu kurallar süreklilik taşır; yani uzun süre ve aralıksız olarak uygulanır. Üçüncü olarak ise bu kurallar, emir ve yasaklama içerir (normatiftir) ve bunlara uyulmaması durumunda da birtakım yaptırım öngörürler.

Sosyal düzen kurallarına uyulmadığı takdirde karşılaşılan tepkiye yaptırım (müeyyide) denir.

Yaptırımların amacı sosyal düzeni korumaktır.

Yaptırımlar, kişinin sadece manevi yapısında sonuç doğuran, kişiyi elem ve kedere sürükleyen ancak kişi üzerinde maddi güç ya da zorlama içermeyen manevi yaptırımlar ve uygulandığı kişi üzerinde oluşturduğu manevi yıkımlarının yanı sıra, güç kullanımı ve zorlama içeren maddi yaptırımlar olarak ikiye ayrılırlar.

Dini inançların kaynakları farklı olabilir. İlkel dinlerde dini inançların kaynağı, genellikle doğadaki farklı nesnelere duyulan korku ve hayranlık olurken; tek tanrı inancına dayalı dini inançların kaynağı, yaratıcıya olan inanç, saygı ve korkudur. Tek tanrı inancına sahip din kuralları genellikle kutsal kitaplara dayanmaktadır. Gerçekten de şu an dünyada en etkili dinler olan Hristiyanlık, İslamiyet ve Musevilik dinlerinin ve bu dinlerin kurallarının kaynağı kutsal kitaplardır.

Din kuralları aslen insanların “uhrevî ilişkilerini”, yani tanrı ile insan arasındaki ilişkilerini düzenlerken; bunun yanında inşaların “dünyevî ilişkilerini”, yani güncel hayatta birbirleriyle olan ilişkilerini de düzenlerler.

Toplumsal ilişki kuralları, toplumsal düzenin devamını sağlamaya yönelik, ilişkileri düzenleyen ve bizim asıl sosyal düzen kuralları olarak nitelendirebileceğimiz kurallardır.

Öncelikle din kuralları bir yaratıcının emirleri niteliğinde olduğundan değişmez kurallardır, statiktir. Bununla birlikte din kurallarının yaptırımları manevi niteliktedir. Son olarak da din kurallarının temel amacı bireyin yaratıcı ile ilişkisini düzenlemektir.

Dini kuralların etkili olduğu toplumlarda hukuk kuralları da teokratik yani dini temellere dayanmaktadır.

1928 yılında yapılan Anayasa değişikliğiyle devletin dininin İslam olduğuna ilişkin hükmün kaldırılması ve 1937 yılındaki Anayasa değişikliğiyle de laiklik ilkesinin benimsenmesiyle, Türk toplumunda da dini kuralların hukuk üzerindeki etkisi azalmış ve Türk hukuku, çağdaş hukuk hareketi içerisine dâhil olmuştur.

Dini kurallara uymamanın yaptırımı manevidir. Başka bir deyimle, din kurallarına uymayanlara yönelik bir güç kullanımı veya zorlama, maddi bir yaptırım uygulanması söz konusu değildir. Din kurallarına uymayanlara uygulanacak yaptırım, günahkâr sayılma, dinden çıkarılma, toplumdan dışlanma, ayıplanma, kınanma gibi manevi yaptırımlardır. Bununla birlikte kimi dini kuralların, özellikle temel insani değerlere ilişkin olan kuralların hukukça benimsenerek, bunlara uymayan kişilere maddi yaptırım uygulanması da mümkündür. Örneğin, hırsızlık yapmamak, insan öldürmemek gibi temel insani değerlere ilişkin dini kuralların hukukça benimsenmesi nedeniyle, bu kurallara uymayanlara yönelik hapis cezası gibi maddi yaptırımlar da öngörülebilmektedir.

Objektif (nesnel) ahlak kuralları ve sübjektif (öznel) ahlak kuralları olmak üzere iki yönü bulunan ahlak kurallarından; objektif ahlak kuralları, bireyin diğer bireylere ve topluma karşı olan davranışlarını düzenlerken; sübjektif ahlak kuralları ise bireylerin kendi iç dünyalarındaki değerleri ve kendilerine karşı olan davranışlarını düzenler.

Ahlak kuralları, topluma, zamana ve coğrafyaya göre değişebilir, farklılık gösterebilir. Bu yönüyle ahlak kuralları din kurallarından farklıdır. Çünkü din kuralları statik, değişmez iken; ahlak kuralları zaman içerisinde değişebilir. Aynı zamanda din kuralları üstün bir irade (yaratıcı) tarafından tek taraflı olarak, hukuk kuralları da yetkili devlet organı tarafından konulan kurallarken; ahlak kuralları yüzyıllar boyu bir arada yaşayan bireylerin bazı davranışları nitelemesiyle oluşmuş değer yargıları ve toplumca kabul görmüş kurallar bütünü olarak karşımıza çıkar.

Ahlak kurallarına uymamanın yaptırımı manevi niteliktedir. Diğer bir ifadeyle ahlak kurallarına uymayanlara karşı güç kullanımı ya da maddi bir yaptırım uygulanması söz konusu değildir.

Görgü kuralları toplumsal düzen kuralları içerisinde ahlak ve din kuralları kadar etkili değildir. Toplumun davranışlarını belirlemekte, ahlak ve din kuralları daha etkili ve ağır yaptırımlar içerirken; görgü kuralları daha hafif yaptırımlar içerir. Görgü kurallarının yaptırımları da manevi niteliktedir. Örneğin büyüklerin elini öpmek, karşındaki konuşurken sözünü kesmemek gibi görgü kurallarına uymamanın yaptırımı, kaba, görgüsüz, saygısız olarak nitelenmek ve karşılık olarak saygı gösterilmemek, kimi zaman da dışlanmak olabilir.

Örf ve adet kuralları, bir toplumsal çevre içerisinde, çok uzun zaman içerisinde, zamana yayılarak oluşan ve toplumca benimsenen sosyal düzen kurallarıdır.

Türk Medeni Kanunu’nun 1. maddesinin 2. fıkrasındaki hükme göre “Kanunda uygulanabilir bir hüküm yoksa, hâkim, örf ve adet hukukuna göre, bu da yoksa kendisi kanun koyucu olsaydı nasıl bir kural koyacak idiyse ona göre karar verir.” Başka bir örnek de Türk Ticaret Kanunu’nun 115. maddesinde mevcuttur. Anılan düzenlemeye göre “Sözleşmede hüküm yoksa ücretin miktarı, acentenin bulunduğu yerdeki ticari teamüle, teamül de mevcut değilse hâlin gereğine göre o yerdeki asliye ticaret mahkemesince belirlenir.”

Örf ve adet kurallarına uymamanın yaptırımı genellikle manevi niteliktedir. Ancak kimi zaman bir örf ve adet kuralı hukuk tarafından benimsenmese dahi maddi yaptırımla desteklenebilir. Bu yaptırımlar, çiğnenen kurala göre toplumdan dışlanma, ayıplanma, kınanma, yaralama, linç ve hatta öldürmeye kadar gidebilir.

Hukuk toplum yaşamında düzeni sağlayan, bireylere birtakım haklar ve yükümlülükler getiren ve bunları da kamu gücü aracılığıyla maddi yaptırımlarla destekleyen sosyal düzen kuralları olarak tanımlanabilir.

Hukuk kuralları bireylerin dışa yansıyan davranışlarını düzenlediği gibi toplum yaşamını düzenlemek, huzuru ve barışı sağlamak, dayanışmayı sağlamak hatta toplumlar arası ilişkileri düzenlemek gibi fonksiyonları yerine getirir.

Hukuk kurallarının temel özelliği soyut ve genel nitelikte olmasıdır. Bu bağlamda hukuk kuralları toplumun tümüne uygulanır ve toplumun tümü için bağlayıcı nitelik taşır.

Hukuk kuralları, toplumdaki egemen güç, yani siyasal iktidar tarafından belirlenir. Hukuk kuralları, kişilerin dışa yansıyan davranışlarını düzenler. Hukuk kuralları, genel olarak kişiler arasındaki ilişkileri düzenler. Hukuk kuralları, örtülü siyasal mekanizma aracılığıyla gerçekleşir. Hukuk kuralları, maddi yaptırımlarla desteklenir. Hukuk kuralları, toplumsal barışı, hukuk güvenliğini ve adaleti sağlamayı amaçlar.

Genel bir değerlendirme yapıldığında hukuk kurallarının açık veya örtülü, üç temel öğesi bulunduğu görülebilir. Bunlar; konu, emir (irade) ve yaptırımdır.

Diğer sosyal düzen kurallarında da bulunan temel özelliklerdir. Hukuk kurallarının diğer sosyal düzen kurallarından ayrılan farklı özellikleri de mevcuttur. Bu özelliklerin en temelinde hukuk kurallarının maddi yaptırımlarla desteklenmesidir. Diğer sosyal düzen kurallarından yalnızca örf ve adet kurallarının kimi yaptırımları maddi niteliktedir. Ancak örf ve adet kurallarının temel yaptırımı manevi nitelikteyken; istisnai olarak maddi yaptırım içerir. Bununla birlikte hukuk kurallarının yaptırımları temel olarak maddidir. İnsanların dışa yansımayan davranışlarıyla ilgilenen sübjektif ahlak kuralları bir yana bırakılırsa, diğer sosyal düzen kurallarının hepsi, hukuk kuralları gibi, bireylerin, yani insanların dışa yansıyan davranışlarıyla ilgilenirler. Dolayısıyla hukuk kurallarının diğer sosyal düzen kurallarından farkı temelinde yaptırımların maddi nitelikte olmasından kaynaklanmaktadır. Hukuk kurallarının diğer sosyal düzen kurallarından bir diğer farkı da hukuk kurallarının genel olarak yazılı olmasıdır. Kimi zaman yazılı olabilen bir diğer sosyal düzen kuralı da din kurallarıdır. Özellikle bir kutsal kitaba dayanan din kurallarının bazıları yazılı niteliktedir. Ancak kutsal kitaba dayanmayan din kuralları ve kitabî dinlerdeki çoğu kural din adamlarınca bilinen ve yerleşen yazılı olmayan kurallardır. Hukuk kuralları bu yönüyle de diğer sosyal düzen kurallarından ayrılmaktadır.

Maddi yaptırımlar, kişi üzerinde güç kullanılması suretiyle belirli cezalar uygulanmasıdır. Bu cezalar hukuk kuralınca önceden belirlenir ve somut olaya göre kişilere tatbik edilir.

Hukuk kuralının öngördüğü yaptırımlara örnek olarak hapis cezası, para cezası, idam cezası gibi cezalar gösterilebilir.

Hukuk kuralları da diğer sosyal düzen kuralları gibi esasen toplum düzenini sağlamayı amaçlar. Toplum içerisindeki barış, huzur, sükûnet ortamının devamının sağlanmasında temel rolü hukuk kuralları üstlenir.

Yasalarla sahip olunan hakların herkes tarafından kullanılmasının sağlanması ya da herkese kendine uygun düşeni, kendi hakkı olanı verme, doğruluk olarak tanımlanabilir.

Eşitlik kavramı kanunlar yönünden insanlar arasında ayrım bulunmaması durumu; bedensel, ruhsal başkalıkları ne olursa olsun, insanlar arasında toplumsal ve siyasi haklar yönünden ayrım bulunmaması durumudur.

Adalet ve eşitlik kavramları birbirleriyle oldukça yakın görünse de birbirlerinden farklı kavramlardır. Özetle eşitlik toplumdaki her kesime, farklılıkları ne olursa olsun, kanundan kaynaklanan tüm hak ve yükümlülükleri ayrım gözetmeksizin uygulamak iken; adalet ise insanlara hak ettikleri, kendilerine düşen hak ve yükümlülükleri vermektir.

Toplumsal eşitlik, yasalarla tanınmış hak ve yükümlülüklerde bütün yurttaşların eşit olması şeklinde tanımlanabilir.

Pozitif ayrımcılık, 1982 Anayasasının 10. maddesinin 2. ve 3. fıkrasında düzenlenen ve toplumda kadınlar, çocuklar, yaşlılar, engelliler, harp ve vazife şehitlerinin dul ve yetimleri ile malul ve gaziler gibi dezavantajlı grupların toplumsal yaşamda iş, meslek edinme, yönetme gibi alanlarda diğer gruplarla aynı ve benzer konuma gelebilmeleri için tedbir alınarak bu kesimlere ayrıcalık tanınmasıdır.

Pozitif hukuk, devletin yetkili organlarınca çıkardığı, toplumca uygulanma zorunluluğu bulunan, yani bağlayıcı olan, mahkeme ve diğer kurumlarca benimsenen, kanun, kanun hükmünde kararname, tüzük, yönetmelik gibi hukuk kurallarıyla, mahkemece benimsenen örf ve adet kurallarıyla, bağlayıcı mahkeme içtihatlarını kapsayan, tüm ülkede geçerli olan hukuktur. Bir diğer deyişle pozitif hukuk, mevcut olan, belirlenebilir ve nispeten somut olan hukuktur.

Doğal (tabii) hukuk ise, olan hukukun aksine, olması gereken, mutlak adaleti sağlamayı amaçlayan hukuktur. Bu yönüyle doğal hukuk, ütopik yani aslında olmayan ancak tasarlanan idealdir.

Açıkça şu söylenebilir ki; pozitif hukuk insanların sahip olduğu hakları korumanın temel mekanizması iken; bu hakların geliştirilmesi ve daha refah bir hayat sağlanması için temel görevi üstlenen mekanizma ise doğal hukuktur. Dolayısıyla pozitif hukuk kuralları, mümkün olduğunca doğal hukuka yaklaştırılmalı; doğal hukuk da insan haklarını ve refah seviyesini yükseltmeyi amaçlamaktan vazgeçmemelidir.

Modern topluma geçişte özellikle Fransız İhtilali, derebeyliklerin yıkılışı gibi siyasi gelişmeler neticesinde gelişen hukuk anlayışında insan hakları daha büyük önem kazanmıştır.

Hukuk kurallarına önce kendisi uyan, keyfi yetki kullanımına izin vermeyen, işlem ve eylemlerini hukukilik denetimine tabi tutulmasını engellemeyen devlettir. Hukuk devletinde “normlar hiyerarşisi” geçerlidir. Alt sırada bulunan norm, üst norma aykırı olmamalı ve üst normu göz ardı ederek uygulanmamalıdır.

Yasama, yürütme ve idare ile yargı yetkileri olarak adlandırılan ve millete ait olan kamu kudretinin bir elde toplanmayıp, “demokratik hukuk devleti” ilkesine uygun bir şekilde kamu kudreti kullanıcıları arasında paylaştırılmasıdır.

İnsanlar arasında senin mahkemen-benim mahkemem, senin hâkimin-benim hâkimim, senin savcın-benim savcım anlayışına hizmet etmeyecek şekilde, herkes için aynı usul ve esaslarla yargılama yapan mahkemelerin aynı çatı altında toplanmasıdır.

Herkes, işlem veya eylem tarihinde tabi olduğu (görevli ve yetkili) mahkeme ve hâkim huzurunda yargılanma hakkına sahiptir. Bu ilkenin bir alt derecesi kanuni mahkeme/hâkim güvencesidir ki, bugün Anayasa m.37’de öngörülen bu ilke ile kanunla sonradan mahkeme ve hâkimlerin değiştirilebilmesi mümkündür. İdeal olan ise, tabii mahkeme/hâkim güvencesidir.

Bireyin hukuka uygun şekilde kazandığı hakkı elinden alınamaz. Bir hakkın kullanılması için gerekli olan şartlar kaybedilmedikçe, hak sahibinin bu hakkı kullanımı engellenemez.

Hiç kimse, suçluluğu mahkemenin kesinleşmiş hükmü ile sabit oluncaya kadar suçlu ilan edilemez ve mahkûm edilememesidir.

Hiç kimse; demokratik hukuk devletinde, korku ve endişe ile yaşamaya mahkûm edilip, yargı makamlarına başvurmanın sonuçsuz kalacağı algısına maruz bırakılamayacağı gibi, keyfi şekilde yakalanamaz, gözaltına alınamaz, tutulamaz, tutuklanamaz, hürriyetinden mahrum bırakılamaz ve cezalandırılamaz.

Bağımsız hâkim, dışa karşı etkiden uzak ve kendisi bakımından da objektif hareket etmelidir. Hâkimin tarafsızlığı, bir iddia ve savunmaya önyargısız bakabilmesini, baskı altında bırakılmamasını, dışarıdan etkilenmemesini ve kendi iç dünyasında da yansız hareket edebilmesini gerektirir.

Prensip olarak her borç sahibini bağlar. Bir borcun yerine getirilmemesinden dolayı borç sahibinin herhangi bir yakını sorumlu tutulamaz. Buna borçların nisbiliği denir.

Ceza yargılamasında “itham sistemi” kabul edilmiştir. Suç işlediği iddiası ile yargılana kişi hakkında mahkûmiyet kararının verilebilmesi için, iddiaya konu suçu işlediğinin şüpheyi tümü ile yenecek şekilde yüzde yüz ispatlanması gerekir. Suça konu eylemi sanığın işlediği sabit olmadığı takdirde, ya suçu işlemediği veya işlediği hususunda şüphe yenilemediği gerekçesiyle beraat kararı verilmelidir.

Herkes; düşünce ve kanaatlerini söz, yazı, resim veya başka yollarla açıklama ve yayma hakkına sahiptir. İfade hürriyeti; basın, bilim ve sanat hürriyetlerini de kapsar. Demokratik hukuk toplumlarının vazgeçilmez unsuru olan ifade hürriyeti; her türlü baskıya ve zorlamaya karşı korunmalı, bireyin kendi başına veya toplu olarak ifade hürriyetini kullanma yolları açık tutulmalıdır. Mali veya idari takip yöntemleri, soruşturmalar ve kovuşturmalar yoluyla bireyler baskı altına alınmamalı, düşüncelerini açıklamaktan ve yaymaktan alıkoyulmamalıdır. Ceza davası öncesinde başlayan bir soruşturma, bu sırada uygulanan yakalama, gözaltına alma, arama, elkoyma, adli kontrol veya tutuklama tedbirlerinin tatbiki de, kişinin ifade ve basın hürriyetini kullanmasını kısıtlayıp baskı altına alabilir. İfade hürriyetinin haksız şekilde baskı altına alınıp kısıtlanmasına yol açan bu yönteme, “chilling effect”, “soğutucu/caydırıcı etki” denilmektedir.

Sosyal hayatı düzenleyen kurallar, hukuk kuralları, din kuralları, ahlak kuralları, örf ve adet kuralları ile görgü kuralları olarak karşımıza çıkmaktadır. Söz konusu bu kuralların, birçok ortak ve farklı özelleri bulunmakla beraber; temelinde hepsi toplum yaşamının devamlılığını sağlamak için oluşturulmuş kurallardır.

İnsanların bir arada yaşamalarını sağlayan gücün tam olarak ne olduğu bilinmemekle birlikte; bunun hakkında bazı görüşler mevcuttur. Kimi yazarlar, insanların kendilerine benzeyenleri aradıkları ve bunun neticesinde toplumları oluşturduklarını söylerken; kimi yazarlar da insanların çıkarları doğrultusunda bir araya geldiklerini savunmuştur. Kimi yazarlara göre de bu zorunluluk bir hayvansal içgüdüden; kimilerine göre de barış içerisinde yaşama zorunluluğundan kaynaklanmaktadır.

Topluluk denilen sosyal çevre içerisinde yaşayan insanlar, hayatlarının idamesi için birbirleriyle ya da kurumlarla etkileşim içerisinde olmak zorundadır. Bu etkileşim neticesinde ilişkiler ortaya çıkar. Bu ilişkilere sosyal ilişki denir. Öğretmenin öğrenciyle olan ilişkisi ya da öğrencinin kantinde arkadaşlarıyla olan ilişkisi birer sosyal ilişki örneğidir.

Sosyal ilişkiler kimi zaman sorunsuz yürütülürken; kimi zaman da çatışmalara ya da uyuşmazlıklara yol açabilir. Toplumda sık sık yaşanan kadın erkek çatışmaları, ülkeler arası anlaşmazlıklar, aile içi çatışmalar bu sosyal ilişki içerisindeki çatışmalara ve uyuşmazlıklara birer örnektir. Bu çatışmaların sosyal ilişkileri tamamen parçalamaması için belirli bir düzene ihtiyaç vardır. İşte sosyal ilişkilerin tabi olduğu düzene, sosyal düzen adı verilir. 

Sosyal düzen kuralları sayılamayacak kadar çoktur. Ancak genel kabul gören sınıflandırmaya göre sosyal düzen kurallarını, din kuralları, ahlak kuralları, görgü (nezaket) kuralları, örf ve adet kuralları ile hukuk kuralları olarak beş ana başlık altında toplamak mümkündür.

Sosyal düzen kurallarının farklı özelliklerine rağmen temelinde bazı ortak yanları vardır. Öncelikle sosyal düzen kuralları genel nitelik taşır, yani herkese uygulanır. Bunun yanında bu kurallar süreklilik taşır; yani uzun süre ve aralıksız olarak uygulanır. Üçüncü olarak ise bu kurallar, emir ve yasaklama içerir (normatiftir) ve bunlara uyulmaması durumunda da birtakım yaptırım öngörürler.

Sosyal düzen kuralları ülkeden ülkeye, bölgeden bölgeye farklılık gösterebilir; hatta zaman içerisinde gelişip, değişebilirler. Sosyal düzen kuralları, teknolojik gelişmeler, kültürel değişimler, coğrafi farklılıklar, yönetim ve rejim değişiklikleri gibi olaylardan etkilenerek; aynı toplum içerisinde, zaman içerisinde değişim gösterebileceği gibi, farklı toplumlarda veya bölgelerde aynı zaman içerisinde de farklılık gösterebilirler.

Sosyal düzen kurallarına uyulmadığı takdirde karşılaşılan tepkiye yaptırım (müeyyide) denir. Yaptırımların amacı sosyal düzeni korumaktır.

Herkesin din ve vicdan özgürlüğüne sahip olması ve dini devletten bağımsızlaştırma anlamına gelen laiklik çağdaş hukuk anlayışlarında benimsenen bir ilkedir. Devletin din üzerindeki etkisini ve dinin de devlet yönetimi üzerindeki etkisini kaldıran laiklik, din ve vicdan hürriyetinin garantisidir. Özellikle çoğunluktan farklı dine mensup kişilerin din ve vicdan hürriyetleri laiklik ilkesiyle güvence altına alınmış olmaktadır.

Örf ve adet kuralları, temelinde ahlak kurallarıyla benzese de onlardan kimi yönden ayrılır. Örf ve adet kuralları, bir toplumsal çevre içerisinde, çok uzun zaman içerisinde, zamana yayılarak oluşan ve toplumca benimsenen sosyal düzen kurallarıdır. Örf ve adet kuralları, bu kuralları benimseyen ve özümseyen toplulukların geliştirdiği ve belirli durumlarda verdikleri bir nevi toplumsal tepki, refleks olarak da anılabilirler.

Hukuk, Arapça kökenli bir sözcük olup, sözcük anlamı haklardır. Bu anlamda kişilerin haklarını düzenleyen kurallar olarak basit bir tanım yapılabilir. Ancak bu basit tanım hukukun sosyal düzen kuralı olarak fonksiyonunu ifade etmede yetersiz kalacaktır. Bu anlamıyla hukuk toplum yaşamında düzeni sağlayan, bireylere birtakım haklar ve yükümlülükler getiren ve bunları da kamu gücü aracılığıyla maddi yaptırımlarla destekleyen sosyal düzen kuralları olarak tanımlanabilir.

Hukuk kurallarının özelliklerini şu şekilde sıralamak mümkündür:

• Hukuk kuralları, toplumdaki egemen güç, yani siyasal iktidar tarafından belirlenir, • Hukuk kuralları, kişilerin dışa yansıyan davranışlarını düzenler,

• Hukuk kuralları, genel olarak kişiler arasındaki ilişkileri düzenler,

• Hukuk kuralları, örtülü siyasal mekanizma aracılığıyla gerçekleşir,

• Hukuk kuralları, maddi yaptırımlarla desteklenir,

• Hukuk kuralları, toplumsal barışı, hukuk güvenliğini ve adaleti sağlamayı amaçlar.

Hukuk kurallarını diğer sosyal düzen kurallarından ayıran en temel özellik hukuk kurallarının maddi yaptırımlarla desteklenmesidir. Diğer sosyal düzen kurallarından yalnızca örf ve adet kurallarının kimi yaptırımları maddi niteliktedir. Ancak örf ve adet kurallarının temel yaptırımı manevi nitelikteyken; istisnai olarak maddi yaptırım içerir. Bununla birlikte hukuk kurallarının yaptırımları temel olarak maddidir. İnsanların dışa yansımayan davranışlarıyla ilgilenen subjektif ahlak kuralları bir yana bırakılırsa, diğer sosyal düzen kurallarının hepsi, hukuk kuralları gibi, bireylerin, yani insanların dışa yansıyan davranışlarıyla ilgilenirler. Dolayısıyla hukuk kurallarının diğer sosyal düzen kurallarından farkı temelinde yaptırımların maddi nitelikte olmasından kaynaklanmaktadır.

Maddi yaptırımlar, kişi üzerinde güç kullanılması suretiyle belirli cezalar uygulanmasıdır. Bu cezalar hukuk kuralınca önceden belirlenir ve somut olaya göre kişilere tatbik edilir. Hukuk kuralının öngördüğü yaptırımlara örnek olarak hapis cezası, para cezası, idam cezası gibi cezalar gösterilebilir. Bu cezalar devlet tarafından yani kamu gücüyle uygulanırlar.

Hukuk kurallarına uymamanın yaptırımı devlet eliyle desteklenirken; diğer sosyal düzen kuralları, hukuk tarafından benimsenmedikçe, devlet eliyle uygulanan yaptırımlarla desteklenmez; yalnızca toplumdaki bireyler tarafından manevi olarak uygulanırlar. Kimi örf ve adet kuralları, maddi yaptırımlarla desteklense de bunlar her zaman hukuk tarafından desteklenmez, yasa dışı olabilir. Hukuk kurallarına uymayanlar kolluk güçleri, ceza infaz kurumları, icra daireleri, mahkemeler gibi kurumlarla cezalandırılır ya da hukuk kurallarına uymaya zorlanır. Ancak örf ve adet kurallarını bu şekilde destekleyecek kurumlar bulunmaz; yalnızca toplumdaki bireylerce uygulanabilen yaptırımları vardır.

Adalet kavramı kabaca “yasalarla sahip olunan hakların herkes tarafından kullanılmasının sağlanması” ya da “herkese kendine uygun düşeni, kendi hakkı olanı verme, doğruluk” olarak tanımlanabilir.

Eşitlik kavramı da “kanunlar yönünden insanlar arasında ayrım bulunmaması durumu; bedensel, ruhsal başkalıkları ne olursa olsun, insanlar arasında toplumsal ve siyasi haklar yönünden ayrım bulunmaması durumu”; toplumsal eşitlik de “yasalarla tanınmış hak ve yükümlülüklerde bütün yurttaşların eşit olması” şeklinde tanımlanabilir.

Pozitif ayrımcılık, 1982 Anayasasının 10. maddesinin 2. ve 3. fıkrasında düzenlenen ve toplumda kadınlar, çocuklar, yaşlılar, engelliler, harp ve vazife şehitlerinin dul ve yetimleri ile malul ve gaziler gibi dezavantajlı grupların toplumsal yaşamda iş, meslek edinme, yönetme gibi alanlarda diğer gruplarla aynı ve benzer konuma gelebilmeleri için tedbir alınarak bu kesimlere ayrıcalık tanınmasıdır.

Pozitif hukuk, devletin yetkili organlarınca çıkardığı, toplumca uygulanma zorunluluğu bulunan, yani bağlayıcı olan, mahkeme ve diğer kurumlarca benimsenen, kanun, kanun hükmünde kararname, tüzük, yönetmelik gibi hukuk kurallarıyla, mahkemece benimsenen örf ve adet kurallarıyla, bağlayıcı mahkeme içthatlarını kapsayan, tüm ülkede geçerli olan hukuktur. Bir diğer deyişle pozitif hukuk, mevcut olan, belirlenebilir ve nispeten somut olan hukuktur.

Doğal (tabii) hukuk, olan hukukun aksine, olması gereken, mutlak adaleti sağlamayı amaçlayan hukuktur. Bu yönüyle doğal hukuk, ütopik yani aslında olmayan ancak tasarlanan idealdir. Başka bir anlatımla doğal hukuk, ütopik, yani yalnızca ideal bir fikirler birliği halinde olan, pozitif hukuka göre daha soyut ve belirlemesi daha güç olan hukuktur. Olanı değil, olması gerekeni konu .