Bir disiplin olarak hukuk, ikiye ayrılarak incelenebilir. Hukukun kişiler arası ilişkileri konu alan kısmına Özel Hukuk, kişiler ile devlet veya devleti oluşturan kurumlar arası ilişkileri düzenleyen kısmına ise Kamu Hukuku adı verilir.

Medeni hukuk.

Kişiler Hukuku.

Kişiler hukukunun ana kavramları;

• Kişi
• Gerçek Kişi
• Tüzel Kişi
• Kişilik
• Kişilik Hakkı’dır.

Hukukçu olmayanlar için kişi kelimesi ile kastedilen insandır. Hukuksal anlamda ise kişiden söz edildiğinde kastedilen ise sadece insanlar değildir. Hukuki anlamda kişi ile haklara ve borçlara sahip olabilen varlıklar ifade edilmektedir. Bu nedenle hukuki anlamda kişi doğal bir kavram olmayıp, hukuki bir kavramdır. Başka bir ifade ile hukuk düzeni hangi varlıkların kişi olarak kabul edilebileceğini belli koşullar altında belirlemiştir. Hakları kullanan ve borç altına girebilen varlıklar, hukuki anlamda kişi olarak kabul edildiğine göre, hukuki anlamda kişinin iki yönlü olduğu anlaşılmaktadır. Haklara sahip olabilmek ve kullanmak hukuki anlamda kişinin aktif yönünü, borç altında bulunmak ise pasif yönünü oluşturmaktadır.

Hukuk düzenimiz, hukuki anlamda kişileri ikiye ayırmaktadır. Bunlar; Gerçek ve Tüzel Kişiler başlığını taşımaktadır.

Medeni Kanun’un 8. Maddesinde kabul edilmektedir. Buna göre söz konusu maddede; “Her insanın hak ehliyeti vardır. Buna göre bütün insanlar, hukuk düzeninin sınırları içinde, haklara ve borçlara ehil olmada eşittirler.” denmiştir.

Bir araya gelerek ayrı bir varlık kazanan kişi toplulukları ya da mal toplulukları tüzel kişilik olarak ifade edilebilir.

Geniş anlamda kişilik, hak sahiplerinin bütün durumlarını, yani hak ve borçlara sahip olabilmenin yanında ayrıca “şahsi halleri”, hak ve borçlara sahip olabilmek için hukuki işlem yapabilme ehliyetini ve hukuken değer taşıyan bedensel, manevi ve ekonomik varlıkları içine alan bir kavramdır.

Tam doğum ve sağ doğum.

En geç 1 ay içerisinde bildirilmesi gerekmektedir.

Medeni Kanun’un 28. maddesinin 1. fıkrasında, “Kişilik, çocuğun sağ olarak tamamıyla doğduğu anda başlar ve ölümle sona erer.” şeklinde belirtilmektedir.

Kişinin ölüp ölmediği konusunda emin olamadığımız bazı durumlarda kanun koyucumuz kişinin ölümü hakkında kuvvetli şüphenin bulunduğunu gözeterek, bazı şartların gerçekleşmesi ile kişinin ölümüne mahkemece karar verileceğini kabul etmiştir. Bu durum kişiliğin hukuki yolla sona erdirilmesi olup, gaiplik olarak adlandırılmaktadır.

Ölüm ve gaiplik.

Bu iki durum şu şekildedir:

• Organ Nakli Kanunu’nun 6.maddesine göre, kişinin ölmeden önce kendi beyanı ile cesedi üzerinde tasarrufta bulunulmasına izin vermesi. Örneğin, kişi sağlığında, öldükten sonra böbreklerinin alınmasına rıza gösterebilir.
• Kişi öldükten sonra yakın akrabalarının, ahlaka ve kamu düzenine aykırı olmamak şartıyla, ceset üzerinde tasarrufta bulunulmasına rıza göstermesi.

Bu karineden yararlanılabilmesi için, cesedin bulunmamasına rağmen kişinin, ölümüne kesin gözle bakılmayı zorunlu kılan bir durumda kaybolması aranmaktadır.

• Süre
• İlgililerin talebi
• İlan

• Yasal mirasçılar
• Atanmış mirasçılar
• Lehine vasiyet yapılmış olanlar
• Mirastan mahrum kalanlar
• Askerlik şubesi
• Alacaklılar
• Hazine

Medeni Kanun’un 588. Maddesine göre hazinenin gaiplik kararı için talepte bulunabilmesi, gaibin mallarının 10 seneden beri mahkemece idare edilmiş olmasına ve gaipliği istenen kişinin 100 yaşını doldurmuş olmasına bağlıdır.

Sulh hukuk mahkemesi

Hak ehliyeti, kişinin hak ve borçlara sahip olabilme ehliyetidir.

Genellik ilkesi.

• Yaş
• Cinsiyet
• Ayırt etme gücü
• Akıl hastalığı
• Şeref ve haysiyete aykırılık ile mahkumiyet kararı
• Nesep
• Yabancılık
• Hakim tarafından farklılık yaratılması

Fiil ehliyeti, bir kişinin kendi fiilleri ile lehine haklar ve aleyhine borçlar yaratabilmesi ehliyetidir.

• Hak ehliyetinin kazanılması için sağ ve tam doğum şartı aranır. Buna karşılık fiil ehliyetine sahip olmak için sağ ve doğum yeterli değildir.
• Hak ehliyetine sahip olmak için herhangi bir davranışta bulunmaya gerek duyulmadığı için pasif bir ehliyettir. Buna karşılık fiil ehliyetini kullanabilmek belli davranışlarda bulunmayı gerektirdiğinden aktif bir ehliyettir.
• Hak ehliyeti doğumla kazanılır. Fiil ehliyeti ise daha sonra kazanılabilir. Kişi, belirli niteliklere sahip olduğu anda bu ehliyeti kazanır.
• Her insan hak ehliyetine sahiptir. Ancak fiil ehliyetine herkes sahip olamaz.

Bir kişinin fiil ehliyetine sahip olması için; ergin olması, ayırt etme gücüne sahip olması ve kısıtlı olmaması aranır.

• 15 yaşın tamamlanmış olması
• Küçüğün isteği
• Velinin izni
• Küçüğün menfaati
• Mahkeme kararı

• Tam ehliyetliler
• Tam ehliyetsizler
• Sınırlı ehliyetliler
• Sınırsız ehliyetsizler

Sınırlı ehliyetsizler.

• Kendilerini borç altına sokmayan ve karşılıksız kazandırıcı işlemleri tek başına yapabilirler.
• Şahsa sıkı sıkıya bağlı haklarını bizzat kullanabilirler. Bununla birlikte evlenme, nişanlanma, tanıma, ismin değiştirilmesi taleplerinde yasal temsilcinin rızası aranmaktadır.
• Kendisine yasal temsilcisi tarafından bir meslek veya sanatla uğraşmasına açıkça veya örtülü olarak izin verilen sınırlı ehliyetsizler, bu sanat ve mesleğin gerektirdiği her türlü olağan işlemleri tek başlarına yapabilirler.

Hukuk düzeninin korumaya değer bulduğu ölçüde olmak üzere, hem doğrudan doğruya hukuki hem de maddi, manevi ve iktisadi nitelikteki hakların tamamını ifade eder.

Manevi bütünlük üzerindeki haklar daha çok kişinin toplumla olan ilişkilerinden kaynaklanan değerlerdir. Bu kategoriye giren haklarda bir kişinin manevi varlıkları, örneğin şeref ve haysiyeti, ismi, resmi, özgürlükleri, sırları ve inançları söz konusudur. O halde herkes, başkaları tarafından şeref ve haysiyetinin zedelenmemesini, sırlarının açıklanmamasını, örneğin mektuplarının okunmamasını, telefon görüşmelerinin dinlenmemesini isteme yetkisine sahiptir.

• Kişilik hakları mutlak hak niteliği taşımaktadır. Bu nedenle saldırıda bulunan herkese karşı ileri sürülebilirler.
• Kişilik hakları manevi varlıklara ilişkindir, doğrudan doğruya ekonomik değerleri yoktur. Ancak kişilik hakkına saldırı dolayısıyla bazı parasal sonuçlar doğabilir.
• Kişilik hakları kişinin kişiliğinden ayrılmaz bir karakter taşımaları sebebiyle vazgeçilmesi ve devredilmesi mümkün değildir. Bu nedenle bu haklar şahsa sıkı sıkıya bağlı haklardandır.
• Kişilik hakları icra takibinin konusu olamaz ve haczedilemez.
• Bu hakların kural olarak mirasçıya geçmesi de mümkün değildir.
• Kişilik hakları zaman aşımına uğramaz ve hak düşürücü süre işlemez.

Kişilik haklarının kapsamını; maddi bütünlük üzerindeki haklar, manevi bütünlük üzerindeki haklar ve iktisadi bütünlük üzerindeki haklar oluşturmaktadır.

• Ad
• Hayat, sağlık ve vücut bütünlüğü
• Kişinin şeref ve haysiyeti
• Özel hayat
• Resim ve ses
• Kişinin sırları

Kişinin hayatı, sağlığı ve vücut tamlığı kişiliğine dahildir. Kişinin hayat, sağlık ve vücut bütünlüğü üzerindeki hakkı, kişilik hakkına dahil olduğu için mutlak hak niteliğindedir. Bu bakımdan kural olarak kişinin rızası olmadan bunlara yapılan herhangi bir müdahale, onun yararına olsa da hukuka aykırıdır ve dolayısıyla da kişilik hakkına bir saldırı niteliğindedir. Ancak şu hususu da önemle belirtmek gerekir ki; kişinin rızası her müdahaleyi hukuka aykırı olmaktan çıkarmaz. Kişinin hayatı, sağlığı veya vücut bütünlüğüne yapılacak herhangi bir saldırıda rızanın hukuka aykırılığı ortadan kaldırabilmesi için, saldırının ahlaka, adaba ve kamu düzenine aykırı olmaması gerekir.

Kişilik hakkının korunması sadece Medeni Kanun'da değil; Anayasa, Ceza Hukuku, Fikir ve Sanat Eserleri Hukuku ve Basın Hukuku gibi alanlarda da kişilik hakkının korunmasına yönelik düzenlemeler getirilmiştir.

Medeni Kanun’da yer alan hükümlerle kişilik, iki tür saldırıya karşı korunmaktadır. Medeni Kanun’un 23. maddesi kişiliği, hukuki işlemle saldırıya karşı korumakta; 24. maddesi ise haksız fiille yapılan saldırıya karşı korumaktadır.

Söz konusu maddeye göre kişilik şu bakımlardan korunmaktadır: “Kimse hak ve fiil ehliyetinden kısmen de olsa vazgeçemez. Kimse özgürlüklerinden vazgeçemez veya onları hukuka ya da ahlaka aykırı sınırlayamaz. Yazılı rıza üzerine insan kökenli biyolojik maddelerin aşılanması ve nakli mümkündür. Ancak biyolojik madde verme borcu altına girmiş olandan edimini yerine getirmesi istenemez; maddi ve manevi tazminat isteminde bulunulamaz.” 

Hükmün amacı, kişileri önce kendilerine karşı korumak ve kişilerin serbest iradeleriyle düzenleyebilecekleri hukuki işlemlerin sınırını çizmektir. Görüldüğü üzere, kimse medeni haklardan ve onları kullanmaktan kısmen de olsa vazgeçemez. Ayrıca kimse özgürlüğünü devredemeyeceği gibi onu hukuka ve ahlaka aykırı olarak sınırlayamaz. Bu hüküm ile sağlanan korumanın konusuna sadece hak ve fiil ehliyetinin ve özgürlüklerin girdiğini söylemek doğru olmaz. Kişilik hakkının kapsamına giren tüm kişisel değerlerin bu madde ile korunduğunu kabul etmek gerekmektedir.

Medeni Kanun’un 24. Maddesinin 2. fıkrasına göre; “Kişilik hakkı zedelenen kimsenin rızası, daha üstün nitelikte özel ya da kamusal yarar ya da kanunun verdiği yetkinin kullanılması sebeplerinden biriyle haklı kılınmadıkça, kişilik hakkına yapılan her saldırı hukuka aykırıdır.”

• Saldırıya son verilmesi (durdurma) davası
• Saldırı tehlikesinin önlenmesi davası
• Saldırının hukuka aykırılığının tespiti davası
• Maddi tazminat davası
• Manevi tazminat davası
• Saldırıdan elde edilen kazancın verilmesi davası

Kişiliği koruyan davalarda yetkili mahkemenin neresi olduğu Medeni Kanun’un 25. Maddesinin 5. Fıkrasında düzenlenmiştir. Söz konusu hükme göre; davacı bir seçim hakkına sahiptir. Şöyle ki; davacı davayı isterse kendi yerleşim yeri mahkemesinde, isterse davalının yerleşim yeri davalının yerleşim yeri mahkemesinde açabilir.

Bu dava kişiliğe saldırının henüz başlamadığı fakat saldırı tehlikesinin bulunduğu hallerde açılır. Söz konusu davanın amacı, kişiliğe yapılacak olan saldırıyı henüz başlamadan, tehlike halindeyken engellemektir.

Hukuk düzeni, insanlar dışında bazı insan toplulukları ve mal topluluklarını da kişi olarak kabul etmiştir. Ortak bir amacın sürekli olarak gerçekleşmesini sağlayacak örgütlenmeye sahip kişi veya mal topluluklarına birleşen kişi veya malı tahsis eden kişiden bağımsız bir kişilik tanınmıştır. İşte bu tür kişi veya mal toplulukları “tüzel kişiler” diye tanımlanmıştır.

• Kamu hukuku tüzel kişileri
• Özel hukuk tüzel kişileri
• Kamu iktisadi teşebbüsleri

• Kazanç paylaşma amacı güden tüzel kişiler
• Kazanç paylaşmak amacı gütmeyen tüzel kişiler

• Serbest kuruluş sistemi
• İzin sistemi
• Normatif sistem

Medeni kanun bütün tüzel kişilere ilişkin olarak ortak bir sona erme sebebi kabul etmemiştir. Her bir tüzel kişi için ayrı sona erme sebepleri düzenlenmiştir. Tüzel kişi bu hükümlere göre 3 şekilde sona erebilir. Ya kanunda belirtilen belirli sebeplerin gerçekleşmesiyle kendiliğinden sona erer veya kendi kendini feshederek sona erdirir ya da mahkeme kararı ile sona erer.

Haklara sahip olabilmek ve kullanmak hukuki anlamda kişinin aktif yönünü, borç altında bulunmak ise pasif yönünü oluşturmaktadır.

Kişilik, çocuğun sağ olarak tamamıyla doğduğu anda başlar ve ölümle sona erer.

Tam doğum, çocuğun annenin bedeninden tamamen ayrılmasıdır. Ancak doğumun hangi andan itibaren tamamen gerçekleşmiş sayılacağına ilişkin bir kanun hükmü yoktur. Bununla birlikte genel olarak kabul edilen görüş, göbek kordonunun kesilmiş olmasına bakılmaksızın, çocuğun bütün organlarının annenin bedeninden ayrılmış olmasının tam doğumun kabul edilebilmesi için yeterli olduğunu belirtmektedir.

Çocuk hak ehliyetini, sağ doğmak koşuluyla, ana rahmine düştüğü andan başlayarak elde eder.

Gerçek kişilik ölüm veya gaiplik ile sona erer.

Birden fazla kişiden hangisinin önce veya sonra öldüğü ispat edilemezse, hepsi aynı anda ölmüş sayılır. Buna birlikte ölüm karinesi denir.

Bir kimse, ölümüne kesin gözle bakılmayı gerektiren durumlar içinde kaybolursa, cesedi bulunamamış olsa bile gerçekten ölmüş sayılır. Buna ölüm karinesi denir.

Ölüm tehlikesi içinde kaybolan veya kendisinden uzun zamandan beri haber alınamayan bir kimsenin ölümü hakkında kuvvetli olasılık varsa, hakları bu ölüme bağlı olanların başvurusu üzerine mahkeme bu kişinin gaipliğine karar verebilir.

Kişinin ölüm tehlikesi içinde kaybolması halinde, hakkında gaiplik kararı verilebilmesi için bu olayın üzerinden en az 1 yıl geçmiş olması gerekir.

Kendisinden uzun zamandan beri haber alınamaması sebebiyle kişi hakkında gaiplik kararı verilebilmesi için ise kişiden en son haber alınma tarihinden sonra en az 5 yıldır hiçbir haber alınamamış olması gerekir.

• Yasal Mirasçılar
• Atanmış Mirasçılar
• Lehine Vasiyet Yapılmış Olanlar
• Mirastan Mahrum Kalanlar
• Askerlik Şubesi
• Alacaklılar
• Hazine

Gaiplik kararı isteğine ilişkin uyuşmazlık, çekişmesiz yargı işi niteliğinde olup Sulh Hukuk Mahkemesinde görülüp sonuçlandırılması gerekmektedir.

Gaipliğine karar verilecek kişi, ilân süresi dolmadan ortaya çıkar veya kendisinden haber alınırsa ya da öldüğü tarih tespit edilirse gaiplik istemi düşer.

Ayırt etme gücü hak ehliyetine sahip olmanın bir şartı olmamakla birlikte, ayırt etme gücü olmayanların bazı hakları Medeni Kanunumuzda kısıtlanmıştır. Örneğin, ayırt etme gücüne sahip olmayanlar evlenemez.

Kişi 18 yaşını tamamlamakla ergin sayılır. Normal erginlik yaşının her ne kadar 18 yaşın tamamlanılması ile kazanılabileceği belirtilmişse de, Medeni Kanun’un 11. maddesinin
2. fıkrasına göre ve 12. maddesine göre 18 yaşının doldurulmasından önce de erginliğin kazanılabileceği düzenlenmiştir. Evlenme sonucu veya mahkeme kararı ile 18 yaşın tamamlanmasından önce erginlik kazanılabilir.

1. 15 yaşın tamamlanmış olması
2. Küçüğün isteği
3. Velinin izni
4. Küçüğün menfaati
5. Mahkeme kararı

Ayırt etme gücü bulunmayan kişilerdir. Ayırt etme gücünün bulunmadığı durumda, diğer iki şarttan birisinin de var olup olmadığına bakılmaksızın, kişi tam ehliyetsiz olarak nitelendirilir.

Kişilik hakları icra takibinin konusu olamaz ve haczedilemez. Bu hakların kural olarak mirasçıya geçmesi de mümkün değildir.

Durdurma davası, saldırının başlamış ve devam ediyor olması halinde açılır. Amacı, devam etmekte olan saldırıya son verilmesini sağlamaktır. Bu davanın açılabilmesi için sadece saldırının hukuka aykırı olması yeterlidir. Failin kusurunun bulunması veya bir zararın doğmuş olması aranmaz. Saldırı devam ettiği sürece dava zamanaşımına uğramaz.

Kişiliği koruyan davalarda yetkili mahkemenin neresi olduğu Medeni Kanun’un 25. maddesinin 5. fıkrasında düzenlenmiştir. Söz konusu hükme göre; davacı bir seçim hakkına sahiptir. Şöyle ki; davacı davayı isterse kendi yerleşim yeri mahkemesinde, isterse davalının yerleşim yeri mahkemesinde açabilir. Bu hüküm genel bir kural getirmekte olup Medeni Kanun’un 25. maddesinde sayılan tüm davalar için geçerlidir.

Bunlar dernekler ve vakıflardır. Dernekler kazanç paylaşma amacı gütmeyen kişi topluluklarıdır. Vakıflar ise belli bir amaca tahsis edilmiş mal topluluklarıdır.